Tingnan ang wikitext ng Charles Darwin

{{better translation|date=Enero 2014}}
{{Infobox Scientist
|name = Charles Darwin
|image = Charles Darwin seated crop.jpg
|alt=
|caption = Charles Darwin, edad 45 noong 1854 at gumagawa tungo sa paglilimbag ng ''[[On the Origin of Species|{{nowrap|On the Origin of Species}}]]''
|birth_date = {{birth date|1809|2|12|df=y}}
|birth_place = [[The Mount, Shrewsbury|Mount House]], [[Shrewsbury]], Shropshire, Inglatera
|death_date = {{death date and age|1882|4|19|1809|2|12|df=yes}}
|death_place = [[Down House]], [[Downe]], Kent, Inglatera
|citizenship = [[British Citizenship|British]]
|nationality = [[United Kingdom of Great Britain and Ireland|British]]
|fields = [[natural history|Naturalista]]
|workplaces = [[Geological Society of London]]
|alma_mater = (edukasyong tersiyaryo):<br /> [[University of Edinburgh]] (medisina) <br />[[University of Cambridge]] (ordinaryong Batsilyer ng Sining) 
|doctoral_advisor = <!--there were no PhDs in Cambridge at the time-->
|academic_advisors = [[John Stevens Henslow]]<br />[[Adam Sedgwick]]
|doctoral_students = <!--there were no PhDs in Cambridge at the time-->
|notable_students =
|known_for = ''[[The Voyage of the Beagle]]''<br />''[[On the Origin of Species]]''<br />[[evolution]] by <br />[[natural selection]],<br />[[karaniwang pinagmulan]]
|author_abbrev_bot =
|author_abbrev_zoo =
|influences = [[Alexander von Humboldt]]<br />[[John Herschel]]<br />[[Charles Lyell]]
|influenced = [[Joseph Dalton Hooker]]<br />[[Thomas Henry Huxley]]<br />[[George Romanes]]<br />[[Ernst Haeckel]]
|awards = [[Royal Medal]] (1853)<br />[[Wollaston Medal]] (1859)<br />[[Copley Medal]] (1864)
|signature = Charles Darwin Signature.svg
|signature_alt = "Charles Darwin", with the surname underlined by a downward curve that mimics the curve of the initial "C"
|footnotes =
|spouse = [[Emma Darwin]] (1839–1896)
}}
<!--Please consider discussing changes on the talk page, as this opening is the result of a very long consensus-building process.-->
{{evolutionary biology}}
Si '''Charles Robert Darwin''' [[Royal Society|FRS]] (12&nbsp;Pebrero 1809&nbsp;– 19&nbsp;Abril 1882) ay isang [[Ingles]] na [[naturalista]].{{Ref_label|A|I|none}} Kanyang pinatunayan na ang lahat ng mga [[espesye]] ng buhay ay nagmula sa loob ng maraming panahon mula sa [[karaniwang mga ninuno]],<ref>{{cite book|author=Coyne, Jerry A. |title=Why Evolution is True|url=https://archive.org/details/whyevolutionistr00coyn |publisher=Viking|year=2009 |pages=[https://archive.org/details/whyevolutionistr00coyn/page/8 8]–11|isbn=978-0-670-02053-9}}</ref> at nagmungkahi ng [[teoriyang siyentipiko]] na ang [[phylohenetika|sumasangay na paterno]] ng [[ebolusyon]] ay nagresulta mula sa isang prosesong tinatawag na [[natural na seleksiyon]].<ref name="Larson79-111">{{Harvnb |Larson|2004| pp=79–111}}</ref> Inilimbag ni Darwin ang kanyang teoriya na may nakapipilit na ebidensiya para sa ebolusyon sa kanyang 1859 na aklat na ''[[On the Origin of Species]]''(Tungkol sa Pinagmulan ng Espesye) na nanaig sa siyentipikong pagtakwil ng mas naunang mga konsepto ng [[transmutasyon ng mga espesye]].<ref>{{cite book |title=Why Evolution is True |url=https://archive.org/details/isbn_9780199230846 |last = Coyne |first=Jerry A. |authorlink=Jerry Coyne |year=2009 |publisher=[[Oxford University Press]] |location= Oxford |isbn=0-19-923084-6 |page=[https://archive.org/details/isbn_9780199230846/page/17 17] |quote=In ''The Origin'', Darwin provided an alternative hypothesis for the development, diversification, and design of life. Much of that book presents evidence that not only supports evolution but at the same time refutes creationism. In Darwin's day, the evidence for his theories was compelling but not completely decisive.}}</ref><ref>{{cite book |title=Forerunners of Darwin |last=Glass |first=Bentley |authorlink=Bentley Glass |year=1959 |publisher=Johns Hopkins University Press |location=Baltimore, MD |isbn= 0-8018-0222-9|page=iv |quote=Darwin's solution is a magnificent synthesis of evidence...a synthesis...compelling in honesty and comprehensiveness}}</ref> Nang mga 1870, ang [[pamayanang siyentipiko]] at karamihan sa pangkahalatang publiko ay tumanggap sa [[ebolusyon bilang isang teoriya at katotohanan|ebolusyon bilang isang katotohan]]. Gayunpaman, marami ang pumabor sa [[ang eklipse ng darwinismo|magkakalabang mga paliwanag]] at hanggang sa paglitaw lamang ng [[modernong ebolusyonaryong sintesis]] mula 1930 hanggang 1950 nang ang isang malawak na kasunduan ay nabuo kung saan ang [[natural na seleksiyon]] ang basiko o saligang mekanismo ng [[ebolusyon]].<ref name=JvW>{{Harvnb|van Wyhe|2008}}</ref><ref name=b3847>{{harvnb|Bowler|2003|pp=178–179, 338, 347}}</ref> Sa binagong anyo, ang pagkakatuklas siyentipiko ni Darwin ang nagsasamang teoriya ng [[mga agham ng buhay]] na nagpapaliwanag sa [[biodibersidad|dibersidad ng buhay]].<ref>[http://darwin-online.org.uk/biography.html The Complete Works of Darwin Online&nbsp;– Biography.] ''darwin-online.org.uk''. Retrieved on 2006-12-15<br />{{Harvnb|Dobzhansky|1973}}</ref><ref>As Darwinian scholar Joseph Carroll of the University of Missouri–St. Louis puts it in his introduction to a modern reprint of Darwin's work: "''The Origin of Species'' has special claims on our attention. It is one of the two or three most significant works of all time—one of those works that fundamentally and permanently alter our vision of the world...It is argued with a singularly rigorous consistency but it is also eloquent, imaginatively evocative, and rhetorically compelling." {{cite book |title=On the origin of species by means of natural selection |editor=Carroll, Joseph |year=2003 |publisher=Broadview |location= Peterborough, Ontario|isbn= 1-55111-337-6|page=[https://archive.org/details/onoriginofspecie0000darw_t8q4/page/15 15] |url=https://archive.org/details/onoriginofspecie0000darw_t8q4}}</ref>

