Mabunda

Ku vuriwa leswaku xivongo xa ka Mabunda xi ni ti nyimba to hlaya; tin'wana ta tona I nyimba ya ka Nyavani kumbe Nyabane na nyimba ya ka Hlayuki kumbe Hlaluki. Nyimba yaka Hlaluki hi yona hinga ta hlaya hi yona vuenti laha hansi:

Mabunda
Hlaluki
Mapeleto	Mabunda, Mavundza
Afrika Dzonga	Phalaborwa · Tzaneen · Giyani · Joni · Pitori · Malamulele · Knowankowa
Muzambhiki	Chibuto · Chokwe · Magudu · Maputo
Swazini	Kanyamazane · </smallxd>
Ntlawa wa rixaka	Vadjonga

Muti waka hlayuki- Mabunda i muti lowu vulavulaka Xitsonga, naswona iva ndyangu waka patson,manhegwane,mzilikazi, MGodzo, Xilawuli, kwaxulu, hlayuku.

Matimu ya Muti waka hlayuku mabunda

kutshembewi leswaku vaka Mabunda-hlayuku ava ake e St Lucia Bay kusuhi swinene na tiko ra Ka Zulu, leri tivekaka namunthla hi vito ra KwaZulu Natal kumbe Zululand. Ava tiveka ngopfu hi xivongo xaka Mazibuko, kwalomu ka malembe ya 1200 kuya ka 1300, naswona ava akelane na vaka Maswanganyi. Va sukile kwalomu ka 1700 kumbe 1730 vakongoma e Delagoa Bay(maputsuland) e tikweni ra Muzambhiki thlelo ra nambu wa Savi wale henhla, laha vanga ncica xivongo xaka Mazibuko xiva xaka Mabunda (Vahlavi), ava chava leswaku loko MaZulu vo va kuma ava ta va dlaya, kutani va ncica Xivongo. MaZulu I rixaka ro loko vanhu vava balekela va swi kota ku va sala endzaku kutani vava dlaya. Vanhu hinkwavo loko va baleka va suka etikweni ra MaZulu ava fanele va ncica xivongo leswaku vata pona ku dlayiwa hi MaZulu. Vatsonga vo tala va ncice swivongo swa vona eAfrika Dzonga hikokwalaho ku chava ku dlayiwa hi Mazulu.

Eku sunguleni ka malembe ya vo 1800, ku fikile tinyimpi etikweni ra Mozambiki, tinyimpi leti ati tiveka hi tinyimpi ta Soshangane, laha vaka Mabunda va nga hluriwa hi Soshangane kutani va balekela etikweni ra VhaVenda laha va nga fika va aka kona hi malembe ya 1820 to fika 1830. Hi kuya ka minkarhi, va ka Mabunda va vile na vuxaka bya kahle swinene na hosi ya VhaVenda leyi ayi tiveka hi vito ra Davhani tshimbufhe.

Hosi yaka Mabunda leyi nga endla vunghana bya kahle na Hosi Davhani wa VaVhenda i loyi a tivekaka namunthla hi vito ra Hosi Bungeni, loyi ari mu akelani wa Hosi Davhani. Vanwani vaka Mabunda va hangalake na matiko yo hambana hambana, vanwani vayile vaya aka a xivhalwini ka hosi Mutshumukulu Mabunda laha namuthla kutiviwaka kuri hile Mbebule-jokweni bolobedi. Van'wana va sukile a Xivalwini hi lembe ra 1946 vaya aka e Muswanama river kufikela hi 1968. Hi lembe rero, Van'wana va rhurhele ka Mnghoghoma ka Mark Mdzadzameri, vanwana ka mageba. Hi lembe ra 1971 van'wana va sukile vaya tshama ka Mbhendle ka Shilowa.

Lawa hi wona matimu ya swi phemu swa muti wa ka hlayuku-Mabunda. Miti yaka mgondzo wa hlayuki leyinga kona; hile ka manhegwane mabunda eka mbhendle, bekwa mabunda ka mghoghoma, phosa mabunda ka mageba, masocha mabunda ka mageba, famanda mabunda ka mageba, benson mabunda ka mageba,vaka mthini mabunda ka mageba nale phalawubeni, galela mabunda ka nkomo, muganu mabunda a babheni, mafiri mabunda ka mushiyani, Jim mabunda ka mageba, Vujaha Ka Mageva

MABUNDA KA...
MHANEGWANI KA...
MZILIKAZI KA...
MGODZO KA...
XILAWULI KA...
KWAXULU KA...
HLAYUKI KA...
SONO RA MAVUNDZA

Lexi hi xona xi thopo lexi tivekaka xa muti lowu. Kuni ku hambana-nyana eka swi mutana swa ka Mabunda loko swiri karhi swi thopa xivongo lexi.

Rhavi e ka swiyenge swa rixaka ra Vatsonga

Hi ku ya hi Henri Junod va ka Mabunda, va hlayiwa eka rhavi ra Va djonga va Vahlavi e ka rixaka ra Vatsonga.