Pardus
Pardus, Türkiye'de TÜBİTAK ULAKBİM tarafından geliştirilen bir GNU/Linux dağıtımı olan işletim sistemi. Planlamasına 2003 yılında başlanmış olup, ilk kararlı sürümü 27 Aralık 2005'te yayınlanmıştır.[2] Kamu kurum ve kuruluşlarına yönelik olarak geliştirilmekte olup bireysel kullanıcılar tarafından da kullanılabilmektedir.[3] Masaüstü, bulut, ARM, sunucu, konteyner ve akıllı tahta sürümleri bulunur.
 | |
| Geliştirici(ler) | TÜBİTAK |
|---|---|
| Proje Durumu | Aktif |
| İşletim sistemi ailesi | Linux |
| Paket yöneticisi | dpkg |
| Kaynak türü | Açık kaynak |
| Lisans | GPL |
| Çekirdek türü | Monolitik çekirdek |
| Güncelleme yöntemi | APT |
| İlk Yayınlanma | 27 Aralık 2005) |
| Son kararlı sürümü | 23.2[1] (16 Temmuz 2024)) |
| Platform desteği | AMD64, ARM64 |
| Kullanıcı arayüzü | GNOME, XFCE |
| Web sitesi | pardus.org.tr |
| Desteklenen Diller | Türkçe, İngilizce |
Pardus adı Anadolu parsının bilimsel adı olan Panthera pardus tulliana'dan gelmektedir.
2005 yılında yayınlanan ilk sürümden 2011 yılına kadar herhangi bir başka Linux dağıtımı temel alınmadan, kendine özgü projelerle geliştirilmiştir. 2011 yılı son aylarından itibaren TÜBİTAK bünyesinde yeniden yapılanma çalışmaları neticesinde yönetici ve geliştirici ekip dağıtılarak tasfiye edilmiştir.[4]
2012 yılında TÜBİTAK tarafından Pardus projesi için tekrar geliştirici istihdam edilmiş ve o güne kadar Pardus projesi kapsamında geliştirilmiş olan PiSi paket yönetim sistemi, ÇOMAR yapılandırma yöneticisi, YALI kurulum aracı, Müdür açılış sistemi, Kaptan ilk ayar sihirbazı ve diğer tüm projeleri terk edilerek Debian tabanına geçilmiştir. 25 Ocak 2013'te yayımlanan "Pardus 2013 Anadolu Parsı" sürümü ile artık Debian tabanlı bir Linux dağıtımı haline gelmiştir. Ayrıca, projenin hedef kitlesi de kamu kurum ve kuruluşları olarak revize edilmiştir.[3]
Geride bırakılan eski Pardus projeleri gönüllüler tarafından yürütülen Pisi Linux projesi kapsamında sürdürülmektedir.
Tarihçe
değiştirPardus sürüm tarihçesi
değiştirGünümüzde Pardus'un 2 yılda bir ana, 4 ayda bir ara sürümü yayımlanmaktadır. Pardus sürüm numaraları ana sürümün yayımlandığı yılın numarası ile başlar.
