Çin Cumhuriyeti Anayasası
Çin Cumhuriyeti Anayasası (Çince (basitleştirilmiş): 中华民国宪法; Çince (geleneksel): 中華民國憲法; pinyin: Zhōnghuá Mínguó Xiànfǎ), veya yaygın adıyla Tayvan Anayasası, Çin Cumhuriyeti'nin beşinci ve şu anki anayasasıdır. 25 Aralık 1946'da Kuomintang teşviğiyle Ulusal Anayasa Komitesi tarafından Nanjing'de onanmış ve 25 Aralık 1947'de yürürlüğe konmuştur. Anayasa, Ek Maddeleri ile Çin Cumhuriyeti kontrolündeki bölgelerde uygulanmaktadır.
Dang Guo döneminin resmen bitirilmesi ve demokrasiye geçiş aşamasına (Çince (basitleştirilmiş): 宪政; Çince (geleneksel): 憲政; pinyin: xiànzhèng; "anayasal yönetim") temel oluşturması için tasarlanan ve bütün ülkede uygulanması planlanan anayasa, İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra yeniden alevlenen Çin İç Savaşı sebebiyle tam olarak uygulanamamış ve Çin Halk Kurtuluş Ordusu birliklerinin Nanjing'i ele geçirmesinden sonra Ulusal Meclis'in 10 Mayıs 1948'de Komünist Ayaklanmaya Karşı Geçici Maddeleri yürürlüğe koymasına sebep olmuştur. Bu geçici maddeler ile anayasanın belirli maddelerindeki kısıtlamalar askıya alınmış ve Tayvan'a çekilen hükümet sonraki 38 yıl boyunca sıkıyönetim uygulamıştır. 1991 yılında sıkıyönetimin kaldırılmasıyla geçici maddeler ilga edilerek Çin Cumhuriyeti Anayasasının Ek Maddeleri ile değiştirilmiş ve 1947 Anayasası tekrardan mevcut şartlara uyarlanmıştır.
Arkaplan
[değiştir | kaynağı değiştir]Çin'deki ilk anayasa girişimleri Qing Hanedanı'nın son dönemlerinde, genel olarak Meiji Anayasası'ndan ilham alınarak gerçekleştirilmişti. Bu kapsamdaki en ciddi girişim 1898'deki Yüz Gün Reformu olmuş olup muhafazakar muhaliflerce bu girişim sonlandırılmıştı. Daha sonra Yeni Qing Politikaları kapsamında 1908'de Birleşik Krallık devlet yapısından ilham alınarak on dokuz maddelik bir belge hazırlanmış olsa da Xinhai Devrimi'nden önce bu belge uygulamaya konulamamıştı.
Xinhai Devrimi sonrasında Beiyang hükûmeti tarafından 1913 yılında Çin Cumhuriyeti Anayasası uygulamaya konulmuş, ancak Yuan Shikai'nin kendini imparator ilan etmesi sonrasında merkezi yönetimin çökmesinden ötürü uygulaması büyük ölçüde kağıt üstünde kalmış; bu anayasanın ve daha sonra Cao Kun'un 1923'te çıkartığı anayasanın ifade ettiği makamlar Pekin'i ele geçiren askeri liderlerce zapt edilir hale gelmişti. Aynı dönemlerde Guangzhou'da Sun Yat-sen'in liderliğindeki Anayasa Muhafaza Hareketi kapsamında kurulan hükümetler de Üç Aşamalı Siyasi Kuruluş Prensibi'ni takip ederek benzer bir askeri kimliğe (Çince (basitleştirilmiş): 军政; Çince (geleneksel): 軍政; pinyin: jūnzhèng; "askeri yönetim") bürünmüştü.
Kuzey Seferi ve Kuzeydoğu Bayrak Değişimi sonrasında Kuomintang'ın resmi olarak Çin Cumhuriyeti lideri olması ve Merkez Ova Savaşı ile birlikte gücünü pekiştirmesinin ardından 1931 yılında geçici nitelikli bir anayasa hazırlandı. Bu anayasanın en önemli özelliği siyasi vesayet ilkesini (Çince (basitleştirilmiş): 训政; Çince (geleneksel): 訓政; pinyin: xùnzhèng; "disiplin yönetimi") takip etmesi ve Kuomintang liderliğinde bir parti devleti kurmasıydı. Genç Çin Partisi ve Çin Zhi Gong Partisi gibi partiler daha önce olduğu gibi bu dönemde de yasal varlıklarını devam ettirdiler, ancak yönetimde herhangi bir şekilde rol almaları mümkün değildi. Bütün bunlara rağmen 1936'da yeni bir anayasa taslağı hazırlandı.
