Bakır sayfasının kaynağını görüntüle

{{Düzenle|Kasım 2019}}{{Kaynak yetersiz|tarih=Temmuz 2021}}{{Element|
Element_adı=Bakır|
Kimyasal_simge=Cu|
Atom_numarası=29|
Kimyasal_seri=Geçiş metalleri|
Grup=b9|
Periyot=4|
Blok=d|
Görünüş=Metalik kahverengidir|
Atom_ağırlığı=63,546(3)<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.degruyter.com/downloadpdf/j/pac.2016.88.issue-3/pac-2015-0305/pac-2015-0305.pdf | başlık = "Atomic weights of the elements 2013 (IUPAC Technical Report)" | yazar = Meija, J.; et al. (2016). | tarih =  | eser =  | yayıncı =  | erişimtarihi = 28 Kasım 2017 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20171201232729/https://www.degruyter.com/downloadpdf/j/pac.2016.88.issue-3/pac-2015-0305/pac-2015-0305.pdf | arşivtarihi = 1 Aralık 2017 | ölüurl = hayır }}</ref>|
Elektron_dizilimi= [[Argon|Ar]] 4s<sup>1</sup> 3d<sup>10</sup>|
Elektronlar=2, 8, 18, 1|
CAS_kayıt_numarası=7440-50-8|
Maddenin_hali=katı|
Yoğunluk=8,96|
Sıvı_yoğunluğu=8,02|
Ergime_noktası_K=1357,77|
Ergime_noktası_C=1084,62|
Kaynama_noktası_K=2835|
Kaynama_noktası_C=2562|
Ergime_ısısı=13,26|
Buharlaşma_ısısı=300,4|
Isı_kapasitesi=24,440|
Kristal_yapısı=Kübik|
Yükseltgenme_seviyeleri=(2+), (1+)|
Elektronegatifliği=1,90|
İyonlaşma_enerjisi=745,5|
Atom_yarıçapı=132±4|
Atom_yarıçapı_hes=145|
Kovalent_yarıçapı=138|
Van_der_Waals_yarıçapı=140|
Elektrik_direnci=16,78|
Isıl_iletkenlik=401|
Isıl_genleşme=16,5|
Ses_hızı=3810|
Ses_hızı_derecesi=20&nbsp;°C|
Mohs_sertliği=3,0|
Vickers_sertliği=369|
Brinell_sertliği=874|
İzotop_tablosu=}}
'''Bakır''', '''Cu''' [[Element simgesi|sembol]]lü ve 29 [[atom sayısı|atom sayılı]] bir [[kimyasal element]]'tir. Çok yüksek [[termal iletkenlik|termal]] ve [[elektrik iletkenliği]] olan yumuşak, dövülebilir ve [[Süneklik (Mühendislik)|sünek]] bir metaldir. Yeni açığa çıkmış saf bakır yüzeyi [[Bakır rengi|pembemsi-turuncu renk]]lidir. Bakır, ısı ve elektrik iletkeni olarak [[yapı malzemeleri]]'nde, çeşitli metal [[alaşım]]ların bileşiminde, [[som gümüş]] gibi [[kuyumculuk]]'ta, [[kupronikel]] denizcilik donanımı ve [[madenî para]] yapımında ve [[konstantan]] [[yük ölçer]]'lerde (İngilizce: strain gauge) ve sıcaklık ölçen [[termokupl]]larda kullanılır.

Bakır, doğada doğrudan kullanılabilir metalik formda ([[doğal metal]]) oluşabilen birkaç metalden biridir. Bakır çok erkenden, M.Ö. 8000'den itibaren birkaç bölgede insanlığın kullanımına yol açtı. Binlerce yıl sonra yaklaşık M.Ö. 5,000'lerde sülfür cevherlerinden [[ergitme]] yapılan ilk metaldi; takriben M.Ö. 4.000'lerde kalıpta şekle dökülen ilk metaldi; ve yaklaşık M.Ö. 3,500'lerde [[bronz]] yapmak için başka bir metal, [[kalay]] ile bilerek alaşımlanana ilk metaldi.<ref name="EncBrit">{{Kitap kaynağı |editör1-soyadı=McHenry |editör1-ad=Charles |başlık=The New Encyclopedia Britannica |tarih=1992 |yayıncı=Encyclopedia Britannica, Inc. |yer=Chicago |isbn=978-0-85229-553-3 |sayfa=612 |cilt=3 |basım=15}}</ref>

[[Antik Roma|Roma dönemi]]'nde, bakır esas olarak metalin adının kökeni olan [[Kıbrıs]]'ta çıkarılmış, "aes сyprium"dan (Kıbrıs metali), daha sonra ''сuprum'' (Latince) olarak değiştirilmiştir. ''Coper'' ([[Eski ingilizce]]) ve ''copper'' bundan türetilmiştir daha sonraki yazım ilk olarak 1530 civarında kullanılmıştır.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.merriam-webster.com/dictionary/copper | yayıncı = Merriam-Webster Dictionary | başlık = Copper | tarih = 2018 | erişimtarihi = 22 Ağustos 2018 | arşivengelli = evet |arşivurl= https://web.archive.org/web/20190622075928/https://www.merriam-webster.com/dictionary/copper |arşivtarihi= 22 Haziran 2019 | ölüurl = hayır }}</ref>

Yaygın olarak karşılaşılan bileşikler [[azurit]], [[malakit]] ve [[turkuaz]] gibi minerallere sıklıkla mavi veya yeşil renkleri veren ve tarihte pigment olarak kullanılan bakır(II) tuzlarıdır.

Binalarda, genellikle çatı kaplamada kullanılan bakır, yeşil bakır pası (ingilizce:[[verdigris]]) veya [[patina]] oluşturmak üzere oksitlenir. Bakır bazen [[dekoratif sanat]]ta hem temel metal formunda hem de bileşiklerde pigment olarak kullanılır. Bakır bileşikleri [[bakteriostatik etken madde]]'ler, [[mantar öldürücüler]] ve ahşap koruyucular olarak kullanılır.

