İlhanlılar

İran merkezli Moğol devleti (1256–1335)

İlhanlılar veya İlhanlı Devleti (Farsçaایلخانیان, romanizeĪlkhāniyān veya Farsça‏سلسله یلخانی‎, romanizeSilsilaye Īlḫānīi,MoğolcaХүлэгийн улс, romanize: Hülegiyn Uls), Cengiz Han'ın torunu Hülagû Han tarafından, merkezi Tebriz olmak üzere Orta Doğu'da kurulan Moğol devletidir.[1]

İlhanlılar
ایل خانان
1256-1335
İlhanlılar bayrağı
Bayrak
İran Tarih Atlası
İran Tarih Atlası
Tür
BaşkentMeraga
(1256-1265)
Tebriz
(1265-1306)
Sultaniye
(1306-1335)
Resmî dil(ler)Farsça

Yaygın dil(ler)
HükûmetMonarşi
Han 
• 1256-1265
Hülâgû
• 1316-1335
Ebû Said Bahadır
Tarihçe 
• Kuruluşu
1256
• Dağılışı
1335
Yüzölçümü
13103.750.000 km2
Öncüller
Ardıllar
Moğol İmparatorluğu
Abbâsîler
Nizârî-İsmaili Devleti
Anadolu Selçuklu Devleti
Gürcistan Krallığı
Eyyûbîler
Salgurlular
Anadolu beylikleri
Celâyir Sultanlığı
Çobanoğulları
Serbedârîler
İncûlular
Eretna Beyliği
Gürcistan Krallığı
Anadolu beylikleri
Memlûk Devleti
Sutaylar

Siyasi Tarihi

değiştir

Hûlâgü Han ve Ordusu

değiştir

1243 yılında gerçekleşen Kösedağ Savaşı'nda Anadolu Selçuklu Devleti'ni yenilgiye uğratan Moğollar, Karakurum merkezine bağlı olarak İran'a geçerek, 1256 yılında başkenti Tebriz olan İlhanlı yönetimini kurdular (İlhanlı: Han'a bağlı topraklar). Devletin başında da Hülagû Han bulunmaktaydı. 1256 yılında Alamut Kalesi'ni ele geçirerek Bâtınîlerin çalışmalarına son verdiler. 1258 yılında ise Bağdat'ı işgal ederek halifeliğe son verdiler. Bu orduyu Memlûk komutanı Baybars mağlup etmeyi başarmıştır. İkinci Humus Savaşı, Moğol baskısını sona erdirmiştir.

Azerbaycan'ı ele geçiren Hülagû Han, 1258'de Bağdat'ı alarak Abbasî Devleti'ne son vermiş, Anadolu Selçuklu Devleti'ni egemenliği altına almıştır. Moğollar, Anadolu'nun bilim, kültür ve ticaret merkezleri olan kentlerini yağmalamıştır. Yağmalama nedeniyle bu dönemde Anadolu'da ticaret gerilemiştir. Türkler, Doğu ve Orta Anadolu'dan batı bölgelerine doğru göç etmek zorunda kalmıştır. Moğollar, Anadolu Selçuklu Devleti'nin yıkılmasında önemli rol oynarken, İlhanlılar döneminde Anadolu'nun büyük kısmı İlhanlılar'a ait olduğu için Orta Asya'dan Anadolu'ya yoğun Türkmen göçleri olmuştur.

İlhanlılar, Suriye ve Filistin'i işgalden sonra Mısır'a doğru ilerlemeye başladılar. Ancak Memlûkler, Ayn-ı Câlut Savaşı'nda İlhanlıları yenilgiye uğratarak Filistin ve Suriye'den çıkardılar (1260). Memlûk Sultanı Baybars, İlhanlıları ikinci kez Elbistan'da yenilgiye uğrattı (1277). Memlûkler tarafından uğradıkları yenilgiler dışında savaş kaybetmediler.

İlhanlılar, Gazan Mahmud Han (1295-1304) zamanında Müslümanlığı kabul ettiler. Aslında bu bölgede (İran'da) İslam zaten yaygındı. Bununla anlatılmak istenen idarecilerin görüş değişikliğidir. İlhanlı yöneticilerin tam anlamıyla İslam'ı seçtikleri söylenemez ancak bölgedeki halkın Müslüman olması fikir değişikliğini kısmen de olsa sağlamıştır. Yine de İlhanlıların İran topraklarındaki Müslüman çoğunluğu baskı altında yaşıyordu. Çünkü İlhanlı yöneticiler gelişmekte olan Tibet Budizmi'ni ve Diofizit'i (Nasturilik) teşvik ediyorlardı.