Ang simulang interes ni Darwin sa kalikasan ang tumulak sa kanya upang iwananan ang kanyang [[medikal na edukasyon]] sa [[Unibersidad ng Edinburgh]]; bagkus siya ay tumulong upang imbestigahan ang mga [[marinong inbertebrato]]. Ang mga pag-aaral sa Unibersidad ng Cambridge ang humikayat sa kanyang pasyon para sa [[natural na agham]].<ref name=whowas>{{Harvnb|Leff|2000|loc=[http://www.aboutdarwin.com/darwin/WhoWas.html About Charles Darwin]}}</ref> Ang kanyang [[ikalawang paglalakbay sa HMS Beagle|limang taong paglalakbay]] sa {{HMS|Beagle}} ang nagtayo sa kanya bilang isang bantog na [[heolohista]] na ang mga obserbasyon at teoriya ay sumuporta sa mga ideyang [[unipormitaryano]] ni [[Charles Lyell]] at ang publikasyon ng kanyang [[Ang Paglalakbay sa Beagle|hornal sa paglalakbay]] ay nagpasikat sa kanya bilang isang manunulat.<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp= 210, 284–285}}</ref>
 
Bilang palaisipan sa heograpikal na distribusyon ng mga hayop sa kaparangan (wildlife) at mga [[fossil]] na kanyang tinipon sa paglalakbay, sinimulan ni Darwin ang detalyadong mga imbestigasyon at noong 1838 ay binuo ang kanyang teoriya ng [[natural na seleksiyon]]. 
<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp=263–274}}</ref> Bagaman kanyang tinalakay ang kanyang mga ideya sa ibang mga naturalista, siya ay nangailangan ng panahon para sa masidhing pagsasalisik at ang kanyang kanyang gawang heolohikal ang may prioridad.<ref>{{harvnb|van Wyhe|2007|pp=184, 187}}</ref> Kanyang sinusulat ang kanyang teoriya noong 1858 nang si [[Alfred Russel Wallace]] ay nagpadala sa kanya ng [[sanaysay]] na naglalarawan ng parehong ieya na tumulak sa mabilis na magkasamang publikasyon ng [[On the Tendency of Species to form Varieties; and on the Perpetuation of Varieties and Species by Natural Means of Selection|kanilang parehong mga teoriya]].<ref name="Beddall1968">{{cite journal|last1=Beddall|first1=Barbara G.|title=Wallace, Darwin, and the theory of natural selection|journal=Journal of the History of Biology|volume=1|issue=2|year=1968|pages=261–323|issn=0022-5010|doi=10.1007/BF00351923}}</ref> Ang akda ni Darwin ang naglatag ng ebolusyonaryong pinagmulan na may pagbabago bilang nananaig na siyentipikong paliwanag ng dibersipikasyon sa kalikasan.<ref name = JvW/> Noong 1871, kanyang siniyasat ang [[ebolusyon ng tao]] at ang [[seksuwal na seleksiyon]] sa ''[[The Descent of Man|The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex]]'' na sinundan ng ''[[The Expression of the Emotions in Man and Animals]]''. Ang kanyang pagsasaliksik sa mga halaman ay inilimbag sa isang serye ng mga aklat at sa kanyang huling aklat, kanyang siniyasat ang mga [[bulate]] at ang mga epekto nito sa lupa.<ref>{{Harvnb|Freeman|1977}}</ref> Bilang pagkilala sa katanyagan ni Darwin bilang isang siyentipiko, siya ay pinarangalan ng isang malaking seremonyal na puneral sa [[Westminster Abbey]] kung saan siya inilibing malapit kay [[John Herschel]] at [[Isaac Newton]].<ref name=DarwinsBurial>{{Harvnb|Leff|2000|loc=[http://www.aboutdarwin.com/darwin/burial.html Darwin's Burial]}}</ref> Si Darwin ay inilarawan bilang isa sa pinakamaimpluwensiya ''(most influential)'' na pigura sa kasaysayan ng sangkatauhan.<ref>{{cite news|url=http://www.newscientist.com/special/darwin-200|title=Special feature: Darwin 200|accessdate=2 Abril 2011 | work=New Scientist}}</ref><ref>{{cite book| last = Hart| first = Michael H.| author-link = Michael H. Hart| year = 2000| title = The 100: A Ranking of the Most Influential Persons in History| publication-place = New York| publisher=Citadel|ref=harv| isbn = 0-89104-175-3}}</ref>
