Ermenistan tarihi

Ermenistan tarihi, günümüzdeki Ermenistan Cumhuriyeti'nin sınırları içinde kalan bölgelerin tarih öncesi zamanlardan günümüze kadar süregelen tarihidir. Antik Ermenistan tarihsel olarak Ermeni krallığı olarak biliniyordu. İmparatorluk Büyük Dikran hükümdarlığı altında zirveye ulaştı. Ermenistan, MS 300 yılında dünyada Hıristiyanlığı kabul eden ilk ülke oldu.

Kökenler

Ermenilerin en eski bilinen kökenleri Urartulardır. Çoğu dilde bu kişileri tanımlamak için "Ermeniler" ismi kullanılmakla birlikte Ermeniler kendilerini "Hay" (Ermeni alfabesinde "Հայ", çoğul hâli "Hayer", "Հայեր") olarak niteler; bu adın Hayk adlı efsanevi kişiden kaynaklandığı sanılmaktadır. "Ermenistan", Ermenicede "Հայաստան" ("Hayastan") olarak yazılır. Ermeni folkloruna göre Hayk, Togarma, Gomer ve Yafes'in soyundan olup Ağrı Dağı'nın dibinde yaşamışlardır.

Tarihöncesi

Ermenistan'ın tarihöncesi, daha büyük olan Transkafkasya tarihinin kapsamına girer. İnsanların orada yaşadıklarını tespit eden Eski Taş Çağı'na dayanan izler bulunmuştur. Cilalı Taş Devri'nın MÖ 9500 ve MÖ 6000 arasındaki dönem belirsizdir. Son zamanlarda yapılan hafriyatlarda bulunan obsidyenden yapılmış aletlerin bulunmasından dolayı, Kasah Nehri'nın kıyısında yaşayan "Kmlo" adlı bir halkın varlığı belirtildi. Mamâfih seramik izleri bulunmamış.

Yeni Çağ

Erivan'da 1766 yılında inşa edilmiş Gök Camii.

15. yüzyılın ikinci yarısı boyunca Ermenistan toprakları Türk kökenli Akkoyunluların elindeydi. Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan 1478 yılında öldükten sonra bu devlet zayıflamaya başladı. Şah İsmail tarafından kurulmuş olan Safevi Devleti güçlenmeye başladı. 1501 yılında Akkoyunlular Safeviler tarafından büyük bir yenilgiye uğratıldılar. 1508 yılında Akkoyunlular tamamen yıkıldı. Safevilerin ilerlemesi 1514 yılında Osmanlılara karşı yaptıkları Çaldıran Muharebesi'ni kaybetmeleri sonucu yavaşladı. Ancak Osmanlı Devleti ile Safeviler arasındaki çekişmeler 16. ve 17. yüzyıl boyunca devam etti. Bunun sonucu olarak günümüzdeki Ermenistan toprakları defalarca bu iki ülke arasında el değiştirdi.

Büyük Dikran Ermenistan imparatoru

1639 yılında imzalanan ve Safevi devleti ile Osmanlı Devleti arasındaki sınırları belirleyen en son antlaşma olan Kasr-ı Şirin Antlaşması Erivan bölgesini Safevi devletine bırakıyordu. Ancak 1724 yılında Safevi Devletinin dağılması üzerine Osmanlı Devleti Rusya ile anlaşarak Safevi devletinin kuzey kısmını paylaştı. Böylece Ermenistan toprakları bir kez daha Osmanlı Devleti'ne geçti. Ancak 1743 yılında Osmanlı Devleti Nadir Şah'ın saltanatı atında güçlenen Safevi Devleti bir anlaşma yaparak Kasr-ı Şirin Antlaşması sınırlarına dönmeyi kabul etti. Böylece Ermenistan toprakları en son olarak Osmanlı Devleti'nin elinden çıktı ve tekrar Safevi egemenliği altına girdi.

1747 yılında Nadir Şah'ın suikast sonucu öldürülmesinden sonra Ermenistan topraklarında Revan Hanlığı adı verilen bir devlet kuruldu. Safevi devletinin himayesindeki bu devletin nüfusu Türkler, Azeriler, İranlılar ve Ermenilerden oluşuyordu. Bu etnik gruplar arasında Ermeniler % 5 nüfusuyla en küçük bölümü oluşturuyordu. 1826-1828 Rusya-İran Savaşı'na kadar bu durum devam etti. 1 Ekim 1827 tarihinde Rus ordusu Erivan'ı ele geçirdi. 1828 yılı başlarında Rus ordusu Urmiye Gölü kıyılarına ulaşmış İran'ın içerilerine doğru ilerlemeye başlamıştı. Paniğe kapılan Feth Ali Şah Rusya'yla anlaşmaya razı oldu. 21 Şubat 1828 tarihinde imzalanan Türkmençay Antlaşması üzerine Ermenistan toprakları Safevi devletinin elinden çıktı. Rus İmparatorluğu'nun bir parçası haline geldi.