İkinci Dünya Savaşı sonrasında Çin Komünist Partisi ile yapılan Çift On Sözleşmesi'nin akabinde yeni anayasa çalışmalarına başlandı. Her ne kadar iki taraf da başlangıçta prensiplerde anlaşmış olsalar da Çin İç Savaşı'nın yeniden başlamasıyla komünistler süreci boykot ederek komünist devrim gerçekleştirmek için silahlı mücadeleye devam ettiler. Diğer yandan ülkede Kuomintang dışında yasal olan tek partiler Genç Çin Partisi ve Çin Demokratik Sosyalist Parti'ydi, ve 1949 öncesi seçimlerde parlamenter temsiliyet edinmişlerdi.
Anayasa İçeriği
[değiştir | kaynağı değiştir]Çin Cumhuriyeti Anayasası 175 maddeden oluşmaktadır. İlk maddede Cumhuriyet'in Tridemizm prensipleri üzerine kurulduğunu belirten anayasa, 5. maddesinde Tek Birlik Altında Beş Irk ve Zhonghua minzu prensiplerini temel alarak ülkenin etnik grupları arasında eşitlik ilan eder.
Üçüncü bölümünde 1928'de Beiyang hükûmeti ile birlikte lağvedilen Ulusal Meclis (Çince (basitleştirilmiş): 国民大会; Çince (geleneksel): 國民大會; pinyin: Guómín Dàhuì) yeniden kurulmuştur. Delegeleri altı yıl için seçilen Ulusal Meclis'in Beiyang döneminin aksine, üç meclisli sistemin alt katı olarak yasa çıkarma yetkisi bulunmamaktadır ve ana işlevi seçiciler kurulu olarak ülkenin Cumhurbaşkanı ve Cumhurbaşkanı Yardımcısını seçmektir. Bununla birlikte Yasama Yuanı ile beraber anayasa değişikliği yapmak üzerine yetkileri bulunmaktadır.[4] Ulusal Meclis 2005 yılındaki son anayasa değişikliği ile lağvedilmiş ve yetkileri Yasama Yuanı'na devredilmiştir.
Dördüncü bölümde Cumhurbaşkanı tanımlanmıştır (Çince (basitleştirilmiş): 总统; Çince (geleneksel): 總統; pinyin: Zǒngtǒng). Yasal olarak Cumhurbaşkanlığı sembolik bir pozisyon olarak ifade edilmiş olup altı yıllık dönem için seçilmesinde iki dönem sınırı bulunmaktadır.[5] Anayasa Cumhurbaşkanının Ulusal Meclis tarafından seçilmesini öngörse de Komünist Ayaklanmaya Karşı Geçici Maddeler iki dönem sınırını kaldırmış; daha sonra yerine getirilen Çin Cumhuriyeti Anayasasının Ek Maddeleri iki dönem sınırını yeniden uygulamaya koyarken 1996 yılındaki değişiklik sonucunda bu seçimler halk oylamasıyla gerçekleştirilmeye başlanmıştır.
Beşinci bölümde Yürütme Yuanı'nın (Çince: 行政院; pinyin: Xíngzhèng Yuàn) tanımı yapılır. Bu Yuan hükümet olarak faaliyet gösterir ve başkanı genel olarak Premier olarak tabir edilir (Çince (basitleştirilmiş): 阁揆; Çince (geleneksel): 閣揆; pinyin: Gékuí). Premier Yasama Yuanı tarafından önerilerek Cumhurbaşkanınca atanır, Premier de yardımcısını ve kabinesinin diğer üyelerini önerdiği cumhurbaşkanının onayıyla hükümet kurar. Anayasa kapsamında Yasama Yuanı'na karşı sorumlu olan Premier,[6] uygulamadaki mevcut yarı başkanlık sistemi sebebiyle aynı zamanda cumhurbaşkanına karşı sorumlu konumdadır.
Altıncı bölümde Yasama Yuanı'nın (Çince: 立法院; pinyin: Lìfǎ Yuàn) tanımı yapılır. Üç meclisli sistemin orta seviyesi olan bu Yuan yasaların geçirilmesinden sorumludur. Yuan'ın üyeleri anayasa kapsamında üç yıllık dönemler için seçilse de 2005 yılındaki değişiklikle tek meclisli sistemin merkezi hale getirildi ve üyelerinin dönem süresi dört yıla çıkartıldı.[7]
Yedinci bölümde Yargı Yuanı'nın (Çince: 司法院; pinyin: Sīfǎ Yuàn) tanımı yapılır. Anayasadaki tanımıyla Yargı Yuanı anayasa mahkemesi olarak işler ve üyeleri Kontrol Yuanı'nın onayıyla Cumhurbaşkanı tarafından ömür boyu için atanır.[8] Anayasa'nın ek maddeleri kapsamında Yargı Yuanı daha sıkı bir şekilde tanımlanmış, anayasanın 79. ve 81. maddelerini devre dışı bırakarak 15 büyük yargıcın sekiz yıllık tek bir dönem için seçileceğini beyan eder.