Bakır, solunum enzim kompleksi [[sitokrom c oksidaz]] temel bileşeni olduğundan, eser [[diyet minerali]] olarak tüm canlı organizmaları için gereklidir. [[Yumuşakçalar]] ve [[kabuklular]]da bakır, kan pigmenti [[hemosiyanin]] bileşenidir, balıklarda ve diğer [[omurgalı]]'larda bunun yerini demir-kompleksli [[hemoglobin]] alır. İnsanlarda bakır esas olarak karaciğer, kas ve kemikte bulunur.<ref>{{Web kaynağı | editör-soyadı = Johnson, MD PhD | editör-ad = Larry E. | başlık = Copper | iş = Merck Manual Home Health Handbook | yayıncı = Merck Sharp & Dohme Corp., a subsidiary of Merck & Co., Inc. | tarih = 2008 | url = http://www.merckmanuals.com/home/disorders_of_nutrition/minerals/copper.html | erişimtarihi = 7 Nisan 2013 | arşivengelli = evet |arşivurl= https://web.archive.org/web/20160307024751/http://www.merckmanuals.com/home/disorders_of_nutrition/minerals/copper.html |arşivtarihi= 7 Mart 2016 | ölüurl = evet }}</ref> Yetişkin vücudu, vücut ağırlığının kilogramı başına 1.4 ile 2.1&nbsp;mg arasında bakır içerir.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.copper.org/consumers/health/cu_health_uk.html | başlık = Copper in human health | arşivengelli = evet | erişimtarihi = 31 Aralık 2021 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20160323070712/http://www.copper.org/consumers/health/cu_health_uk.html |arşivtarihi= 23 Mart 2016 | ölüurl = hayır }}</ref>

Bakır, [[Geçiş metali|1B geçiş grubunda]] yer alan [[kimyasal element]]. Bakır, dünyanın hemen hemen tüm bölgelerinde bulunması nedeniyle geniş ölçüde üretiminin yapılabilmesi, elektriği diğer bütün metaller içinde [[gümüş]]ten sonra en iyi ileten metal olması ve endüstriyel önemi yüksek olan [[Pirinç (alaşım)|pirinç]], [[bronz]] gibi alaşımlar yapması gibi nedenlerden ötürü geniş bir kullanım alanına sahiptir. [[Simya]]cılar tarafından element [[Venüs sembolü|Venüs simgesi]] ile gösterilmiştir.

2022 yılı itibariyle Küresel ölçekte toplam bakır rezervi 890 milyon tondur. En çok bakır rezervine sahip ülkeler [[Şili]], [[Avustralya]], ve [[Peru]]dur.

== Etimoloji ==
[[Dosya:Venus symbol.svg|sol|küçükresim|upright=0.56|Bakır simgesi.|alt=]]
Türkçede yer alan bakır kelimesi ise [[Eski Türkçe]] ''bakır'' sözcüğünden evrilmiştir ve tarihte geçtiği en eski kaynak olan ve 8. yüzyıla tarihlenen [[Yenisey Yazıtları]]'nda, "''bakırı buŋsız erti" (bakırı sınırsız idi)'' şeklinde geçmektedir.<ref name=":0" />

[[Roma İmparatorluğu]] döneminde devletin temel bakır üretimi [[Kıbrıs]]'tan sağlandığı için bu metale ''aes сyprium'' (Kıbrıs'ın metali) adı verilmiş, elementin çoğu dildeki ismi de bu kelimeden türemiştir.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.merriam-webster.com/dictionary/copper | yayıncı = Merriam-Webster Dictionary | başlık = Copper | tarih = 2018 | erişimtarihi = 22 Ağustos 2018 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190622075928/https://www.merriam-webster.com/dictionary/copper | arşivtarihi = 22 Haziran 2019 | ölüurl = hayır }}</ref> Bakır kelimesi [[İngilizce]]de ''copper'', [[Almanca]]da ''Kupfer'', [[Fransızca]]da ''cuivre'' ve [[Latince]]de ''cuprum'' şekli ile bulunur. Bir başka görüşe ise metal adını Kıbrıs'tan değil, Kıbrıs adını metalden almıştır.<ref name=":0">{{Web kaynağı | başlık = Bakır | url = http://nisanyansozluk.com/?k=bak%C4%B1r | website = Nişanyan Sözlük | erişimtarihi = 25 Kasım 2019 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20120321120633/http://nisanyansozluk.com/?k=bak%C4%B1r | arşivtarihi = 21 Mart 2012 | ölüurl =evet}}</ref>

== Kullanım alanları ==
[[Dosya:NatCopper.jpg|sol|küçükresim|upright=0.59|Bakır]]
* Elektrik ve elektronik sanayi:
Termik (kömür, fuel-oil, motorin, doğalgaz, jeotermal), hidrolik ve nükleer gibi çeşitli enerjilerden yararlanılarak üretilen elektrik enerjisi, genelde uzun mesafelere iletilir; şehir ve köy gibi yerleşim bölgelerine, sanayi tesislerine dağıtılır ve buralarda tüketilir. 
Çıplak iletkenler, baralar, yalıtılmış hava hattı ve yeraltı güç kabloları ve ek malzemeleri elektrik enerjisi iletim ve dağıtımının başlıca elemanlarıdır.
Yakın zamana kadar, elektrik enerji iletim ve dağıtımında, bakır, uygun özellikleri nedeni ile bu alandaki ana iletken malzemesi olmuştu. Bakır, yüksek elektrik geçirgenliği, işlenebilme ve mekaniksel özellikleri iyi olan bir metaldir. Gümüşten sonra en iyi iletken metal bakırdır.

