Azerbaycan müzik aletleri

Nizâmî-i Gencevî'nin Hüsrev ve Şirin adlı eserindeki XVI. yüzyıla ait minyatürde Azerbaycan muğam üçlüsü.

Azerbaycan müzik aletleri(Azerice: Azərbaycan musiqi alətləri) Azerbaycan'da, öncelikle halk çalgı aletleri topluluğunda kullanılan müzik aletleridir. Eski müzik aletleri, halkın tarihi, kültürel ve manevi anıtlarıdır. Azerbaycan halk çalgı aletlerinin sınıflandırılması Azerbaycan'da var olan çalgı aletlerinin türleri belirlenirken klasik şiirlerden alınan dizeler de çok değerli kaynaklardır.

Nizâmî-i Gencevî 'nin, Fuzûlî'nin, Nesimi'nin, Hakanî'nin şiirlerinde halk çalgı aletlerinin isimleri geçerken, minyatür okulu ressamlarının eserlerinde de bu aletlerin tasvirleri verilmiştir. Sonraki dönemlerde bazıları zamanla kaybolmuş, diğerleri ise gelişerek daha yaygın hale gelmiştir.

Yaratılış dönemlerine göre Azerbaycan çalgı aletleri dört gruba ayrılır:

1. Eski dönemde ortaya çıkan ve günümüze kadar ulaşan aletler: tar, kemençe, tulum, düdük, saz, balaban, zurna, davul, tef vb.
2. Eski dönemde ortaya çıkıp unutulmuş, sonradan yeniden hayata döndürülen aletler: barbat, rud, çeng, kos, kaşık, çanak vb.
3. "Çağdaş" olarak adlandırılan aletler: Koşkar rubabı, dutar, setar, tambur, davul, daire, kerene, musigar vb.
4. Çağdaş dönemde icat edilen aletler: sineud, zülfar, dilruba, esa nej, neyvari vb.

Üçüncü gruba dahil edilen aletler, zamanında Azerbaycan'da yaygın olarak kullanılmış ancak sonraları çeşitli nedenlerden dolayı gözden düşmüş ve kullanılmaz hale gelmiştir. Fakat bu tür aletler başka bölgelerde, dünyanın çeşitli halkları tarafından geliştirilmiş ve günümüze kadar gelmiştir. Bu "modern" aletleri elde etmek çok zor değildir. Küçük değişikliklerle bu aletleri Azerbaycan'da kullanılan formlarında yeniden üretmek mümkündür.

Yapılarına göre, Azerbaycan'da orkestralarda, çeşitli topluluklarda ve solo performanslarda kullanılan halk çalgı aletleri şunlardır:

• Telliler: tar, saz, kemençe, kanun, ud, tambur, elbuta, gorbuta, canbuta, cangor;
• Nefesliler: balaban, düdük, zurna, ney, tulum;
• Vurmalılar: davul, tef, çift davul, dümbek;
• Kendinden ses çıkaranlar: şakşak, kemen ve laggutu.

Azerbaycan müziği

Sadıkcan'ın muğam üçlüsü

Meşedi Emirov'un muğam üçlüsü

Azerbaycan halkının müzik kültürüdür. Bir yandan Azerbaycan müziği, 20. yüzyılın başlarına kadar sözlü nitelikte olup halkın günlük yaşam yaratıcı faaliyetlerinden köklenmekte, diğer yandan profesyonel sanat özellikleri kazanmaktaydı, özellikle muğam ve aşıkların yaratıcılığında belirginleşmektedir.

Azerbaycan müziği hakkında ilk bilgiler, arkeolojik kazılar sırasında elde edilen bir dizi eserlerden - Gobustan (M.Ö. XVIII-III binyıllar) ve Gemikaya (M.Ö. III-I binyıllar) kaya resimlerinden alınmıştır. "Kitabi-Dede Korkut"ta (VII yüzyıl), Nizâmî-i Gencevî'nin ve Muhammed Fuzûlî'nin eserlerinde Orta Çağ'ın müzik hayatı, müzik türleri ve müzik aletleri hakkında zengin bilgiler verilmiştir. Azerbaycan'ın ünlü alimleri olan Safiyeddin Urmevi (XIII. yüzyıl), Abdülkadir Meragi (XIV. yüzyıl), Mirzebey (XVII. yüzyıl), Mir Möhsün Nevvab'ın (XIX. yüzyıl) risalelerinde Orta Çağ müzik kültürünün ve icracılığının yüksek gelişim düzeyi açıklanmış, Azerbaycan müziğinin teorik temelleri işlenmiştir.

