Hayasa-Azzi
Hayasa-Azzi veya Azzi-Hayasa (Hititçe: Ḫaiaša, Ermenice: Հայասա) Geç Tunç Çağınde Ermeni Yaylası'nda hüküm sürmüş iki krallıktan oluşan konfederasyondur. Konfederasyon, Güney Trabzon'da hüküm sürmüş Hayasa, ve Fırat ile Hayasa'nın arasında var olmuş Azzi krallıklarından meydana gelmektedir. Hayasa-Azzi konfederasyonu, MÖ 14. yüzyılda Hititler ile çatışmıştır. Bu çatışma, MÖ 1190 civarında Hatti'nin çöküşüne yol açmıştır.
III. Tudhaliya dönemi öncesi (MÖ 1500-1340'lar)
değiştir
1920'lerde İsviçreli bilgin Emil Forrer tarafından deşifre edilen Hitit yazıtları, Van Gölü çevresindeki bir dağ ülkesinden bahsetmektedir. Bu ülkenin adı Hayasa ve/veya Azzi'dir. Bazı önde gelen otoriteler, Azzi'yi Işuwa'nın kuzeyinde konumlandırırken diğerleri Hayasa ve Azzi'nin aynı devlet olduğunu kabul ederler.
Hitit Kralı Telepinu ve III. Tudhaliya arasındaki dönem kabataslak kaydedilmiştir. Bu dönemde yazılmış kayıtlardan, Hititlerin başkentleri Hattuşaş'ı Tudhaliya'nın saltanatından önce terk ettiği ve başkentlerini Sapinuwa olarak belirledikleri anlaşılmaktadır. MÖ 14. yüzyılın başlarında Sapinuwa da yakılmıştır. III. Hattuşili'nin kayıtlarına göre, Azziler Samuha'yı hudut bölgesi haline getirmiştir. Kendilerini "büyük medeniyet" olarak kabul eden Hititlerin "Barbar" kabul edilen hangi devletlerle mücadele ettikleri kesin olarak bilinmemektedir.
III. Tudhaliya ve I. Suppiluliuma dönemi (MÖ 1360'lar-1320'ler)
değiştirHattuşaş'ın Kaşka, Hayasa-Azzi ve diğer devletler tarafından saldırıya uğraması sonucunda III. Tudhaliya, Kızılırmak'ın yukarı mecrasında konumlanmış kült merkezi Samuha kentini Hitit hükümdar ve maiyetinin geçici başkenti yapmaya karar vermiştir.[1] Bununla birlikte, Samuha kenti Azzi ülkesinden gelen birliklerce geçici olarak ele geçirilmiştir.[2] Bu sırada Hatti krallığı o kadar kuşatılmıştı ki, komşu devletler Hattilerin yakın gelecekte çökmesini bekliyordu. Mısır firavunu III. Amenhotep, Arzawa kralı Tarhundaradu'ya şöyle yazmıştır: "Her şeyin bittiğini ve Hattuşaş ülkesinin felç olduğunu duydum." (EA 31, 26-27)[3] Buna karşın, Tudhaliya birliklerini kısa sürede toparlamayı başarmıştır. Bu durum Hatti Krallığını işgal eden Kaşka ve Hayasa-Azzi devletlerini şaşırtmış olabilir.[4] Tudhaliya, daha sonra general Şuppiluliuma'yı (daha sonra Hitit Kralı oldu) Hatti'nin kuzeydoğu sınırlarına Hayasa-Azzi birliklerini yenmesi için göndermiştir. Hayasalılar ilk başta Hitit komutanı ile savaşmak çekinmiştir. Hittitolog Trevor R. Bryce, Tudhaliya ve Suppiluliuma'nın Hayasa-Azzi'yi işgal ettiğini yazmaktadır. İşgalci birlikler daha sonra Hayasa-Azzi Kralı Karanni (veya Lanni) ile Kumaha şehrinin yakınlarında hesaplaşmıştır. Savaştan bahseden Deeds of Suppiluliuma isimli kitapta savaşın sonucunun ne olduğu yazmamaktadır. Bununla beraber Hititlerin Hayasa-Azzi'yi işgalinin başarıyla sonuçlandığı neredeyse kesindir. Suppiluliuma bölgeyi Hititlerin vasal devleti ilan ettiği anlaşmayı Hayasa-Azzi'lerin lideri Hakkana ile imzalamıştır.
Anlaşmaya göre, Hayasalıların elinde bulundurduğu tüm esirleri Hititlere geri gönderecek ve Suppiluliuma'nın "Hattilerin Ülkesi" olarak tanımladığı toprakları terk edeceklerdi.[5] Kısıtlamalara rağmen, Hayasaların lideri Hakkani siyasi ve askeri konularda silik ve itaatkâr değildi. Esir tutulan binlerce Hitit mahkûmun serbest bırakılmasına karşılık, Hattilerin esir tuttuğu Hayasan mahkûmlarının iade edilmesini talep etmiştir.
