Narval sayfasının kaynağını görüntüle

{{otomatik taksonkutu
| ad = Narval
| resim = Narwhal_size.svg
| en_eski_fosil = 2.58
| en_genç_fosil = 0
| üst_sıra = [[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[10th edition of Systema Naturae|1758]]
| durum = LC
| durum_sistemi = IUCN3.1
| durum_kaynak = <ref name="IUCN2017">{{cite iucn|last1=Lowry|first1=L|last2=Laidre|first2=K|last3=Reeves|first3=R|title=''Monodon monoceros''|year=2017}}</ref>
| takson = Monodon
| tür = monoceros
| ikili_ad = Monodon monoceros
| sıralama = [[Carolus Linnaeus|Linnaeus]], 1758
| aralık_haritası = Cetacea range map Narwhal.png
| aralık_haritası_genişlik = 260px
| aralık_haritası_altyazı = <center>Yayılımı</center>
| resim2 = Нарвал в российской Арктике.jpg
}}
'''Narval''' veya diğer adıyla '''denizgergedanı''' ''('''Monodon monoceros''')'', [[balinalar|balinalar (Cetacea)]] [[takım (biyoloji)|takımının]] [[Monodontidae]] [[familya]]sı içindeki '''''Monodon''''' [[cins]]inin tek [[tür]]üdür. Yaşam alanı [[Kuzey Kutbu|arktik]] denizler olan bu deniz [[memeliler|memelisi]], 70° K enleminin güneyinde nadiren görülür.

== Sınıflama ==
Narval, ilk olarak 1758'de [[Carl Linnaeus]] tarafından tanımlanmıştır. Monodontidae familyasını, kendisinin ''Monodon'' cinsinin tek türü olması gibi, ''[[Delphinapterus]]'' cinsinin tek türü olan [[beyaz balina|beyaz balina ''(Delphinapterus leucas)'']] ile paylaşır. Bir dönem, [[kısa burunlu yunus|kısa burunlu yunus ''(Orcaella brevirostris)'']] için de aynı familya uygun görülmüşse de yakın tarihli genetik kanıtlar ile bu canlının [[yunusgiller|yunusgiller (Delphinidae)]] familyasına dahil olduğunu belirlenmiştir.

== Fiziksel özellikler ==
=== Genel ===
Narvalın üst kısmının derisi çoğunlukla alacalı gridir ve bu görünüm yanlara doğru açılarak, karın bölgesinde oldukça beyaz bir hale gelir. Boyun, baş, göğüs [[yüzgeç]]leri ve kuyruk kanatları ise neredeyse siyahtır. Erişkin bireylerin rengi, genellikle, genç bireylerden daha canlıdır.

Erişkin erkek narvaller 4,6 m, dişiler ise 4 metreye uzayabilir ve erkekler 1600, dişiler de 1000&nbsp;kg ağırlığa ulaşabilir.

=== Boynuzsu diş ===
[[Dosya:Narwalschaedel.jpg|upright=1.14|küçükresim|sol|[[Hamburg Zooloji Müzesi]]'nde, boynuzsu '''iki''' dişi ile bir '''dişi''' narval kafatası. Buna narvallerde çok nadir rastlanır.]]
Denizgergedanlarının en dikkat çeken özelliği, erişkin erkek bireylerin üst sol çenesinden çıkan ve ileriye 3&nbsp;metre kadar uzayabilen, sola dönüşlü [[helis|helis sarmalı]] yapan, [[boynuz]] benzeri uzun bir [[diş]]tir. Ağırlığı 10&nbsp;kg'a erişebilen bu dişten dişi narvallerde nadiren çıkarken, 500 erkekten birinde normalde küçük olan sağ diş de uzar. Çok daha nadir olan bir durum, dişi bir narvalde iki dişin birden uzamasıdır (soldaki resim).