Gazan 1295'te Nevruz'un desteğiyle kuzeni Baydu'yu devirdi. Yardımının karşılığı olarak Nevruz, Gazan'ı Müslümanlığı kabul etmeye razı etti. İslam'a girmesiyle beraber Gazan, adını Mahmud olarak değiştirdi. Ancak çeşitli kaynaklar Müslüman olmasına rağmen Moğol Şamanizmi'ni sürdürdüğünü ve Tengri'ye taptığını belirtirler. Moğol şamanların İlhanlı İmparatorluğu'nda kalmalarına izin verilmiş ve nüfuzları hem Gazan hem de onun halefi Olcaytu saltanatında devam etmiş ama daha sonra gerilemeye yüz tutmuşlardır. Bundan önce Budizm'i benimsemişlerdi ve Müslümanlara karşı Hristiyanlarla ittifak kurmak istiyorlardı. 14. yüzyılın başlarında çıkan iç karışıklıklar sonucu İlhanlılar parçalandı (1336). İlhanlı topraklarının Azerbaycan bölümünde Çobanoğulları, geriye kalan büyük bölümü üzerinde ise Celâyirliler Devleti kuruldu.

Son İlhanlar

değiştir
 
İlhanlılar (1345)

İlhan Ebu Said Bahadır'in 1335'te ölümünden sonra İlhanlılar Devleti çözülmeye başlamıştır. İlhan unvanı, 1335-1336 döneminde Arık Böke soyundan Arpa Han'ın eline geçtikten sonra, 1336-1357 döneminde yine Hülagû Hanedanı mensupları tarafından taşınmıştır. Fakat bunlar İlhan unvanını bölgesel devletlere bağlı olarak devam ettirmişlerdir. Bunlardan Musa (1336–1337) Bağdat'ta bulunan Ali Padişah'ın etkisinde; Muhammed ile Cihan Timur (1339–1340) Celâyir Sultanlığı'nın etkisinde; Satıbey Hatun (1338–1339), Süleyman (1339–1343) ve Anuşirvan (1343–1356) Çobanoğullarının etkisinde kalarak İlhan unvanı taşımışlardır. Son olarak Tagay Timur 14. yüzyıl ortasında soyunun Cengiz Han ve İlhanlılardan geldiğini iddia ederek Horasan ve Doğu İran'da İlhan unvanını taşımıştır. Tagay Timur'un Serbedârîler tarafından öldürülmesi ile İlhanlılar sona ermiştir.

İlhanlıların kurucusu ve aynı zamanda Cengiz Han'ın torunu olan Hulagü Han devrinde tüm Müslümanların şer'i ve hukuki meselelerinde, müderris (günümüz öğretim üyesi) ve kadıların nakli ile ilgilenmek için kadi-l kudat görevi ile Şemsüddin Muhammed Kazvini görev yapardı. Kadi-l kudat sözcüğü Türkçede "Kadıların Kadısı" anlamına gelmektedir. Bu kadının günümüz eşdeğeri içişleri bakanı olarak düşünülebilir.[kaynak belirtilmeli]

İlhanlılarda, Irak bölgesinde ayrı bir kadi-l kudatı bulunmaktaydı. Kadi-l kudat yönetimi hem ders verme, hem de hukuk işleriyle ilgilenirdi. Yargı ile ilgili görevleri içinde iki düşmanın mahkemesini görmek, mahkeme sicil ve zabıtlarını tutmak, dava ile ilgili hukuki anlamda yeterli ve tutarlı delilleri toplamak, iki tarafça kabul görmüş sözleşmeler ile ilgili tasarrufta bulunmak, evlenme, boşanma, nafaka gibi konularla ilgilenmek, miras, zekat ve yetim mallarını korumak gibi şer'i işler vardı. Kadi-l kudatın yerine bu işlere bakmak üzere merkez bölgesi ve merkez dışında kalan tüm yerlerde yeteri kadar vekaleten kadı da bulunurdu.[kaynak belirtilmeli]

Bir kısım Moğolların İslam'ı seçmesi ile birlikte, İslam hukukunu ve aynı zamanda gelenek, görenek, adet bilen din alimlerinden görevliler görülmektedir.[2] Bu görevli kişi her kim olursa olsun bütün davaların kararını şeriata göre verirdi.[3] Verilen bu kararlar kesin olarak uygulanması zorunlu olan kararlardı ve itiraz etmek mümkün değildi.[4]

İlhanlı hükümdarları listesi

değiştir
İlhanlılar (1221–1256)
# Resim Taht ismi Asıl isim Unvan Doğum-Ölüm Hükümdarlık başlangıcı Hükümdarlık sonu Saltanat Süresi Aile bağlantıları Not
1
 