== Talambuhay ==
=== Kabataan at edukasyon ===
Si Charles Robert Darwin ay ipinanganak sa [[Shrewsbury]], Shropshire, [[Inglatera]] noong 12 Pebrero 1809 sa tahanan ng kanyang pamilya na [[The Mount, Shrewsbury|the Mount]].<ref>{{cite web|url=http://darwin.baruch.cuny.edu/biography/shrewsbury/mount/|title=The Mount House, Shrewsbury, England (Charles Darwin)|author=John H. Wahlert|date=11 Hunyo 2001|work=Darwin and Darwinism|publisher=[[Baruch College]]|accessdate=26 Nobyembre 2008|archive-date=6 Disyembre 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20081206010149/http://darwin.baruch.cuny.edu/biography/shrewsbury/mount/|url-status=dead}}</ref> Siya ang ikalima sa anima na anak ng mayamang lipunang doktor at tagapondong si [[Robert Darwin]] at ng kanyang inang si [[Susannah Darwin]] (''née'' Wedgwood). Siya ay apo ni [[Erasmus Darwin]] sa panig ng ama at ni [[Josiah Wedgwood]] sa panig ng ina. Ang kanyang parehong pamilya ay mga [[unitarianismo|Unitarian]] bagaman ang mga Wedgwoods ay tumatanggap sa [[Anglikasnismo]]. Si Robert Darwin na mismong isang tahimik na [[malayang taga-isip]] (freethinker) ay pinabautismuhan ang sanggol na si Charles sa isang simbahang Anglikano ngunit si Charles at ang kanyang mga kapatid ay dumalo sa isang kapilyang Unitarian kasama ng kanilang ina. Ang walong taong gulang na si Charles ay mayroon ng kagustuhan sa natural na kasaysayan at kumukolekta nang siya ay dumalo sa paaralang pang-araw na pinatatakbo ng kanyang mangangaral noong 1817. Noong Hulyong iyon, ang kanyang ina ay namatay. Mula Setyembre 1818, kanyang sinamahan ang kanyang matandang kapatid na lalakeng si [[Erasmus Alvey Darwin|Erasmus]] na dumadalo sa malipat na Anglikanong [[Shrewsbury School]] bilang [[boarding school|boarder]].<ref name=skool>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp= 12–15}}<br />{{harvnb|Darwin|1958|pp=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1497&pageseq=21 21–25]}}</ref>

Ginugol ni Darwin ang tag-init nang 1825 bilang aprentis na doktor na tumutulong sa kanyang ama na gumamot ng mahihirap ng Shropshire bago pumasok sa [[University of Edinburgh Medical School]] kasama ng kanyang kapatid na si Erasmus noong Oktubre 1825. Kanyang natagpuang ang mga aralin na mapurol at ang [[siruhiya]] ay nakababalisa kaya kanyang tinalikuran ang kanyang mga pag-aaral. Kanyang pinag-aralan ang [[taksidermiya]] mula kay [[John Edmonstone]] na isang pinalayang itim na [[alipin]] na sumama kay [[Charles Waterton]] sa kagubatan ng [[Timog Amerika]] at kadalasang umuupo kasama ng "napaka kaaya aya at matalinong lalake".<ref name=eddy>{{harvnb|Darwin|1958|pp=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1497&pageseq=48 47–51]}}</ref>