Oluşum süreci (2003-2005)
değiştir
2003 yılının önemli bir bölümünde TÜBİTAK tarafından ulusal bir işletim sistemi dağıtımının gerekliliği, dünyada benzer uygulamalar, yazılım sektörünün mevcut durumu ve eğilimleri araştırıldı.[2] Ülkenin bilgi teknolojisi alanındaki insan kaynağı, yerel yazılım sektörünün yetenekleri ve rekabet unsurları incelendi. Tüm bulgular ışığında, 2003 yılı yazında bir ulusal işletim sistemi dağıtımı oluşturmanın yerinde bir karar olduğu sonucuna varılarak somut düzeyde planlama işine girişildi.[2]
Mevcut işletim sistemleri, başta Linux olmak üzere incelendi, açık kaynak yazılım metodolojisi (yöntem bilimi) ve felsefesi ayrıntılı olarak çalışıldı. Hedef, bir dağıtım oluşturmanın ötesinde, bu dağıtımı sürekli kılabilecek düzenlemeci yapıyı da kurmak olduğundan, yazılım sektöründe, özellikle açık kaynak çerçevesinde, kullanılabilecek iş örnekleri irdelendi.[2]
Bu incelemeler sonrasında, 2003 yılı sonbaharında Linux temelli, açık kaynaklı, olabildiğince GPL lisanslama yöntemini kullanan bir işletim sistemi dağıtımı oluşturulmasına karar verildi.[2]
Pardus Projesi'nin hayata geçmesi 2004 yılı başında teknik ekibin çekirdeğinin oluşturulmasıyla başladı. Bu aşamada Türkiye'nin Linux geçmişi, mevcut ve planlanan dağıtımlar, açık kaynak ve Linux topluluğu ve girişimleri de göz önüne alınarak, var olan bilgi birikimi ve deneyimden en üst düzeyde yararlanmanın yolları arandı. Sonuçta ulusal işletim sistemi geliştirilmesinde görev alması en uygun kişiler Türkiye'nin dört bir yanından seçilerek TÜBİTAK/UEKAE bünyesinde bir araya geldiler.[2]
2004 yılının önemli bir kısmı teknik seçeneklerin değerlendirilmesi ile geçti. Farklı Linux dağıtımları incelendi, mevcut dağıtımlardaki eksiklikler, olası gelişim alanları, yapılması gerekenler ve bunların iş gücü ve kaynak gereksinimleri irdelendi. Hedef kitlenin kim olacağı üzerinde beyin fırtınaları yapıldı, bunun sonucu olarak yol haritası seçenekleri belirlendi.[2]
2004 yılı Ekim ayında bu teknik değerlendirmeler sonuçlandı ve yayımlanan Proje Ana Sözleşmesi ile amaç, yöntem ve takvim belirlendi. Pardus'un “bilişim okuryazarlığına sahip bilgisayar kullanıcılarının temel masaüstü ihtiyaçlarını hedefleyen” bir işletim sistemi olmasına, “mevcut Linux dağıtımlarının üstün taraflarını kavram, mimari ya da kod olarak kullanmasına”, ancak “otonom sisteme evrilebilecek bir yapılandırma çerçevesi ve araçları ile kurulum, yapılandırma ve kullanım kolaylığı sağlamasına” karar verildi.[2]
Teknik hedefi ve yöntemi belirlenen tasarı hızla ilerlemeye başladı ve 1 Şubat 2005 tarihinde ilk ürün olan Pardus Çalışan CD 1.0 yayımlandı. Tasarının amaçları ve teknik yaklaşımı hakkında Linux topluluğunu ve kullanıcıları bilgilendirmeyi amaçlayan Çalışan CD (canlı CD) beklenenin üzerinde ilgi gördü. Sonrasında geliştirme daha çok özgün yenilik tasarılarına yoğunlaştı ve nihayet 27 Aralık 2005'te Pardus'un ilk kurulabilir sürümü olan Pardus 1.0, ağ üzerinden yayımlanmaya başladı. Pardus 2011.2 sürümüne kadar kendine özgü PiSi paket yönetim sistemini kullanan özgün bir Linux dağıtımı olarak yoluna devam etti.[2]
Yeniden yapılanma dönemi (2011-2013)