Yakın Çağ

Sevr Antlaşması ile kurulması öngörülmüş Ermeni devleti.

Kızıl Ordu'nun 1920'de Erivan'a girişi.

Rusya Ermenistan topraklarını Armyanskii Oblast (Ermeni Vilayeti) adı altında bir yönetim birimine dönüştürdü. Vilayetin 1828 yılında %18 dolayında olan Ermeni nüfusu, Rus yönetimi tarafından davet edilen İran Ermenilerinin göçü sonucunda 20. yüzyıl başında %48 düzeyini buldu. I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı İmparatorluğundan mülteci olarak gelen Ermenilerle birlikte bu sayı %70'lere ulaştı. İran ve Türk kökenli halkın yöreyi terk etmesi sonucu nüfus zamanla günümüzdeki Ermeni Cumhuriyeti'nin Ermeni çoğunluklu nüfusuna dönüştü.

1917 Devrimi'nden sonra Rus Devletinin çöküşü üzerine kurulan Transkafkasya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti 28 Mayıs 1918'de dağılmış ve Erivan'da Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti ilan edilmiştir. 2,5 yıl süren bağımsızlığı sırasında ekonomik, askeri ve siyasi krizlerle sarsılan cumhuriyet 1920 Kasım ayında Türk ve Sovyet ordularının eş zamanlı işgaline uğrayarak bağımsızlığını kaybetmiş ve 2 Aralık 1920'de Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adıyla Sovyetler Birliği'ne katılmıştır.

Sovyetler Birliği'nin son döneminde 1988 yılında Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti ile Azerbaycan arasında, Dağlık Karabağ (Nagornıy Karabağ) bölgesi üzerinde anlaşmazlık çıktı. Azerbaycan'a ait fakat nüfus çoğunluğu Ermenilerden oluşan bir özerk bölge olan Dağlık Karabağ'da Ermeniler ayaklanarak ayrı bir cumhuriyet ilan ettiler. Ermenistan ile Azerbaycan savaşın eşiğine gelirken, her iki cumhuriyette Türk ve Ermeni azınlıklar şiddet olaylarına maruz kaldı. Çatışmalar sürerken Mayıs 1990'da Yeni Ermenistan Ordusu kurularak Sovyet ordusundan fiilen bağımsız bir yapıya kavuşturuldu.

Sovyetler Birliğinin dağılması üzerine Ermenistan 23 Ağustos 1991'de bağımsızlığını ilan etti. Şiddetlenen Ermeni-Azeri savaşında Ermenistan, Dağlık Karabağ ile Ermenistan arasındaki Laçin Koridoru'nu da işgal ederek Dağlık Karabağ'ı fiilen kendisine ilhak etti. Azerbaycan'ın Ermenistan'a uyguladığı ekonomik ambargo, ülkede büyük sıkıntılara yol açtı. 1993'te Türkiye de Ermenistan'a karşı ambargoya katıldı. Karabağ Savaşı 1994'te Rusya'nın empoze ettiği ateşkesle sona erdi.

2020 yılındaki savaşa kadar Ermenistan, uluslararası topluluk tarafından Azerbaycan'a ait sayılan toprakların %20'sini (Dağlık Karabağ ve Laçin Koridoru dahil) işgal altında bulundurdu. Türkiye bu durumu gerekçe göstererek Ermenistan Cumhuriyeti ile diplomatik ilişki kurmaktan kaçındı ve bu ülke ile sınırlarını trafiğe kapattı.

Ayrıca bakınız

• Türkiye-Ermenistan ilişkileri

Kaynakça

Bibliografya

• Dédéyan, Gérard (2007). Histoire du peuple arménien (Fransızca). Toulouse: Privat. ISBN 978-2-7089-6874-5. 
• Ermenistan tarihi
• Ermenistan tarihi
• Ottoman and Persian Empires 1300-173013 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Hasanali Delili, Cenubi Azerbaycan Hanlıkları, Bakü 1979.