Sa ikalawang taon ni Darwin, siya ay sumali sa  [[Lipunang Plinian]] na isang pangkat na pang [[natural na kasaysyan]] ng mga estudyante na ang mga debate ay lumihis sa [[radikalismo (historikal)radikal]] na [[materialismo]]. Kanyang tinulungan si [[Robert Edmond Grant]] sa mga imbestigason nito sa [[anatomiya]] at [[siklo ng buhay]] ng mga [[marinong inberterbrato]] sa [[Firth of Forth]] at noong 27 Marso 1827 ay ipinrisinta sa Plinian ang kanyang sariling pagkakatuklas na ang mga itim na [[spore]] na matatagpuan sa mga [[kabibi]] ng [[talaba]] ay mga itlog ng [[linta]]ng skate. Isang araw, pinuri ni Grant ang mga [[Lamarckismo|ebolusyonaryong ideya]] ni [[Jean-Baptiste Lamarck]]. Namangha si Darwin ngunit kamakailan ay nabasa ang parehong mga ideya ng kanyang lolong si Erasmus at nanatiling walang pakielam.<ref>{{Harvnb|Browne|1995|pp=72–88}}</ref> Si Darwin ay bagkus nabagot sa kursong natural na kasaysayan ni [[Robert Jameson]] na sumasakop sa heolohiya kabilang ang debate sa pagitan ng [[Neptunismo]] at [[Plutonismo]]. Kanyang pinag-aralan ang [[alpha taksonomiya|klasipikasyon]] ng mga halaman at tumulong sa trabaho sa mga koleksiyon ng [[Royal Museum|University Museum]] na isa sa pinakamalaking mga museo ng Europa sa panahong ito.<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp=42–43}}</ref>

Ang pagtalikod sa mga medikal na pag-aaral na ito ay uminis sa kanyang ama na tusong nagpadala sa kanya sa [[Christ's College, Cambridge]] para sa [[Batsilyer ng Sining]] bilang unang hakbang tungo sa pagiging Anglikanong [[parson]]. Dahil si Darwin ay hindi kwalipikado para sa ''[[Tripos]]'', kanyang sinalihan ang ''ordinaryong'' digring kuro noong Enero 1828.<ref>{{Harvnb|Browne|1995|pp=47–48, 89–91}}</ref> Mas pinili niya ang [[ekwestrianismo|pagsakay]] at [[pagbabaril]] kesa sa pag-aaral. Ang kanyang pinasan si [[William Darwin Fox]] ay ipinakilala siya sa isang sikat na kinahuhumalingang pagkolekta ng mga [[salagubang]] na masigasig na pinursigi ni Darwin na inilimbag ang ilan sa kanyang mga natuklasan sa [[James Francis Stephens|Stevens']] ''Illustrations of British entomology''. Siya ay naging isang malapit na kaibigan at tagasunod ng propesor ng [[botaniya]] na si [[John Stevens Henslow]] at nakilala ang iba pang mga pangunahing naturalista na nakitang ang gawaing siyentipiko bilang relihiyosong [[natural na teolohiya]] at nakilala sa mga [[University don|don]] bilang "ang lalakeng lumakad kasama ni Henslow". Nang malapit na ang kanyang mga eksaminasyon, si Darwin ay tumutok sa kanyang mga pag-aaral at nasiyahan sa wika at lohika ng mga ''Ebidensiya ng [[Kristiyanismo]]'' ni [[William Paley]].<ref name=dar57>{{Harvnb|Darwin|1958|pp=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1497&pageseq=59 57–67]}}</ref> Sa kanyang huling eksaminasyon noong Enero 1831, mahusay niyang naisagawa ito na lumabas na ikasampu sa mga 178 na kandidato para sa ordinaryong digri.<ref>{{Harvnb|Browne|1995|p=97}}</ref>