Hülâgû Han Han, İlhan yak. 1217 – 8 Şubat 1265 1256 8 Şubat 1265 11 Yıl Tuluy'un oğlu
2   Abaka Han Han, İlhan 1234 – 1282 1265 1 Nisan 1282 17 Yıl Hülagû Han'ın oğlu
3   Teküder Han Ahmet Han, İlhan, Sultan ? – 1284 1282 1284 2 Yıl Hülagû Han'ın oğlu Öldürüldü
4   Argun Han Han, İlhan, Sultan yak. 1258 – 7 Mart 1291 1284 7 Mart 1291 7 Yıl Abaka Han'ın oğlu
5 Geyhatu Han, İlhan, Sultan ? – 1295 1291 1295 4 Yıl Abaka Han'ın oğlu Öldürüldü
6 Baydu Han, İlhan, Sultan ? – 1295 1295 1295 7 Ay Hülagû Han'ın torunu ve Toğay'ın oğlu Öldürüldü
7   Gazan Han Mahmud Han, İlhan, Sultan 1271 – 1304 1295 1304 9 Yıl Argun Han'ın oğlu
8   Olcaytu Muhammed Hüdabende Han, İlhan, Sultan, Hüdabende 1280 – 16 Aralık 1316 1304 16 Aralık 1316 12 Yıl Argun Han'ın oğlu
9 Ebû Said Bahadır Han, İlhan, Sultan, Alaaddin, Bahadır 2 Haziran 1305 – 1 Aralık 1335 1316 1 Aralık 1335 19 Yıl Olcaytu'nun oğlu
10 Arpa Han Mahmud Han, İlhan, Sultan, Kauen, Muezzeddin ? – 1336 1335 10 Aralık 1336 1 Yıl Tuluy'un oğlu Erikbüke'nin oğlu Malik Timur'un oğlu Munk Han'un oğlunun oğlu Suse'nin oğlu Öldürüldü
11 Musa Han Han, İlhan, Sultan, Nasereddin ? – 1337 12 Nisan 1336 1337 1 Yıl Baydu'nun oğlu Ali'nin oğlu Kuklası[5]
12 Muhammed Han Han, İlhan, Sultan, Muzafferiddin ? – 1338 1336 1338 2 Yıl Hülagû Han'ın oğlu Mengü Timur'un oğlu Ambarcı'nın oğlu Il Timur'un oğlu Yul Kotlok'un oğlu Celâyir Sultanlığı

Kuklası

13 Satıbey Hatun Hatun yak. 1300 – 1345'ten sonra 1338 1339 1 Yıl Olcaytu'nun kızı ÇobanoğullarıKuklası
14 Cihan Timur Han, İlhan, Sultan, İzzeddin ? – ? 1339 1340 1 Yıl Geyhatu Han'ın oğlu Ala-Fireng'un oğlu Celâyir Sultanlığı

Kuklası

Süleyman Han Han, İlhan, Sultan ? – ? Mayıs 1339 1345 1 Yıl Satıbey Hatun'un kocası. Hülagû Han'ın oğlu Yesmut'un oğlu Soga'nın oğlu Yusuf Şah'ın oğlu Serbedârîler

Kuklası

Toğa Timur[6] Han, İlhan, Sultan ? – 1353 1335 1353 18 Yıl Yesugey Bahadir'in oğlu Cucukisar Tur'un oğlu Amakan'ın oğlu Abaka Han'ın oğlu Bababadir'in oğlu Sudi Kart 1338–1349

Celâyir Sultanlığı 1338–1339 Serbedârîler1338–1341 Serbedârîler 1344, 1353)

Anuşirvan Han, İlhan, Sultan, Adil ? – ? 1344 1357 13 Yıl ?

İlhanlı Hükümdarları Soyağacı

değiştir
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Temüçin
 
Börte Ujin
(d. 1162–ö. 1230)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Tuluy
(d. 1193–ö. 1232)
 
Sorgagtani Beki
(d. 1198–ö. 1252)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1
Hülagû Han
(b. 1217–d. 1265)
İlhanlı
1256–1265
 
Dokuz Hatun
(ö. 1265)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3
Teküder Han
(d. 1233–ö. 1284)
İlhanlı
1282–1284
 
 
2
Abaka Han
(d. 1234–ö. 1282)
İlhanlı
1262–1282
 
 
 
Trqay
 
Mengü Timur
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4
Argun
(d. 1258–ö. 1292)
İlhanlı
1284–1291
 
 
 
5
Geyhatu Han
(ö. 1295)
İlhanlı
1291–1295
 
6
Baydu Han
(ö. 1295)
İlhanlı
1295
 
Ambarcı
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
7
Gazan Han
(d. 1272–ö. 1304)
İlhanlı
1295–1304
 
8
Olcaytu
(d. 1280–ö. 1316)
İlhanlı
1304–1316
 
Alafireng
 
Ali
 
Timur
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
15
Satıbey Hatun
(yak. 1300–1345)
İlhanlı
1338–1339
 
9
Ebu Said Bahadır
(d. 1305–ö. 1335)
İlhanlı
1316–1335
 
14
Cihan Timur
İlhanlı
1339–1340
 
10
Musa Han
(ö. 1336)
İlhanlı
1336–1337
 
Yul Kotlok
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
12
Muhammed
(ö. 1338)
İlhanlı
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Ayrıca bakınız

değiştir

Kaynakça

değiştir
  1. ^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2022. 
  2. ^ Corci Zeydan. Medeniyet-i İslamiye Tarihi. İkdam Matbaası. 
  3. ^ İsmail Hakkı Uzunçarşılı. Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal. Türk Tarih Kurumu. 
  4. ^ İ. Hasen & A.İ Hasen. İslam Ansiklopedisi, Mahkeme Maddesi. 
  5. ^ "Kukla". 15 Aralık 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  6. ^ "Encyclopædia Iranica, TOḠA TIMUR". 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2020. 

Dış bağlantılar

değiştir