Halk müziğinin önemli bir bölümünü düğün ve yas törenlerinde söylenen şarkılar (ağıt, mersiye) oluşturmaktadır. Azerbaycan halk müziği tür açısından çeşitlilik göstermektedir- şarkı, dans, aşık sanatı, muğam. Şarkılarda olduğu gibi danslarda da yaratıcılarının ruh halleri yansıtılmıştır. Kadın dansları sakin, zarif ve liriktir (Vağzalı, Uzundere), erkek dansları ise canlı, güçlü ve coşkuludur (Gazahlar, Gaytağı, Hançobanı). Halk danslarının çoğu solo olarak yapılır, ancak çift ve grup dansları da bulunmaktadır (halay, yallı, yordu-yordu, cengi).

Azerbaycan halk müziğinde 7 ana makam kullanılmaktadır: rast, şur, segâh (özellikle yaygın), şüşter, bayatı-şiraz, çargâh ve hümayun, her biri özel bir duygusal karaktere sahiptir ve belirli melodiler içerir. Rast makamının anlamı kahraman ve cesur danslar için önemlidir. Kadın danslarında daha çok segâh, şur kullanılır. Besteci Üzeyir Hacıbeyov, "Azerbaycan Halk Müziğinin Temelleri" adlı eserinde şunları yazmaktadır:

“ Ritmik yapısına göre Azerbaycan halk müziği, belirgin metrik ölçüye sahip müzik ve ölçüsüz müzik olarak ikiye ayrılır. Belirgin ölçülü müzikler halk şarkıları, tüm halk dansları türleri, ayrıca tesnifler (vokal müzik) ve rengler (enstrümantal müzik) tarafından oluşturulur. Bu formların ölçüleri genellikle 6/4, 4/4, 3/4, 2/4, 4/8, 6/8, 3/8'dir. Doğu'nun diğer halklarının müziğinde bulunan 7/8, 5/4 gibi ölçüler tamamen yoktur. 4/4 ölçüsü Azerbaycan müziği için 2/4'ten daha karakteristiktir. ”

Azerbaycan müziğinin bir başka özelliği de mikrointervala (oktavda 17 basamak) sahip olmasıdır.

Azerbaycan halk müzik enstrümanları çeşitlilik göstermektedir. En yaygın olanlar nefesli çalgılar — tütek, balaban, zurna; telli çalgılar — tar, saz (çeşitleri: cura saz, büyük saz, goltuk saz), ud, kanun; yaylı çalgılar — kemençe; vurmalı çalgılar — def, nağara, koşa nağara'dır. 11 telli Azerbaycan tarının yaratıcısı, 19. yüzyılda yaşamış ve "Tarın Babası" lakabını almış Azerbaycanlı müzisyen ve tasarımcı Sadıkcan'dır. 4 Ekim 1920'de "ASRİ'nin tüm proletarya örgütlerinin müzikal eğitimini genişletmek ve planlı olarak yaymak amacıyla" bir kararname ile müzik aletleri millileştirilmiş ve Halk Komiserleri Konseyi'nin yönetimine devlet malı olarak geçmiştir. 1 Mayıs 1932'de besteci Üzeyir Hacıbeyov, ilk notalı Azerbaycan halk çalgıları orkestrasını S. Rüstemov adına kurmuş, Ocak 2000'de Azerbaycan Devlet Filarmonisi bünyesinde Azerbaycan Devlet Halk Çalgıları Orkestrası kurulmuştur. 5 Aralık 2012'de Azerbaycan tarı çalma sanatı, UNESCO'nun somut olmayan kültürel miras listesine dahil edilmiştir.

Dans ritimleri genellikle 6/8 ve 3/4 üzerine kuruludur. Azerbaycan'ın ağızdan ağıza geçen profesyonel müziğinin en önemli türü, birçok Orta ve Yakın Doğu ülkesinde olduğu gibi, muğamdır. Azerbaycan müziği Kafkasya'nın diğer bölgelerinde de icra edilmektedir, özellikle Ermeniler arasında, muğam sistemi ve kemança ile tar gibi müzik aletleri benimsenmiştir. Kanun ve ud gibi müzik aletleri, Ermeni müzisyenler tarafından Azerbaycan müziğine dahil edilmiştir. 19. yüzyıl tarihçisi Nikolay Dubrovin'e göre, Ermeni düğünlerinde de Azerbaycan şarkıları çalınmaktaydı. Lek ve Lezgi danslarında ve müziğinde de Azerbaycan müzik kültürünün etkileri görülmektedir. Lezgi ve Tabasaranlı şarkıcı-şairlerin özellikle Azerbaycan aşıklarından alınan şarkılar ve konuları kullanarak şiirler yazdığı ve onların şiir formunu kullandıkları belirtilmektedir.