* İnşaat Sanayii:

Bakır, inşaatlarda beton, kiriş ve yüzeylerin güçlendirilmesinde kullanılır.
*OSURSANA
Bakır,dünyada çok bulunan bir madde olduğu için takı yapımında da kullanılır.
* Boya sanayii

== Sınıflandırma ==
[[Dosya:Cuivre Michigan.jpg|İşlenmemiş bakır.|küçükresim|upright=1.14|alt=]]

* Hidrotermal orijine sahip, emprenye olmuş bakır yatakları. Bunlara porfir yataklar da denmektedir. 1970 yılı itibarıyla Dünya üretiminin yaklaşık %50'si bu çeşit yataklardan elde edilmiştir. Bu tip yataklara [[Amerika Birleşik Devletleri|ABD]], [[Şili]], [[Peru]] ve [[Kanada]]'da rastlanmaktadır.
* Sedimenter yapıdaki maden yatakları. Kalker veya dolomit mineralleri içinde bulunurlar. Daha ziyade Orta Afrika’da rastlanır. Dünya bakır üretiminin %17'si bu yataklardan sağlanır.
* Sıvı magma asıllı maden yatakları. Bakır ile birlikte çoğu zaman [[nikel]] de taşırlar. Bunlara volkanik-sedimenter yataklar da denir. Dünya’nın birçok ülkesinde, özellikle Kanada, [[Avustralya]] ve pek çok [[Avrupa]] ülkesinde rastlanılır.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.merckmanuals.com/home/disorders-of-nutrition/minerals/copper|başlık=Bakır|yazar=Johnson, MD PhD, Larry E., ed. (2008).|tarih=|eser=Merck Manual Home Health|yayıncı=|erişimtarihi=28 Kasım 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170508200805/http://www.merckmanuals.com/home/disorders-of-nutrition/minerals/copper|arşivtarihi=8 Mayıs 2017|ölüurl=hayır}}</ref>

== Üretim ==

===Rezervler ve fiyatlar===

Bakır en az 10,000 yıldır kullanılmaktadır ancak şimdiye kadar çıkarılan ve [[ergitme]] yapılan tüm bakırın %95'inden fazlası 1900'den beri<ref name="Leonard2006" /> ve yarısından fazlası da son 24 yılda çıkarıldı. Pek çok doğal kaynakta olduğu gibi, Dünya'daki toplam bakır miktarı çok büyük ve yerkabuğunun en üst kilometresinde yaklaşık 10<sup>14</sup> tonla bakırın mevcut çıkarma hızıyla yaklaşık 5&nbsp;milyon yıl değerindedir. Ancak, bu rezervlerin yalnızca çok küçük bir kısmı günümüz fiyatları ve teknolojileri ile ekonomik olarak uygulanabilir durumdadır. Madencilik için mevcut bakır rezervlerinin tahminleri, büyüme oranı gibi temel varsayımlara bağlı olarak 25 ila 60 yıl arasında değişir.<ref>{{Kitap kaynağı|author=Brown, Lester|başlık=Plan B 2.0: Rescuing a Planet Under Stress and a Civilization in Trouble|yayıncı=New York: W.W. Norton|tarih=2006|sayfa=[https://archive.org/details/planb20rescuingp00brow_0/page/109 109]|isbn=978-0-393-32831-8|url=https://archive.org/details/planb20rescuingp00brow_0|urlerişimi=kayıtlı}}</ref>

Geri dönüşüm, modern dünyada önemli bir bakır kaynağıdır.<ref name="Leonard2006">{{Web kaynağı|url=http://www.salon.com/tech/htww/2006/03/02/peak_copper/index.html |başlık=Peak copper? |yayıncı=Salon – How the World Works |yazar=Leonard, Andrew |tarih=2 Mart 2006 |erişimtarihi=23 Mart 2008 |ölüurl=evet|arşivurl=https://web.archive.org/web/20080307042349/http://www.salon.com/tech/htww/2006/03/02/peak_copper/index.html |arşivtarihi=7 Mart 2008}}</ref> Bu ve diğer faktörler nedeniyle, bakır üretimi ve arzının geleceği, [[zirve petrol]]'e benzer [[zirve bakır]] kavramı da dahil olmak üzere pek çok tartışmanın konusudur.

Bakırın fiyatı tarihsel olarak istikrarsız oldu,<ref>{{Akademik dergi kaynağı|soyadı=Schmitz|ad=Christopher|başlık=The Rise of Big Business in the World, Copper Industry 1870–1930|dergi=Economic History Review|tarih=1986|cilt=39|seri=2|sayı=3|sayfalar=392-410|jstor=2596347|doi=10.1111/j.1468-0289.1986.tb00411.x}}</ref> ve fiyatı Haziran 1999'da 60 yılın en düşük seviyesi olan 0.60 ABD$/lb (1.32 ABD$/kg) seviyesinden Mayıs 2006'da pound başına 3.75$'a (8.27$/kg) yükseldi. Şubat 2007'de 2.40$/lb (5.29$/kg)'a düştü ardından Nisan 2007'de 3.50$/lb (7.71$/kg)'a yeniden yükseldi.<ref>{{Web kaynağı|url = http://metalspotprice.com/copper-trends/|başlık= Copper Trends: Live Metal Spot Prices|ölüurl=evet|arşivurl= https://web.archive.org/web/20120501073103/http://metalspotprice.com/copper-trends/|arşivtarihi= 1 Mayıs 2012}}</ref> 2009 yılının Şubat ayında, zayıflayan küresel talep ve emtia fiyatlarında bir önceki yılın en yüksek seviyelerinden bu yana yaşanan keskin düşüş, bakır fiyatlarını 1.51$/lb (3.32$/kg) seviyesinde bıraktı..<ref>{{Dergi kaynağı|url= https://www.forbes.com/2009/02/04/copper-frontera-southern-markets-equity-0205_china_51.html|başlık= A Bottom in Sight For Copper|author= Ackerman, R.|tarih= 2 Nisan 2009|dergi= Forbes|erişimtarihi= 31 Aralık 2021|arşivurl= https://archive.today/20121208191251/http://www.forbes.com/2009/02/04/copper-frontera-southern-markets-equity-0205_china_51.html|arşivtarihi= 8 Aralık 2012|ölüurl= hayır}}</ref> Eylül 2010 ile Şubat 2011 arasında, bakırın fiyatı metrik ton başına 5,000 Sterlin'den metrik ton başına 6,250 Sterlin'e yükseldi.<ref>Employment Appeal Tribunal, [https://assets.publishing.service.gov.uk/media/59d76e6240f0b63115586eaf/AEI_Cables_Ltd_v_1__GMB_and_Others_UKEAT_0375_12__LA.pdf AEI Cables Ltd. v GMB and others] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20210421040401/https://assets.publishing.service.gov.uk/media/59d76e6240f0b63115586eaf/AEI_Cables_Ltd_v_1__GMB_and_Others_UKEAT_0375_12__LA.pdf |tarih=21 Nisan 2021 }}, 5 April 2013, accessed 5 February 2021</ref>