Bu kadar uzayan bir dişin ne işlevinin olduğu yoğun tartışmaların konusu olmuştur. İlk bilimsel teorilerde bu dişin narvalın [[Arktik Okyanus]]'taki yaşam alanını örten buzu delmek gibi bir işlevi olabileceği üzerinde durulmuşken, başka teorilerde de olasılıkla [[yankıyla yön bulma]]da kullanıldığına değinilmiştir. Daha yakın tarihlerdeyse, daha büyük dişe sahip erkeklerin daha yüksek olasılıkla bir eş bulabileceği görüşünden hareketle, bu dişin birincil işlevinin gösteriş ve baskınlık olduğu görüşü benimsenmiştir. Bu hipotezin öne sürülmesinin nedeni, "diş tokuşturma" (İngilizce'de ''tusking'') olarak adlandırılan ve erkek narvallerin dişlerini birbirlerine sürttüğü etkinliğin gözlenmesi olmuştur.

Ancak güncel bir araştırma, doğada karşılaştırılabilecek başka bir örneğin olmadığı bu uzantının aslında bir [[duyu organı]] olabileceğini göstermiştir. [[Elektron mikroskopu]] ile yapılan incelemeler sonuncunda, yaklaşık 2,5&nbsp;m uzunluğundaki bir narval dişinde, dişin merkezinde seyreden [[sinir (histoloji)|sinirden]] diş yüzeyine ince kanallar içinde uzanan 10&nbsp;milyon kadar sinir bağlantısı olduğu belirlenmiştir. Böylece, bu uzantının çok duyarlı bir yüzeye sahip olduğu ve sudaki sıcaklık, basınç ve madde konsantrasyonundaki değişimleri algılayabileceği ileri sürülmüştür. Konsantrasyon değişimlerini algılayabilme yetenekleri, avlarını ya da suyun tuzluluk oranını hissetmelerini sağlıyor olabilir. Ayrıca, bu hassas uzantının [[dokunma duyusu]] da algılayabildiği ve diş tokuşturma davranışının bununla ilgili olabileceği de ileri sürülmüştür.

[[Fil]]lerin dişleri gibi narvallerin dişleri de kırıldığında tekrar büyümez. Ancak, bu dişlerin kırılması görece zordur çünkü sert ve bükülmez gözükseler de oldukça esneklerdir: yaklaşık 2,5&nbsp;m uzunluğundaki bir narval dişi, kırılmadan her yöne yaklaşık 30&nbsp;cm kadar esneyebilir. Eğer kırılma dışı bir hasar görürse de belli ölçüde kendini onarabilir.
{{Temiz}}

== Beslenme ve davranış ==
Hızlı ve hareketli canlılar olan narvallerin temel gıdası, buz kaplı denizlerin altında yaşayan [[morina|morina balığı]] türleridir. Bazı bölgelerde yaşayanlar ise beslenmelerine [[mürekkep balığı]], [[karides]], [[halibut]], [[derin deniz kızıl balığı|derin deniz kızıl balığı ''(Sebastes mentella)'']] ve açık denizde sürüler halinde bulunan çeşitli [[balık]]ları da dahil edecek şekilde uyum sağlamıştır.

Narvaller genellikle 5 ila 10 üyelik gruplar halinde bulunur. Bazen, özellikle yazın aynı kıyılarda toplanıldığında, çeşitli gruplar bir araya gelebilir. Topluluk içindeki erkek narvaller, "diş tokuşturma" ''(tusking)'' olarak adlandırılan bir davranış dahilinde, zaman zaman dişlerini birbirlerine sürterler. [[Narval#Boynuzsu diş|Yukarıda]] da açıklandığı gibi, son araştırmalar ile bu dişlerin büyük olasılıkla bir çeşit duyu organı olduğu anlaşılmıştır. Diş tokuşturma davranışının ise bir anlamda diş fırçalamaya benzeyip, diş yüzeyine açılan sinir bağlantısı kanalcıklarının ağızlarından zamanla dişler üzerinde biriken kabuklu deniz canlılarını uzaklaştırmaya yaradığı düşünülmüştür.

Narvaller derin dalıcılardır. Tipik bir dalışta, 2&nbsp;m/s hızla 5 ila 10 dakika kadar dalan hayvan yaklaşık 1000&nbsp;m'ye ulaşır ve burada muhtemelen birkaç dakika geçirdikten sonra yüzeye çıkar. Bugüne dek kaydedilebilmiş en derin dalış 1164&nbsp;m'dir. Tipik dalış süresi yaklaşık 20 dakikadır ama nadir de olsa 25 dakikalık dalışlar kaydedilmiştir.