değiştir2011 yılının son aylarından itibaren TÜBİTAK bünyesindeki yeniden yapılanma çalışmaları neticesinde proje yöneticileri ve geliştirici ekip dağıtılarak tasfiye edildi.[4] İdari ve teknolojik olarak köklü değişikliklerin yaşandığı[5] bu süreçte son sürüm olan Pardus 2011 sürümünün bakımı yapılmadı. Mevcut sürümlerin bakımlarının ve yeniden yapılanma çalışmalarının içeriği konusunda resmî açıklamaların yapılmaması Pardus kullanıcıları arasında projenin sona erdiğine dair haberlerin yayılmasına neden oldu.[6] Ocak 2012'de Pardus 2011 bireysel sürümüne güncelleme desteğinin sona erdiği e-posta listeleri üzerinden duyuruldu.[7]
2 Mart 2012'de projenin resmî sitesinden 23-24 Mart 2012 tarihlerinde projenin yeniden nasıl sürdürüleceğine dair “Pardus’un Yarını Çalıştayı” yapılacağı açıklandı.[8] Sadece davetlilere açık olan çalıştayda Pardus hakkında kararlar alacak bir kurul oluşturulmasına ve bu kurulun aşağıdaki üyelerden oluşmasına karar verildi.[9]
|
|
Ayrıca, kurul üyelerinin kendi temsil ettikleri topluluklardan seçim yoluyla belirleneceği ve Pardus'un en önemli hedefinin en iyi Türkçe desteği veren işletim sistemi haline gelmek olduğu belirtildi.[11]
19 Haziran 2012 tarihinde ULAKBİM Başkanı Dr. Ahmet Kaplan ve Pardus Proje Yöneticisi Abdullah Erol projenin hedeflerini açıkladıkları bir basın toplantısı düzenlediler.[12][13] Abdullah Erol'un proje yöneticisi olduğu bu toplantı ile kamuoyu tarafından öğrenildi. Toplantıda özetle FATİH Projesindeki akıllı tahtalarda Pardus kullanılacağı, yeni bir kurumsal sürüm hazırlandığı, sunucu ve mobil sürümler yapılacağı ve özel sektörle iş birliklerine gidileceği belirtildi. Bu vaatler Pardus topluluğu tarafından şüphe ile karşılandı.[14][15] Abdullah Erol 2016 yılı Ağustos ayında FETÖ soruşturmaları kapsamında görevinden alındı.[1]
Pardus Danışma Kurulu ilk toplantısını 29 Haziran 2012 tarihinde Ankara'da ULAKBİM'de yaptı. Fakat toplantıdan bir gün önce projenin bir Debian derlemesini bazı ekran görüntülerini değiştirerek Pardus 2011 adı altında FATİH projesi kapsamındaki akıllı tahtalara yüklediği ve okullara dağıttığı ortaya çıktı.[16][17]
Toplantıda TÜBİTAK'ın mevcut sözleşmeleri ve taahhütleri gereği akıllı tahtalara yüklemek ve bazı kurumlardaki masaüstü bilgisayarlardaki Pardus sürümlerini hızlıca güncellemek için Debian dağıtımını kullandığı, Pardus için geliştirilen PiSi gibi projelerin bu yeni Debian sürümüne eklenemediği, akıllı tahtaların da Pardus ile çalıştırılamadığı için Debian kullanıldığı, bu işlemler için Vestel firması ile iş birliği yapıldığı öğrenildi (oysa CEBİT 2011'de Pardus çalıştıran bir akıllı tahta sunulmuştu[18]). Ayrıca, Danışma Kurulunun henüz resmî olarak kurulmamış olduğu, bunun için TÜBİTAK Bilim Kurulunun yetki devri işlemi yapması gerektiği ortaya çıktı.[19] Bu şartlar altında üyeler (Debian sürümü hakkında) TÜBİTAK'ın onaylanmasını istediği bazı kararları onaylamadı ve kurulun resmî oluşumunun tamamlamasının beklenmesine karar verildi. Ayrıca, Pardus hakkında kararları vereceği çalıştayda tespit edilmiş olan Danışma Kurulu toplanmadan ve kamuoyuna bilgilendirme yapılmadan TÜBİTAK'ın Pardus'un yeni sürümünde Debian'ı kullanmaya karar vermiş olması ve toplantının kurulun resmî oluşumu açısından daha erken yapılmamış olması Pardus topluluğunda şaşkınlıkla karşılandı.[20][21] Fakat TÜBİTAK Danışma Kurulunu bir daha toplamadı ve bu kurul işlev kazanamadı.