===Yöntemler===

[[Dosya:Copper Flash Smelting Process (EN).svg|sol|küçükresim|Flaş eritme işleminin şeması]]
Cevherlerdeki bakır konsantrasyonu ortalama sadece %0.6'dır ve çoğu ticari cevher sülfit, özellikle kalkopirit (CuFeS<sub>2</sub>), bornit (Cu<sub>5</sub>FeS<sub>4</sub>) ve daha az oranda kovellit (CuS) ve kalkosittir (Cu<sub>2</sub>S).<ref name="G&E" /> Tersine, polimetalik nodüllerdeki ortalama bakır konsantrasyonu %1.3'te tahmin edilir. Bu nodüllerde bulunan diğer metallerin yanı sıra bakırı çıkarma yöntemleri arasında sülfürik liç (İngilizce:sulphuric leaching), [[ergitme]] ve Cuprion işleminin uygulaması vardır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı |soyadı1=Su |ad1=Kun |soyadı2=Ma |ad2=Xiaodong |soyadı3=Parianos |ad3=John |soyadı4=Zhao |ad4=Baojun |başlık=Thermodynamic and Experimental Study on Efficient Extraction of Valuable Metals from Polymetallic Nodules |dergi=Minerals |tarih=2020 |cilt=10 |sayı=4 |sayfalar=360|doi=10.3390/min10040360 |bibcode=2020Mine...10..360S |doi-access=ücretsiz }}</ref><ref>{{Web kaynağı | soyadı1 = International Seabed Authority | başlık = Polymetallic Nodules | url = https://isa.org.jm/files/files/documents/eng7.pdf | yayıncı = International Seabed Authority | erişimtarihi = 8 Şubat 2021 | arşivengelli = evet |arşivurl= https://web.archive.org/web/20211023145629/https://isa.org.jm/files/files/documents/eng7.pdf |arşivtarihi= 23 Ekim 2021 | ölüurl = hayır }}</ref> Kara cevherlerinde bulunan mineraller için, [[ufalama|ezilmiş]] cevherlerden köpük [[flotasyon]] veya [[biyoliç]] ile %10-15 bakır seviyesine kadar konsantre edilirler.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|soyadı=Watling |ad=H.R. |başlık=The bioleaching of sulphide minerals with emphasis on copper sulphides – A review |dergi=Hydrometallurgy |tarih=2006 |cilt=84 |sayı=1 |sayfalar=81-108|url=http://infolib.hua.edu.vn/Fulltext/ChuyenDe/ChuyenDe07/CDe53/59.pdf |doi=10.1016/j.hydromet.2006.05.001 |ölüurl=evet|arşivurl=https://web.archive.org/web/20110818131019/http://infolib.hua.edu.vn/Fulltext/ChuyenDe/ChuyenDe07/CDe53/59.pdf |arşivtarihi=18 Ağustos 2011}}</ref> Bu malzemenin [[izabe]] içinde [[silika]] ile ısıtılması, demirin çoğunu [[cüruf]] olarak uzaklaştırır. İşlem, demir sülfürleri oksitlere dönüştürmenin daha kolay olmasından yararlanır, bu da daha sonra silika ile reaksiyona girerek ısıtılmış kütlenin üzerinde yüzen [[silikat]] cürufu oluşturur. Sonuçta Cu<sub>2</sub>S'den oluşan "bakır mat", tüm sülfürleri oksitlere dönüştürmek için [[kavurma (metalurji)|kavrulmuş]] olur:<ref name="G&E">{{Greenwood&Earnshaw2nd}}</ref>
:2 Cu<sub>2</sub>S + 3 O<sub>2</sub> → 2 Cu<sub>2</sub>O + 2 SO<sub>2</sub>
Bakır oksit, ısıtıldığında "kabarcıklı" bakıra dönüştürülür:
:2 Cu<sub>2</sub>O → 4 Cu + O<sub>2</sub>
Sudbury [[Mat (metalurji)|mat]] işlemi, sülfürün sadece yarısını okside dönüştürdü ve daha sonra bu oksidi, sülfürün geri kalanını oksit olarak çıkarmak için kullandı. Daha sonra elektrolitik olarak rafine edildi ve içerdiği [[platin]] ve altın için anot çamuru kullanıldı. Bu adım, bakır oksitlerin bakır metale nispeten kolay indirgenmesini kullanır. [[Doğal gaz]], kalan oksijenin çoğunu çıkarmak için kabarcık boyunca üflenir ve saf bakır üretmek için elde edilen malzeme üzerinde [[elektro arıtma]] gerçekleştirilir:<ref>{{Kitap kaynağı|soyadı=Samans|ad=Carl|başlık=Engineering metals and their alloys|url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.19384|tarih=1949|yayıncı=Macmillan|yer=New York|oclc=716492542}}</ref>
:Cu<sup>2+</sup> + 2 e<sup>−</sup> → Cu