Halk müzik enstrümanlarının sınıfları

Vurmalı çalgılar

Azerbaycan'da vurmalı çalgıların kökenleri çok eski dönemlere, ilkel yaşam dönemlerine kadar uzanır. Bu dönemlerde insanlar, çeşitli yöntemlerle ritimler oluşturmuşlardır. Bu yöntemlerden biri ayakla vurma tekniğiydi. Yere kazılan bir kuyunun üzerine kuru ağaç yerleştirip üstünü çeşitli hayvan derileriyle örterek ayakla vurarak farklı ritimler elde etmişlerdir. İlk vurmalı çalgılar muhtemelen bu şekilde ortaya çıkmıştır.

Günümüzde zorhane oyunlarından biri "Ayak Dövme" olarak adlandırılmaktadır. Azerbaycan'da en eski yerleşim yerlerinden biri olan Gobustan'da Cingirdağ'ın eteklerinde, on-on iki bin yıl öncesine ait kaya resimlerinin yanında "Kaval Taşı" adı verilen büyük bir kaya parçası bulunmaktadır. Bu kayaya elle, ayakla ya da herhangi bir cisimle vurulduğunda tefin tınısına benzer sesler elde edilmektedir. Bu kaya parçasının, atalarımız tarafından vurmalı bir çalgı olarak kullanıldığı ve bu nedenle "Kaval Taşı" adıyla günümüze kadar geldiği düşünülmektedir. Kaval Taşı, günümüzde de vurmalı çalgılara özgü olan niteliklerini korumaktadır. Vurmalı çalgıların çeşitli türleri, Azerbaycan topraklarında tarih boyunca yaygın olarak kullanılmış ve halkımızın kültürel hayatında önemli bir rol oynamıştır. Çalgı biliminin en belirgin özelliklerinden biri de vurmalı çalgıların zenginliğidir.

Günümüzde müzik sanatımızın gelişiminde başlıca rol oynayan birçok vurmalı çalgıdan geniş bir şekilde yararlanılmaktadır. Bu çalgılar, esasen 3 gruba ayrılmaktadır:

1. Membranlı: Bu gruba davul, kos, koşa nağara, nağara, dümbek ve bu tür diğer vurmalı çalgılar dahildir.
3. İdiofonlu: Bu gruba kâse ve toprak kaplar, çeşitli türdeki çıngıraklar, şakşaklar, zil, kumrov ve benzeri çalgılar dahildir.
5. İdiomembranlı: Bu tür vurmalı çalgılara def ve tamburin dahildir.

Membranlı vurmalı çalgılar arasında en yaygın olanı nağaradır. Halkımızın adet ve geleneklerinin, düğün ve bayram eğlencelerinin öncüsü olan nağaranın birçok çeşidi mevcuttur. Boyutlarıyla farklılık gösteren bu çeşitler büyük nağara, cüra nağara, çiling nağara, koltuk nağara ve el nağarası olarak adlandırılmaktadır. Bu çalgı esasen iki yapıda mevcuttur: tek taraflı ve iki taraflı. Tek taraflılara qoşa nağara, nağarazen, davul, def, tamburin; iki taraflılara ise büyük nağara (kos nağara), cüra nağara ve koltuk nağara dahildir. Nağaralar arasında en çok yaygın olanı koltuk nağara ve koşa nağara olarak kabul edilmektedir. Zengin ve çeşitli türdeki vurmalı çalgılardan birçokları: bas davul, denbal, mazhar, gumrov, zil, düğul, zurna, kaman, sinc, davul, nagus, halhal, nagara ve diğerleri müzik kültürümüzün gelişiminde istisnai bir rol oynamış, ancak günümüze kadar ulaşmamıştır.

Azerbaycan topraklarında en eski zamanlarda müzik aletleri mevcuttu. Gobustan’daki "Kaval taşı", Mingeçevir’de bulunan balabana benzer müzik aleti bu fikri doğrulamaktadır. Azerbaycan halkı çok eski zamanlardan beri zengin bir müzik kültürüne sahip farklı türde müzik aletleri yaratmıştır. Azerbaycan halk çalgılarının en eskisi Gobustan’da "kaval çalan daş" olarak kabul edilmektedir. Müzik aletleri hakkında özel bilgiler Azerbaycan klasiklerinin eserlerinde, Azerbaycan edebiyatında, halk destanlarında ve müzikologların eserlerinde toplanmıştır.