Saltanatları sırasında, Boğazkale'deki çivi yazılarında Hayasa ve/veya Azzi devletlerini art arda yöneten üç kralın ismi geçmektedir. Bu krallar, Karanni, Mariya ve Hakkani (veya Hukkana) idi. Hakkani, bir Hitit prensesi ile evlenmiştir. Suppiluliuma kral olduğunda, Hakkani Suppiluliuma'nın kız kardeşiyle evlenmek istemiştir.
Hakkani ile imzalanan bir antlaşmada I. Suppiluliuma evlilikle alakalı hükümlülüklerden bahsetmektedir:
- Size evlenmeniz için verdiğim kız kardeşimin kız kardeşleri var; kız kardeşimle evlendiğinizde onlar sizin de kardeşiniz olacak. Hatti topraklarında bir yasa vardır. Kız kardeşlerinize, görümcelerinize ya da kuzenlerinize yanaşmayın; buna izin verilmiyor. Hatti Diyarı'nda böyle bir davranışta bulunan kişi yaşamaz; ölür. Ülkenizde kendi kız kardeşinizle, görümcenizle veya kuzeninizle evlenebilirsiniz; çünkü uygar değilsiniz. Hatti'de böyle bir eyleme izin verilemez.
II. Mursili (MÖ 1320'ler-1290'lar)
değiştirHayasa-Azzi krallığı bir süre Hititlerin vasal devleti olarak kalmıştır. Suppiluliuma ve oğlu II. Arnuwanda'nın veba sonucu öldüğü düşünülmektedir. Murşili'nin saltanatının yedinci yılında, "Azzilerin efendisi" Anniya, Kaşkalar'ın Pihhuniya ile birleşmesinden yararlanmış ve sınır bölgesi Dankuwa'ya baskın düzenlemiştir. Baskında orada tutulan Hayasalıları ülkesine geri almıştır.
Cavaignac, Anniya'nın saltanatı boyunca birkaç bölgeyi yağmaladığını ve esirleri serbest bırakmayı reddettiğini yazmaktadır. Anniya'nın isyanına Hititler kısa sürede tepki göstermiştir. Hitit Kralı II. Murşili[6] Pihhuniya'yı mağlup etmiş ve Hayasa-Azzi sınırlarına saldırarak esirlerin salınmasını talep etmiştir.[7] Anniya, Murşili'nin talebini reddedince, Murşili Hayasa sınırlarındaki Ura Kalesi'ne saldırmıştır. Sonraki baharda, Murşili birlikleriyle Fırat'ı geçmiş ve ordusunu İngalova'da yeniden düzenlemiştir. Bu bölge, yaklaşık 1000 yıl sonra Ermeni Arsak Krallığı'nın mezar yeri olacaktı. Ele geçirilen kalelerden biri Van Gölü'nün batı tarafında yer almaktadır.
Murşili'nin saltanatının 7 ve muhtemelen 8. yılında, Hayasa-Azzi'ye düzenlediği saldırılara rağmen, Anniya halen esirleri salıp salmamak konusunda kararsızdı. Anniya 2 yıl sonra bile esirleri iade etmeyi reddetmiştir.[6] Murşili saltanatının 9. yılında, Anniya bir kez daha Hattiler'in Kuzeydoğu sınırındaki kuzey bölgesini işgal etmiştir. Istitina topraklarını yok eden Anniya, Kannuwara şehrini kuşatma altına alarak büyük bir karşı saldırı başlatmıştır.[8] Buna ek olarak II. Murşili, Hititlerin Suriye'deki topraklarını kontrol eden kardeşi Sarri-Kusuh'un aynı yıl içinde ölmesiyle zor bir döneme girmiştir. Bu durumu fırsat bilen Nuhašše halkı, Hitit yönetimine karşı bir isyan başlatmıştır.[9] II. Murşili, general Kurunta'yı Suriye isyanını bastırması için Suriye'ye, general Nuwanza'yı (veya Nuvanza') ise Hayasa-Azzi birliklerini Hattilerin kuzey bölgesinden sınır dışı etmesi için göndermiştir. Bazı kahinlere danışan II. Murşili, Nuwanza'ya Yukarı Hatti bölgesini Hayasa birliklerinden alması için seçmiştir. Nuwanza, Hayasa-Azzi'li işgalcileri mağlup etmiştir. O tarihten sonra, Yukarı Hatti bölgesi kral tarafından atanan yerel valilerce yönetilmiştir.[10] II. Murşili Hayasa-Azzi'yi saltanatının onuncu yılında fethetti.[11] Bununla beraber Hayasa-Azzi'liler bir yıl sonrasına kadar resmi olarak fethedildiklerini kabul etmediler.
Hayasa'nın düşüşü
değiştirMurşili, Hayasa-Azzi'yi bir kez daha Hititlerin vasal devleti haline getirmiştir.[12] Anniya'nın yenilmesinden sonra yazılmış Hitit (veya Asur) kayıtlarında Hayasa-Azziler birleşik bir ulus olarak geçmemektedir. Hayasa'ların askerî gücü, II. Murşili'nin Hayasa-Azzi seferiyle neredeyse sıfırlanmıştır.