[[Dosya:2012copper (mined).svg|küçükresim|Dünya'da bakır madenciliği]]

Bakır, çeşitli piro, hidro ve elektrometalurjik metotların kullanılmasıyla [[cevher]]lerinden saf olarak üretilmektedir. Pirometalurjik metotlar, sülfürlü, oksitli ve nabit bakır cevherlerine, hidrometalurjik metotlar ise düşük tenörlü oksitli bakır cevherlerine uygulanır. Elektrometalurji metotları da yukarıdaki yöntemlerin son kademesi olarak her ikisine de uygulanır. Böylece, pirometalurji metotlarıyla elde edilen saf olmayan bakır, elektrolitik arıtmaya tabi tutularak saf katot bakıra çevrilir. Benzer şekilde hidrometalurjik yollarla sulu çözeltiye alınan bakır, elektrokazanım yoluyla katotta saf olarak toplanabilmektedir. 
Dünya bakır üretiminin %80’i sülfürlü cevherlerden yapılır.

Bir [[elektrolit]] ile temas halinde bulunan [[elektrot]]lara dışarıdan bir [[elektromotor kuvvet]] uygulayarak kimyasal bir reaksiyonun gerçekleştirilmesi şeklinde tanımlanan elektroliz elektrokimyasal olayın tersidir. Burada [[elektrik enerjisi]] yardımıyla kimyasal reaksiyonlar gerçekleştirilir. [[Elektroliz]] hücreleri bir elektrolit ile temas halinde bulunan iki veya daha fazla elektrottan oluşur ve elektrotlar bir [[doğru akım]] kaynağına bağlıdır. Bağlantı [[anot]]un [[pozitif]] [[katot]]un [[negatif]] yükleneceği şekildedir. Yani elektrot dışında elektronlar anottan katota elektrolit içinde ise katottan anota doğru akarlar. Devreye akım verildiğinde çözeltideki negatif yükler pozitif kutup olan anota, pozitif yükler ise negatif kutup olan katoda yönelirler.
[[Dosya:9135 - Milano - Museo storia naturale - Malachite - Foto Giovanni Dall'Orto 22-Apr-2007.jpg|küçükresim|[[Malahit]] minerali]]
Elektroliz işleminde meydana gelen olaylar anodik ve katodik tepkimeler olup bunlar anotta [[yükseltgenme]] ([[oksidasyon]]), katotta ise [[indirgenme]] ([[redüksiyon]]) şeklindedir. Genel olarak üç çeşit elektroliz vardır. Bunlar rafinasyon, indirgenme ve ergimiş tuz elektrolizidir. Rafinasyon elektrolizi çözünebilir anotlarla yapılan elektroliz işlemine en güzel örnektir. Rafinasyon elektrolizinde anot ve katot aynı metalden oluştukları için parçalanma voltajı teorik olarak sıfırdır. Uygulanan hücre voltajı bu nedenle sadece elektrolitin direncinin biraz üstünde olmalıdır. Rafinasyon elektrolizini tarif edecek toplam bir reaksiyon anlamsızdır.

:Cu<sup>2+</sup> + 2e<sup>-</sup> → Cu &nbsp;&nbsp;&nbsp; E° = 0.34 V (anot)

:Cu → Cu<sup>2+</sup> + 2e<sup>-</sup> &nbsp;&nbsp;&nbsp; E° = <math>-</math> 0.34 V (katot)

{{ayrıca bakınız|Elektrokimyasal potansiyel dizisi}}

Anotta oluşan bir kısım bakır iyonları disproporsiyonlaşır. Burada oluşan bakır toz halinde anot yüzeyinde ve yüzeyden ayrılarak banyonun dibinde [[anot çamuru]]nda birikir. Pb, Sn, Sb ve Bi anodik olarak çözünürler fakat elektrolit içinde oluşturdukları bileşikler nedeniyle [[şlam]] şeklinde yüzerler ve mekanik olarak katot kirliliği yaratabilirlerse de genelde çökerler ve anot çamuru içinde birikirler. Anodik olarak çözümlendirilemeyen Au, Ag, ve Pt gibi elementler anodun yenilmesine paralel olarak anottan ayrılıp banyo dibine inerler ve burada anot çamuru içinde birikirler. Ortalama olarak Au, Ag, Se, Te ve Pb %98 oranında, Sb %60 civarında anot çamuruna geçer. Anot bileşimindeki nikelin %5’i çözünmez ve bakır-nikel karışık kristali halinde anot çamuruna geçer. Aynı şekilde 3 Cu<sub>2</sub>O·4NiO·Sb<sub>2</sub>O<sub>5</sub>'de büyük oranda çözünmeden anot çamuruna gider. Üçüncü grup metaller de bakırla karışık kristal halinde bulunurlar ve anodik çözünme potansiyeli bakıra yakındır. Ancak bu metaller çözünseler bile daha sonra [[sementasyon]] sonucu anot çamuruna giderler. Örneğin, gümüş:

:Cu + 2 Ag<sup>+</sup> = Cu<sup>2+</sup> + Ag

Dördüncü grupta yer alan metallerden Se ve Te’ün Cu<sub>2</sub>S ve Cu<sub>2</sub>Te halinde anot bakırında bulunduğu ve çözünmeden direkt anot çamuruna geçtiği kabul edilir. Kalay ise bakırla intermetalik bileşik olmasına rağmen tamamen çözünür, ancak CuSO<sub>4</sub>’lı çözeltilerde çözünürlüğü çok az olduğundan aşağıdaki tepkime uyarınca hidroliz olarak anot çamuruna geçer:

:Sn<sup>4+</sup> + 2H<sub>2</sub>O = SnO<sub>2</sub> + 4H<sup>+</sup>

Kurşun direkt olarak çözünmeyen PbSO<sub>4</sub> oluşturarak anot yüzeyinde kalır. Anot bakırı fazla miktarda kurşun içerirse oluşan PbSO<sub>4</sub> yüzeyi tamamen kaplayarak anodun pasifleşmesine neden olur.