2012 yılı ilk yarısında Fatih Projesi kapsamında okullara gönderilen etkileşimli tahtalarda Pardus logolu Debian işletim sisteminin kullanıldığı görüldü. 2012 yılı ikinci yarısında TÜBİTAK yeni geliştiriciler istihdam ederek yeni sürüm hazırlıklarına başladı. 25 Ocak 2013'te Debian tabanlı ilk kararlı Pardus sürümü "Pardus 2013 Anadolu Parsı" adı ile yayımlandı. Böylece Pardus projesi kapsamında 2012 yılına kadar geliştirilmiş olan Pardus'a özgü PiSi paket yönetim sistemi, ÇOMAR yapılandırma yöneticisi, YALI kurulum aracı, Müdür açılış sistemi, Kaptan ilk ayar sihirbazı ve diğer irili ufaklı tüm projeler terk edilerek tamamen Debian tabanına geçilmiş oldu.
Sonraki gelişmeler (2013-günümüz)
değiştir- 2015 yılında geliştirici sayısı arttırılarak 14'e çıkarıldı.[3]
- 2016 yılında Pardus Güvenli Kamu Sürümü yayımlandı ve bulut tabanlı altyapı kuruldu.
- 2021 yılında Pardus'un Bulut, ARM64 ve Konteyner sürümleri yayımlandı.[22]
- 2022 yılında Gönüllü Pardus Platformu (gonullu.pardus.org.tr) ve Pardus Uzaktan Eğitim Merkezi (uzem.pardus.org.tr) açıldı.
Sürümler
değiştir2013 yılı öncesinde ağırlıklı olarak bireysel kullanıcılara yönelik sürümler yayımlanmış, sadece 2007 ve 2011 yıllarında kurumsal sürümleri yayımlanmıştır. Pardus 2013 sürümünden itibaren ise Kurumsal, Sunucu ve akıllı tahtalara yönelik Fatih sürümü yayımlanmaya başlamış, 2021 yılından itibaren ise Bulut, ARM64 ve Konteyner sürümleri da yayımlanmaya başlamıştır.[22] Günümüzde Pardus projesi kapsamında aşağıdaki sürümler yayımlanmaktadır.[23]
| Pardus Masaüstü | : | Kamu kurum ve kuruluşları, KOBİ'ler ve bireysel kullanıcıların kullanabileceği Pardus sürümüdür. Masaüstü ortamı olarak GNOME ve XFCE masaüstü ortamlarını içeren iki farklı sürümü bulunur. GNOME modern bir kullanıcı arayüzü sunarken, XCFE daha sade bir arayüz sunar. Xfce sürümü daha düşük sistem kaynağı tüketmesi nedeniyle eski bilgisayarlar için tercih edilebilir bir seçenektir. |
| Pardus ETAP | : | Etkileşimli Akıllı Tahta Projesi (ETAP) kapsamında, eğitim kurumlarındaki etkileşimli tahtalar ve dokunmatik cihazlar için özel olarak hazırlanmış bir arayüz içeren Pardus sürümüdür. |
| Pardus ARM | : | Gerek enerji tüketimi gerekse özelleştirilmiş işler için özellikle tercih edilen ARM64 mimarili işlemciler için geliştirilmiş Pardus sürümüdür. Ayrıca Pardus'un Raspberry Pi4 sürümü de bulunur. |
| Pardus Bulut | : | Azure ve Amazon AWS/EC platformları gibi, fiziksel ya da sanal herhangi bir platformda çalışması için tasarlanmış "Generic" sürümü gibi, çeşitli Pardus bulut sürümleri yayımlanmaktadır. |
| Pardus Konteyner | : | Pardus'u konteyner ortamında kullanabilmek için Docker ve Vagrant sürümleri yayımlanmaktadır. |
| Pardus Sunucu | : | Pardus'un sunucu sürümüdür. |
Alt projeler
değiştirYeni dönemde Linux dağıtımının bileşenleri yerine, göç projelerinde kamu ve özel kurumların ihtiyaç duyacağı araçların geliştirilmesine ağırlık verilen projede alttaki ürünler geliştirilmiştir.