Si Darwin ay kailangang manatili sa Cambridge hanggang Hunyo. Kanyang pinag-aralan ang ''Natural na Teolohiya'' ni Paley na gumawa ng [[teolohikal na argumento|argumento para sa disenyo ng diyos sa kalikasan]] na nagpapaliwanag na ang [[adaptasyon]] bilang ang [[diyos]] na kumikilos sa pamamagitan ng mga batas ng kalikasan.<ref name=syd5-7>{{Harvnb|von Sydow|2005|pp=5–7}}</ref> Kanyang binasa ang bagong aklat ni [[John Herschel]] na naglalarawan ng pinakamataas na layunin ng [[natural na pilosopiya]] bilang pag-unawa sa mga batas sa pamamagitan ng [[induktibong pangangatwiran]] batay sa obserbasyon at ang ''Sariling Salaysay'' ni [[Alexander von Humboldt]] ng mga siyentipikong paglalakbay. Sa kanyang pagkapukaw "na may isang nagniningas na kasigasigan" na mag-ambag, si Darwin ay nagplanong bumisita sa [[Tenerife]] kasama ng ilang mga kaklase pagkatapos ng pagtatapos sa paaralan upang pag-aaralan ang natural na kasaysayan sa mga [[tropiko]]. Bilang paghahanda, siya ay sumali sa kursong heolohiya ni [[Adam Sedgwick]] at pagkatapos ay sumama dito noong tag-init para sa isang dalawang linggo sa mapang strata sa [[Wales]].<ref name=db>{{Harvnb|Darwin|1958|pp=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1497&pageseq=69 67–68]}}<br />{{Harvnb|Browne|1995|pp=128–129, 133–141}}</ref> Pagkatapos ng isang linggo kasama ng mga kaibigang kaklase sa [[Barmouth]], siya ay umuwi sa bahay na natagpuan ang isang liham mula kay Henslow na nagmumungkahi kay Darwin bilang isang angko (kung hindi pa natatapos) na maginoong naturalista para sa iasng pinondohan ng sariling lugar kasama ng kapitang si [[Robert FitzRoy]] na higit bilang isang kasama kesa isa lamang kolekto sa {{HMS|Beagle}} na aalis na sa loob ng apat na linggo sa isang paglalakbay upang ibalangkas ang dalampasigan ng [[Timog Amerika]].<ref>{{cite web|url=http://www.darwinproject.ac.uk/darwinletters/calendar/entry-105.html|title=Darwin Correspondence Project&nbsp;– Letter 105&nbsp;– Henslow, J. S. to Darwin, C. R., 24 Agosto 1831|accessdate=29 Disyembre 2008}}</ref> Tumutol ang ama ni Darwin sa planong dalawang taong paglalakbay na itinuturing itong isang aksaya ng panahon ngunit hinikayat ng bayaw ng kanyang ama na si [[Josiah Wedgwood II|Josiah Wedgwood]] upang pumayag sa pagsali ng kanyang anak.<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp= 94–97}}</ref>
=== Paglalakbay sa ''Beagle'' ===
{{details|Ikalawang paglalakbay sa HMS Beagle}}
[[Talaksan:Voyage of the Beagle-en.svg|thumb|400px|alt=Route from Plymouth, England, south to Cape Verde then southwest across the Atlantic to Bahia, Brazil, south to Rio de Janeiro, Montevideo, the Falkland Islands, round the tip of South America then north to Valparaiso and Callao. Northwest to the Galapagos Islands before sailing west across the Pacific to New Zealand, Sydney, Hobart in Tasmania, and King George's Sound in Western Australia. Northwest to the Keeling Islands, southwest to Mauritius and Cape Town, then northwest to Bahia and northeast back to Plymouth.|Ang paglalakbay ng ''Beagle'']]
Nagsimula noong 27 Disyembre 1831, ang paglalakbay ay tumagal nang halos limang taon at gaya nang pakay ni Fitzroy, ginugol ni Darwin ang karamihan ng kanyang panahon sa lupa na umiimbestiga sa heolohiya at gumawa ng mga koleksiyon ng natural na kasaysayan habang ang ''Beagle'' ay nagsiyasat at nagbalangkas ng mga dalampasigan.<ref name=JvW/><ref name=kix>{{harvnb|Keynes|2000|pp=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1840&pageseq=12 ix–xi]}}</ref> Kanyang maingat na itinago ang mga akda ng kanyang mga obserbasyon at teoretikal na spekulasyon at sa mga pagitan habang nangyayari ang paglalakbay, ang kanyang mga specimen ay ipinadala sa Cambridge kasama ng kanyang mga liham kabilang ang isang kopya ng [[The Voyage of the Beagle|kanyang hornal]] para sa kanyang pamilya.<ref>{{Harvnb|van Wyhe|2008b|pp=18–21}}</ref> Siya ay may ilang kadalubhasaan sa heolohiya, pagkolekta ng [[salagubang]] at pagdidisekta ng mga marinong inbertebrato ngunit ibang mga paksa ay isang baguhan at may kakayahang magkolekta ng mga specimen para sa pagsisiyasat ng mga dalubhasa.<ref name=fnGal>{{cite web|url=http://darwin-online.org.uk/EditorialIntroductions/Chancellor_Keynes_Galapagos.html|title=Darwin's field notes on the Galapagos: 'A little world within itself'|author=Gordon Chancellor|author2=[[Randal Keynes]]|month=October| year=2006|publisher=[[Darwin Online]]|accessdate=16 Setyembre 2009}}</ref> Sa kabila ng masamang pagdurusa mula sa [[sakit sa dagat]], si Darwin ay sumulat ng saganang mga akda habang nasa barko. Ang karamihan sa mga akda ng [[zoolohiya]] tungkol sa mga marinong inbertebrato simula sa [[plankton]] na kanyang kinolekta sa isang kalmadong pagpapahinga.<ref name=kix/><ref name=plankton>{{Harvnb|Keynes|2001|pp=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1925&viewtype=text&pageseq=53 21–22]}}</ref>

Sa kanilang unang paghinto sa dalampasigan sa [[Santiago, Cape Verde|St. Jago]], natuklasan ni Darwin na ang isang puting bandang mataas sa [[batong pangbulkan]] mga [[talampas]] ay kinabibilangan ng mga kabibi. Siya ay binigyan in Fitzroy ng unang bolyum ng ''Principles of Geology'' ni [[Charles Lyell]] na naglatag ng mga [[unipormitarianismo|unipormitarianong]] mga konsepto ng lupa na mabagal na umaahon o bumababa sa loob mahabang mga panahon,{{Ref_label|B|II|none}} at nakita ni Darwin ang mga bagay sa paraan ni Lyell na nagteteorisa at nag-iisip na sumulat ng aklat sa heolohiya.<ref>{{Harvnb|Browne|1995|pp=183–190}}</ref>
Si Darwin ay nalugod sa [[Mga kagubatang dalampasigan ng Bahia|kagubatang tropikal]] sa Brazil <ref>{{harvnb|Keynes|2001|pp=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1925&pageseq=73 41–42]}}</ref> ngunit namuhi sa kanyang nakitang [[pang-aalipin]].<ref>{{harvnb|Darwin|1958|pp=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1497&pageseq=75 73–74]}}</ref>