Rafinasyon ve indirgenme elektrolizleri arasındaki temel fark anot tepkimeleridir. Rafinasyon elektrolizinde anot olarak kullanılan malzeme oksitlenip çözeltiye geçerken, indirgenme elektrolizinde çözünmeyen anotlar kullanılır. Çözünmeyen anotların indirgenme elektrolizindeki görevi iletkenliği sağlamaktır ve yüzeyinde oksijen çıkışı meydana gelir.

Oksitli bakır cevherlerin doğrudan, diğerlerinin bir ön işlemden sonra veya bakteriler yardımıyla çözümlendirilmesi sonucu değişen derisimlerde elde edilen sülfatlı çözeltilerden bakırın kazanılmasında uygulanan yöntemlerden bir tanesi de indirgenme elektrolizidir. indirgenme elektrolizinde katot ve anot reaksiyonu ise şu şekildedir:

:Cu<sup>2+</sup> + 2e<sup>-</sup> = Cu &nbsp;&nbsp;&nbsp; E° = 0.34 V

:2H<sub>2</sub>O = O<sub>2</sub> + 4 H<sup>+</sup> + 4e<sup>-</sup> &nbsp;&nbsp;&nbsp; E° = 1.229 V

[[Dosya:Kupfer Nugget.jpeg|küçükresim|Bakır metali]]
İndirgenme elektrolizinde satılabilir kalitede katodik bakır üretimi elektrolitteki bakır derişimi litresinde 15 g civarına ininceye kadar mümkündür. 15 g'dan 8 g'a kadar olan derişimlerde yine satılabilir fakat toz veya sünger halde bakır üretilebilmektedir. Bu satılabilirlik sünger bakırın anot fırınında işleneceği açısından geçerlidir.

Bir elektroliz olayında elektrolizin hangi şartlarda nasıl gerçekleşeceği, hangi tip anot ve katotlara nasıl tepki vereceği, uygun sıcaklık, akım şiddeti ve gerilim değerlerinin neler
olacağı bazı parametrelere bağlıdır. Bu parametrelerden bir tanesi polarizasyondur. Elektrolizi gerçekleştirmek için gerekli olan potansiyel teorik olandan daha yüksek olmak zorundadır. Teorik değer ile pratikte uygulanan değer arsındaki fark fazla voltaj adını alır.
Elektrolizde katotta indirgenmeyi gerçekleştirmek için bu fazla voltaj değerlerini aşmak gerekir ve sisteme verilmesi gereken fazla voltajların tümü polarizasyon adını alır.

Anot ve katot polarizasyon toplamına parçalanma voltajı da denir. Diğer bir deyişle elektrolizin gerçekleşmesi için sisteme verilmesi gereken en düşük potansiyel değeridir.

Bu değer en az indirgenecek iyonun EMK değerine eşittir.

Termodinamik hücre potansiyelinin uygulanması ile bir elektroliz işleminin gerçekleşmeyeceği sisteme bazı fazla voltajların da verilmesi gerektiği yukarıdaki açıklamalarda belirtilmiştir. Bu fazla voltajlara ilaveten devredeki dirençleri aşabilecek ilave voltaja da ihtiyaç vardır. Bu dirençlerin başında anot -katot arasındaki elektrolitin direnci gelir. Elektrolitin direnci R, akım I olarak alınırsa [[Ohm kanunu]] gereğince uygulanacak potansiyel I*R büyüklüğündedir. Elektroliz esnasında ulaşılması gereken hücre voltajı, tüm fazla voltajlar, parçalanma voltajı ve dirençten kaynaklanan potansiyel düşüşlerin toplamına eşittir.

Bir elektroliz olayında kullanılan elektrik enerjisi ile yapılan kimyasal iş arasındaki ilişkiler [[Faraday Kanunu]] ile belirlenir.

:<math> m = {A\times I\times h\times t \over{z\times 96500}}</math>

:m : indirgenen metal miktarı (g)
:A : indirgenen metalin mol ağırlığı
:I : devreden geçen akım (A)
:t : zaman (s)
:h : akım verimi (%)
:z : elektron sayısı
:96500 : Faraday sabiti

Parçalanma Voltajı, elektrolizin gerçekleşebilmesi için, yani örneğin bakır iyonlarının katodda toplanabilmesi için gereken en düşük potansiyeldir ve anotla kato polarizasyonlarının toplamına eşittir.

Ohm kanunu gereğince kablo bağlantılarında ve elektrot-kablo temas noktalarında, sistemden geçen akım miktarı ile doğru orantılı olarak direnç ortaya çıkar, bu direnç potansiyel düşüşlerine yol açar. Elektroliz sırasında ulaşılması gereken hücre potansiyeli bunların toplamına eşittir.

:U<sub>H</sub> = U<sub>Z</sub> + h<sub>T</sub> + I*R

:U<sub>H</sub> : hücre potansiyeli (V)
:U<sub>Z</sub> : parçalanma potansiyeli (V)
:h<sub>T</sub> : tüm fazla voltajlar (V) (derişim, aktivasyon, difüzyon, kristalizasyon vb.)
:I : akım (A)
:R : elektrolit direnci (ohm)

Voltaj arttıkça akım yoğunluğu da artmakta fakat belli bir noktadan sonra voltajın artması akım yoğunluğunda hiçbir değişikliğe sebep olmamaktadır ve bu akım değerine [[limit akım]] denmektedir. Limit akım uygulanabilecek maksimum akımdır. Genellikle limit akımın üçte biri değerinde çalışılmaktadır. Rafinasyon elektrolizinde aynı bir çözeltiye temas halinde olan aynı bir metal hem anotta hem katotta bulunduğundan, hücrenin elektromotor kuvveti pratik olarak sıfırdır, yani potansiyel farkı oluşmaz. Elektroliz sırasında indirgenecek metal iyonlarının çözeltinin iç taraflarından katot yüzeyine gelmeleri difüzyon, konveksiyon ve migrasyon yolu ile gerçekleşir. Katotun hemen yakınında metal iyonlarınca fakirleşmiş bir bölge oluşur. Buna "[[difüzyon tabakası]]" (Nernst diffusion layer) denmektedir. Bu tabaka kalınlığı elektrolizdeki akım şiddetine bağlı olmayıp, hücre potansiyelini arttırmak suretiyle akım yükseltildiğinde faz sınırındaki derişim düşmektedir.