| Ahtapot | : | Tüm kamu ve özel sektor kuruluşlarında kullanılmak üzere tasarlanan tam teşekküllü açık kaynak kodlu bir bütünleşik siber güvenlik sistemidir. |
| Engerek | : | Web tabanlı geliştirilmiş bir kimlik yönetim sistemidir. Temel hedefi kurum kullanıcılarını ve hesaplarını merkezden yönetmektir. |
| ETAP | : | Açık adıyla Etkileşimli Tahta Arayüzü Projesi, eğitim kurumlarında kullanılmakta olan etkileşimli tahtalara özel olarak geliştirlen bir arayüzdür. Tasarım ve eklenen yeni özellikler dokunmatik ekranlı bir cihazın daha kolay ve etkili kullanımının sağlaması ve Öğretmenlerin sınıfta ders anlatırken ihtiyaç duyacağı gereklilikler düşünülerek geliştirilmiştir. |
| LiderAhenk | : | Kurumsal ağ üzerindeki, sınırsız sayıda farklı sistemi ve kullanıcıları tek merkezden yönetebilmeyi, izlemeyi ve denetlemeyi sağlayan, açık kaynaklı bir merkezi yönetim yazılımıdır. |
| Uygulamalar | : | Pardus kullanıcılarının istekleri ve talepleri göz önüne alınarak geliştirilen, özelleştirilen; Bilgisayarım, Giriş Ekranı, Hakkında, Disk Kalıbı Yazıcı, Güç Yöneticisi, Java Kurucu, Pardus Yazılım Merkezi, GNOME Karşılayıcı, XFCE Karşılayıcı gibi çeşitli uygulamalardır.[24] |
Sosyal etkinlikler ve katılımlar
değiştir- Google Summer of Code: Pardus, Google'ın öğrencilere staj ve kendini geliştirme imkânı ile tasarılara geliştirici ve katkı sağlamayı amaçladığı açık kaynak tasarısı Google Summer of Code'a ilk olarak 2008 yılında katılmış olup [25] bu organizasyona katılan ilk Türk tasarısıdır. Google Summer of Code'a ayrıca 2009, 2010, 2021[26] ve 2022[27] yıllarında katılım sağlanmıştır.
- CeBIT Eurasia Bilişim Fuarı: Bazı dönemlerde Pardus hakkındaki gelişmeleri kamuoyuna duyurmak ve tasarıya olan ilgiyi artırmak amacıyla CeBIT Eurasia Bilişim Fuarı'na katılım sağlanmaktadır. 2006, 2008, 2009, 2010, 2011, 2013, 2014, 2019, 2022 fuarlarında Pardus standı kurulmuştur.
- Teknofest: 2021 yılından beri her yıl düzenlenen Teknofest yarışmasına öneri/hata yakalama, geliştirme kategorileri üzerinden katılım sağlanmaktadır.[28]
Bunların dışında Türkiye genelinde çeşitli bilim festivalleri, yazılım kampları, çalıştay ve toplantılara katılım sağlanmakta olup katılım sağlanan tüm etkinlikler Pardus web sitesinde detaylı olarak yayınlanmaktadır.[29]
Yazılımlar
değiştirYALI
değiştirYALI (Yet Another Linux Installer; Bir Linux Kurucusu Daha), 2011.2 sürümüne kadar Pardus ve güncel olarak bu projenin gönüllüler tarafından devamı olan Pisi Linux için, Python programlama dili ile geliştirilmiş olan ve işletim sistemi kurulumu işlevini gerçekleştiren kurulum yazılımıdır.