Sekizinci bölümde Sınama Yuanı'nın (Çince: 考試院; pinyin: Kǎoshì Yuàn) tanımı yapılır. İmparatorluk sisteminden gelen bu organ kamu personelinin ve uzmanlık gerektiren meslekleri yapacak kişilerin sınav yoluyla hak kazanmasından ve çalışma, kayıt tutma ve maaşlar gibi alanlardan sorumludur. Anayasa kapsamında Kontrol Yuanı'nın önerisiyle Cumhurbaşkanı tarafından atanan üyeler,[9] Anayasa'nın Ek Maddeleri kapsamında Yürütme Yuanı'nın önerisiyle atanmaktadır.
Dokuzuncu bölümde Kontrol Yuanı'nın (Çince (basitleştirilmiş): 监察院; Çince (geleneksel): 監察院; pinyin: Jiānchá Yuàn) tanımı yapılır. Üç meclisli sistemde üst kademe meclis olarak faaliyet gösteren Kontrol Yuanı'nın üyeleri altı yıllık dönemler için halk oylamasıyla seçilirdi.[10] Anayasa'nın Ek Maddeleri kapsamında bu Yuan'ın meclis fonksiyonu devre dışı bırakılarak üyelerin seçimi Yasama Yuanı'nın onayıyla cumhurbaşkanı tarafından atanacak şekilde değiştirildi.
Anayasanın Askıya Alınması
[değiştir | kaynağı değiştir]Çin Halk Kurtuluş Ordusu'nun Yangtze Nehri'ni geçerek Çin'in güneyine hakim olmaya başlamasıyla Ulusal Meclis 18 Nisan 1948'de anayasa değişikliği yaparak "Komünist Ayaklanmaya Karşı Geçici Maddeler" adıyla anayasaya bir dizi eklemeler yaptı. Bu düzenleme ile seçimler anakara özgürleştirilene kadar askıya alınıyor, dönem sınırları kaldırılıyor ve denetleme şartları devre dışı bırakılıyordu. Bu şekilde bütün ülke çapında sıkıyönetim ilan edildi ve 1947 ve 1948 yıllarında seçilen delegeler seçimler gerçekleşmediği için dönemleri sonlanmadığından ötürü görevlerine devam ettiler. İlerleyen yıllarda bu delegelerin ölmeleriyle boşalan koltukların doldurulmaları için geçici maddeler düzenlenerek ara seçimlerin önü açıldı. Bu seçimlerde organize muhalefetin katılmalarına müsaade edilmiyor ve Kuomintang dışındaki adaylar sadece bağımsız olarak katılabiliyordu. Bununla birlikte "parti-dışı hareket" (Dangwai) 1970'lerle birlikte siyasi alanda muhalefet olarak varlık gösterdi.
1987 Lieyu Katliamı sonucunda Chiang Ching-kuo sıkıyönetimi kaldırdı (Kinmen ve Matsu'da 1992) ve 1991 yılında Lee Teng-hui döneminde geçici maddeler kaldırılarak Çin Cumhuriyeti Anayasasının Ek Maddeleri uygulamaya konuldu.
Günümüzdeki Durumu
[değiştir | kaynağı değiştir]Çin Cumhuriyeti Anayasası fiilen halen yürürlükte olsa da Çin Cumhuriyeti Anayasasının Ek Maddeleri ile değişikliklere uğramış ve bunların yanında uygulama yönünden alınan kararlarla çeşitli sistemler yürürlükten kaldırılmıştır; Ulusal Meclis 2005 yılındaki anayasanın ek maddelerinin değişikliğiyle lağvedilmiş, eyalet yönetimleri 2018 yılında tek taraflı olarak kapatılarak uygulamadan kaldırılmıştır.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "J.Y. Interpretation No.76". 5 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2019.
- ^ "Historical Background of Control Yuan". 24 Mayıs 2018. 7 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2019.
- ^ "Valuable Archival Records — Academia Historica". 7 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2019.
- ^ "Constitution of the Republic of China (Taiwan) - Chapter - Laws & Regulations Database of The Republic of China" 20 Ekim 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. law.moj.gov.tw. Retrieved 2021-10-17.
- ^ "Constitution of the Republic of China (Taiwan) - Chapter - Laws & Regulations Database of The Republic of China 20 Ekim 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". law.moj.gov.tw. Retrieved 2021-10-17.
- ^ "Constitution of the Republic of China (Taiwan) - Chapter - Laws & Regulations Database of The Republic of China". law.moj.gov.tw. 25 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2021.
- ^ "Constitution of the Republic of China (Taiwan) - Chapter - Laws & Regulations Database of The Republic of China" 20 Ekim 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. law.moj.gov.tw. Retrieved 2021-10-18.
- ^ "Constitution of the Republic of China (Taiwan) - Chapter - Laws & Regulations Database of The Republic of China". law.moj.gov.tw. 25 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2021.
- ^ "Constitution of the Republic of China (Taiwan) - Chapter - Laws & Regulations Database of The Republic of China". law.moj.gov.tw. 25 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2021.
- ^ "Constitution of the Republic of China (Taiwan) - Chapter - Laws & Regulations Database of The Republic of China". law.moj.gov.tw. 25 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2021.