Sa [[Punta Alta]] sa [[Patagonia]], siya ay nakagawa ng isang malaking pagkakatuklas ng mga buto na [[fossill]] ng isang malaking hindi na umiiral (ekstinto) na [[mamalya]] sa mga talampas sa tabi ng modernong mga kabibi na nagpapakita ng kamakailang [[ekstinksiyon]] na walang mga tanda ng pagbabago sa klima o katastropiya. Kanyang natukoy ang hindi kilalang  ''[[Megatherium]]'' sa pamamagitan ng isang ngipin at sa kaugnayan nito sa mabutong [[kalasag]] na mayroon sa simula para sa kanya ay tila isang tulad na higanteng bersiyon ng kalasag ng lokal na  mga [[armadillo]]. Ang mga pagkakatuklas na ito ay nagdala ng dakilang interest nang sila ay tumuntong sa Inglatera.<ref>{{Harvnb|Browne|1995|pp= 223–235}}<br />{{Harvnb|Darwin|1835|p=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1&viewtype=text&pageseq=7 7]}}<br />{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|p= 210}}</ref><ref name=k206>{{harvnb|Keynes|2001|pp=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1925&pageseq=138 206–209]}}</ref> Sa kanyang mga pagsakay kasama ng mga [[gaucho]] sa looban upang galugarin ang heolohiya at kumolekta ng maraming mga fossil, siya ay nagtamo ng panlipunan, pampolitika at [[antropolohikal]] na kabatiran sa parehong katutubo at mananakop na mga tao sa panahon ng himagsikan at nalamang ang dalawang mga uri ng [[rhea (ibon)|rhea]] ay may magkahiwalay ngunit magkasanib na mga teritoryo.<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp= 189–192, 198}}</ref><ref>{{Harvnb|Eldredge|2006}}</ref> Sa lagpas pa sa timog, kanyang nakita ang mga hinakbangang kapatagan ng shingle at mga kabibe bilang tumaas na mga tabing dagat nagpapakita ng isang serye ng mga elebasyon. Kanyang binasa ang ikalawang bolyun ni Lyell at tinaggap ang pananaw nito ng mga "sentro ng pagkakalikha" ng mga espesye ngunit ang kanyang mga pagkakatuklas at pagteteorisa ang humamon sa mga ideya ni Lyell ng makinis na pagpapatuloy at ekstinksiyon ng mga espesye.<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp= 131, 159}}<br />{{harvnb|Herbert|1991|pp=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=A342&pageseq=16 174–179]}}</ref><ref name=HurrahChiloe>{{cite web|url= http://darwin-online.org.uk/EditorialIntroductions/Chancellor_fieldNotebooks1.8.html|title=Darwin Online: 'Hurrah Chiloe': an introduction to the Port Desire Notebook|accessdate=24 Oktubre 2008}}</ref>

[[Talaksan:HMS Beagle by Conrad Martens.jpg|thumb|left|alt=On a sea inlet surrounded by steep hills, with high snow covered mountains in the distance, someone standing in an open canoe waves at a square-rigged sailing ship, seen from the front|As [[HMS Beagle|HMS ''Beagle'']] surveyed the coasts of South America, Darwin theorised about geology and extinction of giant mammals.]]
Ang tatlong mga Fuegian sa barko na sinunggaban sa unang paglalakbay ng Beagle at gumugol ng isang tao sa Inglatera ay muling ibinalik sa [[Tierra del Fuego]] bilang mga misyonaryo. Natuklasan ni Darwin ang mga ito na palakaibigan at sibilisado ngunit ang mga kamag-anak nito ay tila "miserable, mababang mga hindi maamo", na iba tulad ng mga [[ligaw na hayop]] mula sa mga [[domestikadong hayop]].<ref>{{Harvnb|Darwin|1845|pp= [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F14&viewtype=text&pageseq=218 205–208]}}</ref> Para kay Darwin, ang pagkakaiba ay nagpapakita ng kultural na mga pagsulong at hindi ang inperioridad o pagiging mababa ng lahi. Hindi tulad ng kanyang mga kaibigan siyentipiko, kanya ngayong iniisip na walang hindi matutulay na pagitan sa pagitan ng mga tao at hayop.<ref>{{Harvnb|Browne|1995|pp= 244–250}}</ref> Sa paglipas ng isang tao, ang misyon ay tinalikuran. Ang Fuegian na kanilang pinangalanang [[Jemmy Button]] ay namuhay na tulad ng ibang mga katutubo, may asawa at walang pagnanais na bumalik sa Inglatera.<ref>{{harvnb|Keynes|2001|pp=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1925&pageseq=258 226–227]}}</ref>