Orta çağlarda Azerbaycan'da yaygın olarak kullanılan telli-mızraplı çalgılar geniş bir alana yayılmıştır. "Kitabi-Dede Korkut" destanında da müzik aletlerine dair bilgiler yer almakta olup, burada kopuz, zurna ve nağara gibi çalgıların adları geçmektedir. Orta çağlardan itibaren Azerbaycan'da kamança, kopuz, rubab, ceng, santur, kanun, şeypur, ertenüm (nefesli), davul, nağara, def, dümbek gibi müzik aletleri geniş bir şekilde kullanılmaktadır Azerbaycan halkı tarafından muğamlarda, halk müziği, orkestralarda kullanılır. Azerbaycan müzik aletleri üç ana gruba ayrılır - telli, vurmalı çalgılar ve nefesli çalgılar..

Nefesli çalgılar

Azerbaycan milli müzik sanatının gelişiminde nefesli çalgıların eşsiz bir rolü olmuştur. Bu çalgıların ilk basit örnekleri milattan birkaç bin yıl önce kamış ve sazdan yapılmıştır. Bu gelenek günümüze kadar sürmüş ve halen devam etmektedir. Günümüzde birkaç nefesli çalgı: ney, düdük, musikar, sümsü ve onun türleri kamıştan yapılmaktadır. Nefesli çalgılar kemikten, hayvanların boynuzundan, çamurdan, çeşitli ağaç türlerinden, bakır ve diğer materyallerden de yapılmaktadır. Nefesli çalgıların teknik ve sanatsal olanakları çok geniş değildir. Bu da esasen ses aralığının sınırlı olmasıyla ilgilidir. Nefesli çalgılar arasında en çok kullanılanı zurnadır ve onun ses düzeni iki oktavdan fazla değildir. Nefesli çalgılar çalınış biçimine göre de farklılık göstermektedir.

• Ağızlıklı: zurna, balaban.
• Ağızlıksız: ney, düdük, yan düdük.
• Körüklü (derili): tulum.

Telli çalgılar

Yazılı kaynaklarda telli çalgıların ortaya çıkışıyla ilgili birçok efsane bulunmaktadır. Rivayete göre, bir kartalın parçaladığı hayvanın bağırsakları ağacın dallarına dolanır. Sonradan kuruyup gerilen bağırsak, rüzgâr estikçe titreyerek çeşitli müzik sesleri vermeye başlar. Bu sesleri duyan insanlar, ilk telli çalgı aletlerini icat ederler. Bu efsanede gerçeğe uygun bir olay vardır. Gerçekten de tarihsel olarak telli çalgıların gövdesi, sapı ve kafası çeşitli ağaç türlerinden, telleri ve sapına bağlı perdeleri ise belli yöntemlerle hayvan bağırsaklarından yapılmıştır. Azerbaycan müzik kültürünün gelişiminde büyük tarihi öneme sahip çok sayıda telli müzik aleti zamanla şekillenmiş, modern müzik aletlerinin oluşumuna etki etmiş ve günümüze kadar ulaşmıştır. Telli müzik aletleri çalınış biçimine göre dört gruba ayrılır:

• Mızrapla çalınanlar: Tar, saz, ud, kanun, barbat, rubab, kopuz, çoğur.
• Yayla çalınanlar: Kamança, çegan.
• Parmakla çalınanlar (çekmeli): Çeng, Şirvan tanburu.
• Vurmalı çalınanlar: Santur.

Eski Çalgıların Onarımı

Eski enstrümantoloji kültür hakkında çok önemli bilgileri müzik bilimi sağlamaktadır. Orta çağ müzik teorisyenlerinin eserlerinde, çeşitli müzik aletlerinin yapısı, ses düzeni, tellerinin sayısı, ses aralığı gibi özelliklere dair genel fikir veren bilgiler toplanmıştır. Bu açıdan enstrümantoloji için en değerli ve kapsamlı bilgiyi, Ortaçağ müzik biliminin gelişiminde önemli yer tutan Safiyeddin Urmevi (XIII. yüzyıl) ve Abdülkadir Meragi'nin (XIV-XV. yüzyıllar) risaleleri sunmaktadır. XVII, XVIII ve XIX. yüzyıllarda Azerbaycan'da mevcut olan müzik aletleri hakkında bilgileri Adam Olearius, Engelbert Kaempfer, Alexandre Dumas, Evliya Çelebi ve diğerlerinin seyahat notları ve anılarından öğrenmek mümkündür. XIX. yüzyılda Azerbaycan’da bulunan ünlü Rus ressam G. Gagarin’in, Şirvan müzik meclislerini tasvir ettiği eserler, bu alanda parlak bir izlenim oluşturmaktadır.