[[Dosya:Narwhal_distribution_map.png|sağ|küçükresim|Narvallerin [[Arktik Okyanus]]'ta sık (düz mavi) ve nadir (çizgili mavi) bulundukları bölgeler.]]

== Dağılım ve nüfus ==
Narvaller baskın olarak [[Arktik Okyanus]]'un [[Atlas Okyanusu|Atlantik]] ve [[Rusya]] bölgelerinde bulunur. [[Hudson Körfezi]]'nin kuzeyi, [[Hudson Boğazı]], [[Baffin Körfezi]], [[Grönland]]'ın doğu kıyılarının açıkları ve Grönland'ın kuzey ucundan doğu yönünde Rusya'nın doğusuna (170° D) kadar uzanan bir şeritte narval bireyleri sıklıkla kaydedilir. Son sayılan şerit boyunca [[Svalbard]], [[Franz Joseph Arazisi]] ve [[Severnaya Zemlya]] adlı bölgeler bulunur. Narvallerin bugüne dek görüldüğü en kuzey nokta ise Franz Joseph Arazisi'nin kuzeyinde, yaklaşık 85° K enlemindedir.

Nüfus hakkındaki tahminler [[Kanada]]'nın kuzeyi ile Grönland'ın batısındaki [[fiyort]] ve girintilerde yapılan gözlemlere dayanır. Havadan yapılan gözlemler yaklaşık 20.000, dalmış durumdaki hayvanların da göz önünde bulundurulması ise 25.000'i geçebilecek birey sayısı tahminini sağlamıştır.

Narvaller göçer hayvanlardır ve yaz aylarında kıyılara yakın hareket ederken, kış donlarının başlamasıyla birlikte kıyılardan uzaklaşır ve yoğun yüzer buzun arasında, buzdaki doğal açıklık ve yarıkları kullanarak yaşarlar. İlkbaharın gelişiyle birlikte buz yarıkları kanallara açılır ve bu canlılar da körfezlere geri döner.

== Düşmanlar ve korunma durumu ==
[[Kutup ayısı|Kutup ayıları]] ve [[katil balina]]lar, narvallerin ana doğal düşmanıdır.

Narvaller, [[avcılık|avlamaları]] yasal olarak serbest olan İnuitler için Arktik iklimde bulabilecekleri önemli bir besin kaynağıdır. Bu türden başka, diğer bazı balina türlerini ya da [[mors (hayvan)|mors]], [[deniz aslanı]] ve [[fok]] gibi [[yüzgeç ayaklılar]]ı da avlayan İnuitler'de, genellikle, bir av gerçekleştiren ekip avladığı hayvanın [[karaciğer]]ini hemen avın arkasından ve hayvana saygıyı ifade eden eski bir tören ile yer. Grönland'da, zıpkınlama gibi geleneksel [[balina avcılığı]] yöntemleri kullanılırken, Kuzey Kanada'da sıklıkla hızlı tekneler ve av tüfekleri kullanılır.

Narvallerin öldürülmesi, [[PETA]] ve benzeri [[hayvan hakları]] grupları tarafından uzun süredir protesto edilmektedir. [[Tehdit Altındaki Türlerin Kırmızı Listesi]]'ndeyse, narvallerin korunmasına ilişkin en güncel değerlendime 1996 yılına aittir ve şu an için bu türün [[korunma durumu]] kategorisi "DD" (''Data Deficient''; Veri Yetersiz) olarak geçmektedir.