== Bakır standartları ==
[[Dosya:Cu-Scheibe.JPG|küçükresim|upright=0.8|%99.95 saflıkta bakır|alt=]]

* Blister bakır: %97-98 saflıktadır. Fe, S, Au, Ag, Se, Te ve Ni içerir.
* Elektrolitik bakır: %99,9 saflıkta olması istenir.
* Ateşte rafine edilmiş bakır: %99,9 saflıkta olması istenir.
* OFHC (Oxygen-Free High Conductivity, oksijensiz yüksek iletkenlikte) bakır: %99,99 saflıkta olması istenir.

== Canlı bilimleriyle ilişkisi ==
[[Askorbit asit]], [[oksidaz]], [[tirosinaz]], [[laktoz]] ve [[monoamin oksidaz]] gibi yükseltgeyici [[enzim]]lerin bir parçası olarak birçok [[bitki]] ve hayvanda çok az miktarda bulunan bakır, bunların sağlıklı yaşamı için gereklidir. Bakır, bu [[protein]]lerde, [[oksijen]], [[kükürt]] ya da [[azot]] [[atom]]ları içeren bağlanma bölgelerinde sıkıca bağlanır.

İnsanların normal beslenme rejimi her gün 2–5&nbsp,mg arasında bakır gerektirir. Kalıtımsal protein seruloplazmin (kan plazmasında bulunan bir protein) eksikliği aşağı yukarı bütün dokularda, özellikle beyin ve karaciğerde bakır miktarının artmasıyla birlikte gelişir.

== Tarihçe ==
[[Dosya:Minoan_copper_ingot_from_Zakros,_Crete.jpg|bağlantı=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Minoan_copper_ingot_from_Zakros,_Crete.jpg|sol|küçükresim|Okside olmuş bir [[Öküz gönü külçeleri|öküz gönü külçesi]]]]
Bakır kendi başına doğada saf olarak metal formunda var olabildiğinden ötürü pek çok eski medeniyet tarafından bilinmiştir. Bakırın ilk kullanımı MÖ 9000'de Orta Doğu'da gözlemlenmiştir.<ref name="discovery">{{Web kaynağı|url=http://www.csa.com/discoveryguides/copper/overview.php|başlık=CSA – Discovery Guides, A Brief History of Copper|erişimtarihi=12 Eylül 2008|arşivtarihi=3 Şubat 2015|arşivurl=https://web.archive.org/web/20150203154021/http://www.csa.com/discoveryguides/copper/overview.php|yayıncı=Csa.com|ölüurl=evet}}</ref> Kuzey Irak'ta MÖ 8700'e tarihlenen bakır bir kolye bulunmuştur.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Jewelrymaking through History: an Encyclopedia|url=https://archive.org/details/jewelrymakingthr0000hess|tarih=2007|sayfa=[https://archive.org/details/jewelrymakingthr0000hess/page/56 56]|yayıncı=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-313-33507-5|author=Rayner W. Hesse}}No primary source is given in that book.</ref> Bakırın ilk başlarda ısıtılmadan soğuk olarak işlendiği, daha sonralarda [[Yumuşatma tavlaması|tavlandığı]], [[izabe]]lendiği ve son olarak eritilerek [[Döküm|döküldüğü]] düşünülmektedir. Tüm bu dört farklı yöntem de Güneydoğu Anadolu'da [[Neolitik]] Devir'in başladığı MÖ 7500'lerde aynı anda tespit edilmiştir.<ref name="Renfrew1990">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=jJhHPgAACAAJ|başlık=Before civilization: the radiocarbon revolution and prehistoric Europe|erişimtarihi=21 Aralık 2011|tarih=1990|yayıncı=Penguin|isbn=978-0-14-013642-5|soyadı=Renfrew|ad=Colin|yazarbağı=Colin Renfrew, Baron Renfrew of Kaimsthorn|arşivurl=https://web.archive.org/web/20121116222630/http://books.google.com/books?id=jJhHPgAACAAJ|arşivtarihi=16 Kasım 2012|ölüurl=hayır}}</ref>

Bakır izabesi farklı bölgelerde birbirinden bağımsız olarak ortaya çıkmıştır. Çin'de MÖ 2800'de, Orta Amerika'da MS 600'de, Batı Afrika'da ise MS 9. veya 10. yüzyıllarda ortaya çıktığı düşünülmektedir.<ref>{{Haber kaynağı|url=http://www.geology.ucdavis.edu/~cowen/~GEL115/115CH3.html|başlık=Essays on Geology, History, and People: Chapter 3: Fire and Metals|erişimtarihi=7 Temmuz 2009|author=Cowen, R.|arşivurl=https://web.archive.org/web/20080510150436/http://www.geology.ucdavis.edu/~cowen/~GEL115/115CH3.html|arşivtarihi=10 Mayıs 2008|ölüurl=hayır}}</ref> [[Hassas döküm]] yönteminin Güneydoğu Asya'da MÖ 4500-4000 civarında bulunduğu ortaya konmuştur.<ref name="discovery" /> MÖ 3200-3300'de yaşamış [[Ötzi]]'nin %99,7 saflıkta bakır içeren bir balta başına sahip olduğu tespit edilmiştir. Ötzi'nin saçında bulunan yüksek [[arsenik]] miktarı, bireyin bakır izabesiyle ilişkili olduğunu göstermektedir.<ref name="CSA">{{Web kaynağı|url=http://www.csa.com/discoveryguides/copper/overview.php|başlık=CSA – Discovery Guides, A Brief History of Copper|erişimtarihi=29 Nisan 2011|arşivtarihi=3 Şubat 2015|arşivurl=https://web.archive.org/web/20150203154021/http://www.csa.com/discoveryguides/copper/overview.php|iş=CSA Discovery Guides|ölüurl=evet}}</ref> Bakırın izabesinin diğer metallerin işlenmesinin, özellikle de demir izabesinin önünü açtığı öne sürülmektedir.<ref name="CSA" />