Bakü Müzik Akademisi bünyesinde 1991 yılından itibaren faaliyet gösteren "Eski Müzik Aletlerinin Onarımı ve Geliştirilmesi" bilimsel araştırma laboratuvarında, eski müzik aletlerinin tarihi araştırılmakta, enstrümanların ölçüleri, kullanılan malzemenin türü, yapım ve montaj teknolojisi incelenmektedir. Toplanan materyaller ışığında müzik aletleri yeniden onarılıp seslendirilmiştir.

Eski enstrümanların onarımında müze eserleri üzerinde yapılan araştırmaların sonuçları da önemli olmuştur. Bu bağlamda laboratuvarın bilimsel çalışanlarının hizmetleri özellikle vurgulanmalıdır. Yapılan araştırmalar sonucunda Orta Çağ'da kullanılan, ancak zamanla unutulmuş ve günümüze ulaşmamış çeng, barbat, çegane, çoğur, santur, tanbur, rubab, rud, kopuz, ney gibi müzik aletleri bilimsel olarak incelenmiş, laboratuvar ortamında yeniden yapılandırılarak tamamen onarılmıştır. Onarılan müzik aletleri üzerinde geliştirme çalışmaları da yapılmıştır. Örneğin, sesin tınısını güçlendirmek ve ses aralığını genişletmek amacıyla enstrümanların yapısında ve tellerin türlerinde bazı değişiklikler yapılmıştır. Mesela, tellerin yapımında kullanılan ipek ve bağırsak teller, sonradan metal ve naylon tellerle değiştirilmiş, bu da sesin daha güçlü olmasını sağlamıştır.

Halk Çalgıları İçin Besteler

Halk çalgıları orkestrası için eser besteleme geleneği, 1930'lu yıllardan, yani Üzeyir Hacıbeyov’un ilk notalı halk çalgıları orkestrasını kurduğu dönemde başlamış ve bu orkestraya repertuar oluşturma konusu gündeme gelmiştir. Ü. Hacıbeyov "Şur" ve "Çahargah" parçalarını yazmıştır.

1. Üzeyir Hacıbeyov — Cengi
2. Vasif Adıgözelov — Piyano ve halk çalgıları orkestrası için konçerto
3. Şefika Akhundova — Paşa Gelbinur’un sözlerine "Gel, ey sabah"
4. Tofik Bakıhanov — Tar ve halk çalgıları orkestrası için konçerto
5. Nazim Kuliyev — "Adaletsiz keman" (keman sanatçısı Adalet Vezirov'a ithafen)
6. Firengiz Babayeva — "Sözsüz şarkı"
7. Azer Dadaşov — "Fıkralar" süiti
8. Yaşar Halilov — Orkestra için "Ateşli toprak" koreografi süiti

Halk Çalgıları Toplulukları (Orkestraları)

1. Ahmeh Bakıhanov adına halk çalgıları topluluğu
2. Ehsen Dadaşov adına "Hatıra" halk çalgıları topluluğu (1960)
3. Baba Mahmudoğlu adına halk çalgıları topluluğu
4. Baba Salahov adına "Araz" halk çalgıları topluluğu (1962)

Azerbaycan müzik aletleri

• Perküsyon
• Bendir
• Dongar
• Darbuka
• Delbek
• Def
• Kaval
• Davul
• Koltuk davulu
• Kaşık
• Laggutu
• Nağara
• Nakkare

Üflemeli çalgılar

• Balaban
• Kaval
• Obua
• Kaval taşı
• Ağız kopuzu
• Miskal
• Ney
• Tütek
• Tulum
• Zurna

Telli çalgılar

• Berbet
• Kabak kemane
• Kamança
• Garmon
• Keman
• Kemençe
• Rebap
• Bağlama
• Nuzhe
• Çeng
• Çöğür
• Jetigen
• Kanun
• Kopuz
• Rübab
• Saz
• Setar
• Tambur
• Tar
• Ut
• Santur