Si Darwin ay nakaranas ng [[lindol]] sa [[Chile]] at nakita ang mga tanda na ang lupa ay umahon kabilang ang mga kama ng [[tulya]] na nadala sa taas ng [[mataas na alon]]. Sa taas ng [[Andes]], kanyang nakita ang mga kabibe at ilang mga puno ng fossil na lumaki sa buhangin ng tabing dagat. Kanyang tineorisa na habang ang lupa ay umaahon, ang mga karagatang isla ay nalunod at ang [[coral reef]] sa palibot nito ay lumabi upang bumuo ng mga [[atoll]].<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp= 160–168, 182}}<br />{{Harvnb|Darwin|1887|p= [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1452.1&viewtype=text&pageseq=278 260]}}</ref><ref name=atolls>{{Harvnb|Darwin|1958|loc=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1497&viewtype=text&pageseq=100 p 98–99]}}</ref>

Sa heolohikal na bagong [[Galápagos Islands]], naghanap si Darwin ng ebidensiya na nagkakabit sa mga hayop sa kaparangan (wildlife) sa mas matandang "sentro ng pagkakalikha" at natagpuan ang mga [[mockingbird]] na kaugnay ng nasa [[Chile]] ngunit iba mula isla hanggang isla. Kanyang narinig ang kaunting pagkakaiba sa hugis ng mga shell ng mga [[pawikan]] ay nagpapakitang kung aling isla ang mga ito nanggaling ngunit nabigong kolektahin ang mga ito kahit pa pagkatapos kainin ang mga pawikan na dinala sa barko bilang pagkain.<ref name=k356>{{harvnb|Keynes|2001|pp=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1925&pageseq=388 356–357]}}</ref><ref>{{harvnb|Sulloway|1982|p=19}}</ref> Sa Australia, ang [[marsupial]] na [[Potoridae|dagang-kangaroo]] at ang [[platypus]] ay tila labis na hindi karaniwan na inakala ni Darwin na halos tila may dalawang natatanging mga Manlilikha ang gumagawa.<ref name=Crows>{{cite web|url=http://darwin-online.org.uk/EditorialIntroductions/Chancellor_fieldNotebooks1.3.html|title=Darwin Online: Coccatoos & Crows: An introduction to the Sydney Notebook|accessdate=2 Enero 2009}}</ref> Kanyang natagpuan ang mga [[Indigenous Australians|Aborigine]] "na may mabuting kasiyahan at kaaya aya" at kanyang napansin ang kanilang paglaho sa pamamagitan ng pagtira ng mga Europeo.<ref>{{harvnb|Keynes|2001|pp=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1925&pageseq=430 398–399].}}</ref>

Inimbestigahan ng ''Beagle'' kung paanong ang mga [[atoll]] sa [[Cocos (Keeling) Islands]] ay nabuo at ang survey ay sumuporta sa pagteteorisa ni Darwin.<ref name=atolls/> Si FitzRoy ay nagsimulang sumulat ng opisyal na "Salaysay" ng mga paglalakbay ng Beagle at pagkatapos na basahin ang diary ni Darwin, kanyang iminungkahi na isama ito sa kanyang salaysay.<ref name=Letter301>{{cite web|url=http://www.darwinproject.ac.uk/darwinletters/calendar/entry-301.html|title=Darwin Correspondence Project&nbsp;– Letter 301&nbsp;– Darwin, C.R. to Darwin, C.S., 29 Abril 1836}}</ref> Ang ''[[The Voyage of the Beagle|Hornal]]'' ni Darwin ay kalaunang muling isinulat bilang hiwalang na ikatlong bolyum sa natural na kasaysayan.<ref>{{Harvnb|Browne|1995|p= 336}}</ref>

Sa [[Cape Town]], nakipagkita sina Darwin at FitzRoy kay [[John Herschel]], na kamakailang sumulat kay Lyell na pumpuri sa [[unipormitarianismo]] bilang nagbubukas na matapang na spekulasyon sa "misteryo ng mga misteryo, na pagpapalit ng mga espesye ng iba" bilang "isang natural na kontradistinksiyon sa isang milagrosong proseso".<ref name=Rascals>{{harvnb|van Wyhe|2007|p=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=A544&pageseq=21 197]}}</ref> Sa kanyang pagsasaayos ng kanyang mga akda habang ang barko ay naglalakbay papauwi, si Darwin ay sumulat na kung ang kanyang lumalaking suspisyon tungkol sa mga mockingbird, pawikan at [[Falkland Islands Wolf|Falkland Islands Fox]] ay tama, "ang gayong mga katotohanan ay nagpapahina sa pagiging matatag ng Species" (such facts undermine the stability of Species) at pagkatapos ay maingat na idinagdag ang "would" bago ang "undermine".<ref name=xix>{{Harvnb|Keynes|2000|pp=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1840&pageseq=22 xix–xx]}}<br />{{Harvnb|Eldredge|2006}}</ref> Kanyang kalaunang isinulat na ang gayong mga katotohanan ay "tila para sa akin magbibigay ng ilang linaw sa pinagmulan ng espesye".<ref>{{Harvnb|Darwin|1859|loc=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F373&viewtype=text&pageseq=16 p. 1]}}</ref>