== Çeşitli kültürlerde narval ==

* [[Kanada]]'nın [[Nunavut]] bölgesinin resmî armasında yer alan ve üzerinde bir [[iglu]] ve taç bulunan kalkan simgesini taşıyan iki hayvandan biri [[ren geyiği]], diğeri ise narvaldir (sağdaki resim).
* [[İnuit]]ler'in narval yaradılışı ile ilgili [[efsane]]sine göre, elinde [[zıpkın]] tutan bir kadın okyanusa düşmüş ve zıpkının çevresine dolanmıştır. Sonra, suya batan kadın zıpkının arka ucunda bir beyaz balinaya sarılmış ve böylece narval oluşmuştur.
* [[Orta Çağ]] [[Avrupa]]sı'nda, narval ile ilgili çeşitli inanışlar gelişmiştir: kimisi, dişlerinin efsanevi tek boynuzlu attan gelen boynuzlar olduğuna; kimisi ise [[Nuh]]'un tek boynuzlu atı gemisinden attığına ve onun da narvale dönüştüğüne inanmıştır. Ayrıca, bu dişlerin sihirli güçleri olduğu da kabul edilmiş ve [[Vikingler]] gibi kuzeyli tüccarlar da bu dişleri ağırlıklarının çok katı kadar [[altın]]a satabilmiştir. Elde edilen bu dişlerden, içine konan içkiye karıştırılmış zehiri etkisiz hale getireceğine inanılan kadehler yapılmıştır. [[16. yüzyıl]]da da [[Kraliçe 1. Elizabeth]], o dönemde bir kale inşasının masrafını karşılayabilecek olan 10.000 [[sterlin]]e, [[asa]] olarak kullandığı bir narval dişi edinmiştir.
* Tek boynuzlu atların boynuzları, sıklıkla, narval dişindekine çok benzer sarmal biçime sahip olarak resmedilir.
* Narval dişi ile ilgili gerçekler ise [[Keşif Çağı]]nda, kaşifler ve doğa bilimciler [[Arktika|Arktik bölgeleri]] gezdikçe ortaya çıkmaya başlamıştır. 1555'te [[Olaus Magnus]], alnından boynuz çıkan balık benzeri bir yaratığı resmetmiştir. 1577'de ise [[Martin Frobisher]], bu boynuzun ileri uzandığını tanımlamıştır. Efsaneyi sona erdiren kesin tanımıysa, narval dişleriyle ilgili halka açık bir konferans veren [[Danimarka]]lı [[zooloji|zoolog]] [[Ole Wurm]] 1638'de sunmuştur.
* [[Jules Verne]]'in romanı [[Denizler Altında 20000 Fersah]]'ın başlarında, [[Nautilus (Jules Verne)|Nautilus]] [[denizaltı]]sının henüz tanımlanmamış bir narval [[alt tür]]ü olduğuna inanılır.

== Resimler ==
<gallery>
Resim:Narwhals 1997-08-01.jpg|Creswell Körfezi'nde bir narval grubu. [[Somerset Adası]], [[Kanada]]. 1997.
Resim:Narwal.jpg|Bir narval ve bir [[Grönland köpekbalığı]]nın resmedildiği çizim. 1820
Resim:Narwhal and Beluga.jpg|Beyaz balina ile narvali karşılaştıran bir çizim.
Resim:Narwal brehm.jpg|Bir narval çizimi. 1883.
</gallery>

== Kaynakça ==
{{Kaynakça}}
=== Temel ===
* İngilizce Wikipedia'daki [[:en:Narwhal|'''''Narwhal''''']] maddesinin [http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Narwhal&oldid=92372802 6 Aralık 2006 sürümü].
:* ''Narwhal''. M. P. Heide-Jorgensen. ''Encyclopedia of Marine Mammals'' (pp 783-787). Perrin, Wursig and Thewissen eds. Academic Press. ISBN 0-12-551340-2.

== Dış bağlantılar ==
* ARKive'da [https://web.archive.org/web/20061004095611/http://www.arkive.org/species/GES/mammals/Monodon_monoceros/ narval resimleri].

{{Taksonçubuğu|from=Q159426}}
{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:Monodontidae]]
[[Kategori:Arktika balinaları]]
[[Kategori:Carl Linnaeus tarafından adlandırılmış taksonlar]]
[[Kategori:Tekboynuzlar]]
[[Kategori:Holarktik biyocoğrafik bölgesi faunası]]
[[Kategori:Kanada'daki memeliler]]
[[Kategori:Rusya'daki memeliler]]