- Kurulumun DVD, usb aygıt, yerel ağ veya İnternet gibi çeşitli ortamlardan yapılabilme desteği
- Bilgisayardaki yüklü diğer işletim sistemlerini tanıma
- Farklı disk bölümlendirme seçenekleri
- Sistem kurtarma (GRUB geri yükleme) desteği
- LVM/RAID ve UUID desteği
- Kurulum esnasında kullanıcılara, NVIDIA ekran kartları için açık kaynak ya da firmanın sahipli sürücülerinden birini seçebilme imkânı
- Bilgisayarı yeniden başlatmadan YALI'yı yeninden başlatabilme
-
Pardus 2007'de kurulum aşamalarından bir görüntü -
Pardus 2008'de kurulum aşamalarından bir görüntü -
Pardus 2009'da kurulum aşamalarından bir görüntü -
Pardus 2011'de kurulum aşamalarından bir görüntü -
Pisi Linux 1.0'da kurulum aşamalarından bir görüntü
Müdür
değiştirPardus ve Pisi Linux'un init sistemidir. Sistemin açılış sürecini düzenler ve açılışı gerçekleştirir. COMAR ile entegre çalışır. Açılış sürecini fazlasıyla hızlandırır. Python programlama ile yazılmıştır.
Galeri
değiştir-
Pardus 1.0 -
Pardus 2007.1 -
Pardus 2007.2 -
Pardus 19.1 -
Pardus 21
.png)
Ayrıca bakınız
değiştirKaynakça
değiştir- ^ Hata: Referans düzgün görüntülenemiyor. Bilgi için belgeleme sayfasına bakınız.
- ^ a b c d e f g h i "Pardus'un resmi sitesinde "Hakkında" bölümü". 27 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2011.
- ^ a b c "Tarihçe". TÜBİTAK. 19 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2024.
- ^ a b "Necdet Yücel'in " What about Pardus?" başlıklı yazısı". 4 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2013.
- ^ "Eski proje yöneticisinin 2007-2011 yılları değerlendirmesi". 11 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2012.
- ^ "Yeniden yapılanma döneminde yazılmış bir günlük yazısı". 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2012.
- ^ "Pardus e-posta listelerinde 2011 sürümü desteğinin sona erdiğine ilişkin duyuru". 17 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ağustos 2012.
- ^ "Pardus'un yarını çalıştayı duyurusu". 7 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2012.
- ^ "Pardus'un yarını çalıştayı sonuç metni". 14 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2012.
- ^ "İlk Pardus, Topluluk Temsilcisi Seçim sonucu forum duyurusu". 30 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2012.
- ^ "Katılımcı Necdet YÜCEL'in çalıştay hakkındaki günlük yazısı". 22 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2012.
- ^ "Basın toplantısı hakkında Habertürk'ün haberi". 3 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2012.
- ^ "Basın toplantısı hakkında Haberler.com'un haberi". 10 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2012.
- ^ "Eski proje yöneticisinin basın toplantısı hakkındaki günlük yazısı". 5 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2012.
- ^ "Bir kullanıcının basın toplantısı hakkındaki günlük yazısı". 22 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2012.
- ^ "Bir okuldaki akıllı tahta konusunda yazılan bir forum mesajı". 7 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2012.
- ^ "Necdet Yücel'in "Etkileşimli tahtalarda Pardus logolu Debian var" yazısı". 22 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2012.
- ^ "CEBİT 2011'de Pardus çalıştırılan bir akıllı tahtanın sunumu". 20 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2012.
- ^ "Göç ortağı temsilcisinin ilk danışma kurulu toplantısı hakkındaki günlük yazısı". 26 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2012.
- ^ "Üniversite temsilcisinin ilk danışma kurulu toplantısı hakkındaki günlük yazısı". 22 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2012.
- ^ "Kullanıcı temsilcisinin ilk danışma kurulu toplantısı hakkındaki günlük yazısı". 3 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2012.
- ^ a b "Bulut, Arm64 ve Konteyner sürümleri yayınlandı". TÜBİTAK. 8 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2024.
- ^ "Pardus Sürümleri". TÜBİTAK. 22 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2024.
- ^ "Pardus Uygulamaları". TÜBİTAK. 21 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2024.
- ^ "Google Summer of Code 2008". 20 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2024.
- ^ "Google Summer of Code 2021". 20 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2024.
- ^ "Google Summer of Code 2022". 20 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2024.
- ^ "Teknofest 2021". 20 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2024.
- ^ "Pardus Etkinlikleri". TÜBİTAK. 25 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2024.