== Önemli bakır mineralleri ve içerikleri ==
{| border="1" cellpadding="2" 
!width="80"|Mineral
!width="180"|Formül
!width="50"|%Cu
!width="50"|%Fe
!width="50"|%S
!width="50"|%As
!width="50"|%Sb
|-
|Nabit Bakır
|Cu
|99,9
|00,1
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|-
|'''''[[Sülfür]]ler'''''
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|-
|&nbsp; [[Kalkozit]]
|Cu<sub>2</sub>S
|79,8
|&nbsp;
|20,1
|&nbsp;
|&nbsp;
|-
|&nbsp; [[Kovellin]]
|CuS
|66,5
|&nbsp;
|33,5
|&nbsp;
|&nbsp;
|-
|&nbsp; [[Kalkopirit]]
|CuFeS<sub>2</sub>
|34,6
|30,5
|34,9
|&nbsp;
|&nbsp;
|-
|&nbsp; [[Bornit]]
|Cu<sub>5</sub>FeS<sub>4</sub>
|63,3
|11,1
|25,6
|&nbsp;
|&nbsp;
|-
|'''''[[Oksit]]ler'''''
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|-
|&nbsp;[[Kuprit]]
|Cu<sub>2</sub>O
|88,8
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|-
|&nbsp;[[Tenorit]]
|CuO
|79,9
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|-
|&nbsp;[[Malahit]]
|CuCO<sub>3</sub>·Cu(OH)<sub>2</sub>
|57,5
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|-
|&nbsp;[[Azurit]]
|2CuCO<sub>3</sub>·Cu(OH)<sub>2</sub>
|55,3
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|-
|&nbsp;[[Krisokol]]
|CuSiO<sub>3</sub>·2H<sub>2</sub>O
|36,2
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|-
|&nbsp;[[Kalkantit]]
|CuSO<sub>4</sub>·5H<sub>2</sub>O
|25,5
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|-
|&nbsp;[[Brokantit]]
|CuSO<sub>4</sub>·3Cu(OH)<sub>2</sub>
|56,2
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|-
|&nbsp;[[Atakamit]]
|CuCl<sub>2</sub>·3Cu(OH)<sub>2</sub>
|59,5
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|-
|&nbsp;[[Kronkit]]
|CuSO<sub>4</sub>·Na<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>·3Cu(OH)<sub>2</sub>
|42,8
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|-
|'''''Diğerleri'''''
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|&nbsp;
|-
|&nbsp;[[Enargit]]
|Cu<sub>3</sub>AsS<sub>4</sub>
|48,4
|&nbsp;
|32,6
|19,0
|&nbsp;
|-
|&nbsp;[[Famatinit]]
|Cu<sub>3</sub>SbS<sub>4</sub>
|43,3
|&nbsp;
|29,1
|&nbsp;
|27,6
|-
|&nbsp;[[Tetrahedrit]]
|Cu<sub>3</sub>SbS<sub>3</sub>
|46,7
|&nbsp;
|23,5
|&nbsp;
|29,8
|-
|&nbsp;[[Tenantit]]
|CuAs<sub>3</sub>
|52,7
|&nbsp;
|26,6
|20,7
|&nbsp;
|}

== Ek resimler ==
<gallery>
Dosya:Chalcopyrite montroc.jpg|Kalkopirit minerali.
Dosya:Azuriteoujda.jpg|Azurit minerali.
Dosya:Chalcocite Cornouailles.jpg|Kalkozit minerali.
Dosya:Cuprite.jpg|Kuprit minerali.
Dosya:Mineraly.sk - bornit.jpg|Bornit minerali.
Dosya:Enargite huaron.jpg|Enargit minerali.
</gallery>

== Kur'an'da Bakır ile ilgili ayet ==
Süleyman’ın emrine de sabahleyin bir aylık, akşamleyin bir aylık yol almakta olan rüzgârı verdik. Onun için bakır madenini eritip akıttık. Cinlerden de rabbinin izniyle onun maiyetinde çalışanlar vardı. Onlardan kim buyruğumuzdan sapsa, ona yakıcı ateşin azabını tattırırdık. (34:12)<ref>{{Web kaynağı | url = https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Sebe%27-suresi/3618/12-ayet-tefsiri | başlık = Sebe' Suresi 12. Ayet Tefsiri - Diyanet İşleri BaşKanlığı | erişimtarihi = 26 Şubat 2023 | çalışma = kuran.diyanet.gov.tr | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190630190221/https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Sebe%27-suresi/3618/12-ayet-tefsiri | arşivtarihi = 30 Haziran 2019}}</ref>

== Ayrıca bakınız ==

* [[Periyodik tablo]]
* [[Wilson hastalığı]]

== Kaynakça ==
{{kaynakça|30em}}

== Dış bağlantılar ==
{{Commons-ufak|Copper}}

{{Bakır bileşikleri}}

{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:Bakır| ]]
[[Kategori:Besinsel mineraller]]
[[Kategori:Elektrik iletkenleri]]
[[Kategori:Elementler]]
[[Kategori:Geçiş metalleri]]
[[Kategori:Kübik mineraller]]