Hayasa ve Ermeniler
değiştirHayasa isminin Ermenilerin kendi dillerindeki adı Hayk veya Hay ile olan benzerliği ve Ermenistan'ın Ermenice adının Hayastan olması, Hayasa-Azzi konfederasyonunun günümüz Ermenilerinin genetiğini şekillendirmiş olabileceğini düşündürmektedir. Ayrıca konfederasyonda Ermenice konuşulmuş olabileceği de isim benzerliğinden dolayı ihtimaller arasındadır. Bir teori, Hay'ın Proto Hint-Avrupa dilinde "metal" anlamına gelen * h₂éyos (veya muhtemelen * áyos), kelimesinden türediğini öne sürmektedir. Bu teoriye göre, bölgede geliştirilen madencilik tekniklerine atıfta bulunan Hayasa adı, "metal toprağı" anlamına gelmektedir.[13] Hayastan terimi, eski Mezopotamya tanrısı Haya (ha-ià) ve Enki ile ilişkilendirilen başka bir tanrı olan Ebla ile de bağlantılı olabilir.[14] 1962'de yazılmış Büyük Sovyet Ansiklopedisi, Ermenilerin MÖ 12. yüzyılda Hayasa'nın Şupria'ya göç edişinden bahsetmektedir. Bu durum, iki isim arasında benzerliğin rastlantısal olma olasılığı nedeniyle itirazlara açıktır.[15]
Hayasa-Azzi'nin kapsadığı alan, sonraki dönemde Küçük Ermenistan olarak bilinecek bölgenin yanı sıra Antik Ermenistan'ın batı ve güneybatı bölgelerinden oluşmakta idi. Aramadz, Anahit, Mher, Nane ve Barsamin gibi Hristiyanlık öncesi Ermeni tanrıların ana tapınakları Hayasa'da bulunmaktaydı.[16] MÖ 1. biyıla tarihlenen Arsak hanedanının kraliyet mezarları bu bölgede yer almaktadır.[17]
Bununla birlikte, bazı akademisyenler Ermenilerin Hayasa bölgesine özgü olduklarına, diğer akademisyenler ise kuzey veya doğu bölgelerinden (modern Güney Gürcistan veya kuzey Ermenistan) Hayasa bölgesine taşındıklarına inanmaktadır.[18][19] Tarihçiler arasında küçük bir grup, Friglerin Hititleri istilasıyla beraber, varsayımsal olarak Ermeni-Frigler olarak adlandırılan topluluğun Hayasa-Azzi'ye yerleştiğini ve Urartu'nun batı bölgelerine yayılmış yerel halkla kaynaştığını iddia etmektedir.[20] Ermeni-Frig bağlantısına dair neredeyse hiçbir kanıt yoktur.
Ayrıca bakınız
değiştirKaynakça
değiştir- ^ Trevor R. Bryce, The Kingdom of the Hittites, Oxford University Press. 1998, p. 160. It should be stressed that Bryce's Tudhaliya III is equivalent to Wikipedia's Tudhaliya II. There is some disagreement among Hittitologists over the precise number of kings named Tudhaliya.
- ^ Bryce, p. 160
- ^ William L. Moran, The Amarna Letters, Johns Hopkins University Press, 1992, p. 101
- ^ Bryce, pp. 160-162
- ^ Bryce, p. 163
- ^ a b Bryce, p. 219
- ^ AM 86-7
- ^ AM 110-11
- ^ Bryce, p. 220
- ^ Bryce, p. 221
- ^ AM 130-3
- ^ Bryce, p.223
- ^ Etymological Dictionary of the Armenian Inherited Lexicon. Leiden: Brill. 2010. ss. 382-385.
- ^ "Archived copy". 28 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2012.
- ^ Anne Elizabeth Redgate, The Armenians, Wiley-Blackwell, 2000 978-0-631-22037-4, p. 24.
- ^ The Problem Of Identification Of The Proto-Armenians: A Critical Review. Society For Armenian Studies. 1 Ocak 2007. s. 46. 4 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2018.
- ^ Vahan Kurkjian A History of Armenia AGBU. (1958) pp. 35
- ^ Hamp (Ağustos 2013). "The Expansion of the Indo-European Languages: An Indo-Europeanist's Evolving View" (PDF). Sino-Platonic Papers. 239: 8, 10, 13. 2 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2014.
- ^ Petrosyan (2007). "Towards the Origins of the Armenian People: The Problem of Identification of the Proto-Armenians: A Critical Review (in English)". Journal for the Society of Armenian Studies. 16: 49-54. 6 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Haziran 2019.
- ^ The Kingdom of Armenia, A History by Mack Chahin, 1987 (revised 2001), p.180-182. 0-7007-1452-9
- Vyacheslav V. Ivanov ve Thomas Gamkrelidze, "Hint-Avrupa Dillerinin Erken Tarihi", Scientific American; hac. 262, N. 3, 110-116, Mart 1990.