=== Pagkakabuo ng teoriyang ebolusyonaryo ni Darwin ===
[[Talaksan:Charles Darwin by G. Richmond.jpg|thumb|left|upright|alt=Three quarter length portrait of Darwin aged about 30, with straight brown hair receding from his high forehead and long side-whiskers, smiling quietly, in wide lapelled jacket, waistcoat and high collar with cravat.|Habang isang kabataan, si Darwin ay sumali sa elitistang siyentipiko.]]
Nang tumuntong ang ''Beagle'' sa [[Falmouth, Cornwall]] noong 2 Oktubre 1836, si Darwin ay isang ng selebridad sa mga palibot na siyentipiko dahil noong Disyembre 1835, pinalakas ni [[John Stevens Henslow|Henslow]] ang reputasyon ng kanyang dating estadyante sa pamamagitan ng pagbibigay sa mga napiling naturalista ng isang pampleto ng mga liham ni Darwin. h<ref>{{Harvnb|Darwin|1835|loc=[http://darwin-online.org.uk/EditorialIntroductions/Freeman_LettersOnGeology.html editorial introduction]}}</ref> Binisita ni Darwin ang kanyang bahay sa Shrewsbury at nakita ang mga kamag-anak at pagkatapos ay mabilis na tumungo sa Cambridge upang makita si Henslow na nagpayo sa paghahanap ng mga pwedeng naturalista upang ikatalogo ang mga koleksiyon at umayon na kunin ang mga botanikal na specimen. Ang ama ni Darwin ay nangsiwa ng mga pamumuhunan na pumayag sa kanyang anak na maging isang pinopondohan ang sariling isang maginoong siyentipiko at ang isang nanabik na Dawin ay nagtungo sa mga institusyon sa London na binigyan ng [[fete]] at naghanap ng mga eskeprto upang ilarawan ang mga koleksiyon. Ang mga zoolohista ay may malaking nakapatong na gawain at may panganib na ang mga specimen ay maiwan lamang sa taguan.<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp= 195–198}}</ref>

Sabik na nakipagkita si [[Charles Lyell]] kay Darwin sa unang beses noong Oktubre 29 at sandali nito ay ipinakilala siya sa isang pasulong na anatomistang si [[Richard Owen]] na may mga pasilidad sa [[Royal College of Surgeons of England|Royal College of Surgeons]] upang gumawa sa mga butong fossil na kinolekta ni Darwin. Ang nakasusupresang mga resulta ni Owen ay kinabibilangan ng ibang malaking ekstintong [[ground sloth]] gayundin ng  ''[[Megatherium]]'', isang halos kompletong kalansay ng hindi kilalang  ''[[Scelidotherium]]'' at isang may sukat ng [[hippopotamus]]-at may sukat ng rodent na bungong tinawag na ''[[Toxodon]]'' na kamukha ng isang higanteng [[capybara]]. ang mga pragmento ng kalasag ay nagmula sa ''[[Glyptodon]]'' na isang tulad ng malaking armadillong hayop gaya ng unang akala ni Darwin.<ref>{{Harvnb|Owen|1840|pp=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F9.1&pageseq=26 16], [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F9.1&pageseq=83 73], [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F9.1&pageseq=116 106]}}<br />{{Harvnb|Eldredge|2006}}</ref><ref name=k206/> Ang mga ekstintong hayop na ito ay nauugnay sa mga buhay na espesye sa [[Timog Amerika]].<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp= 201–205}}<br />{{Harvnb|Browne|1995|pp=349–350}}</ref>

Nang kalagitnaan ng Disyembre, si Darwin ay kumuha ng pagtuloy sa Cambridge upang mangasiwa ng paggawa sa kanyang mga koleksiyon at muling isulat ang kanyang hornal.<ref>{{Harvnb|Browne|1995|pp=345–347}}</ref> Kanyang isinulat ang kanyang unang papel na nagpapakitang ang masa ng lupa ng Timog Amerika ay mabagal na umaahon at sa sabik na pagsuporta ni Lyell ay binasa ito sa [[Geological Society of London]] noong 4 Enero 1837. Sa parehong araw, kanyang iprinisinta ang kanyang mga specimen ng mamalya at ibon sa [[Zoological Society of London|Zoological Society]]. Ang [[ornitolohista]]ng si [[John Gould]] ay sandaling naghayag na ang mga ibon ng Galapagos na inakala ni Darwin na paghahalo ng mga [[Common Blackbird|blackbirds]], "[[Grosbeak|gros-beaks]]" at mga [[finch]] ay katunayan labindalawang [[Darwin's finches|magkakahiwalay na mga espesye ng finch]]. Noong Pebrero 17, si Darwin ay inihalala sa Konseho ng Geological Society at ang pagtatalumpati ni Lyell ay nagprisinta ng mga pagkakatuklas ni Owen sa mga fossil ni Darwin na nagbibigay diin sa heograpikal na pagpatuloy ng espesye na sumusuporta sa kanyang mga ideyang unipormitaryan.<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp= 207–210}}<br />{{Harvnb|Sulloway|1982|pp=20–23}}</ref>

Sa simula nang Marso, si Darwin ay lumipat sa London upang maging malapit sa kanyang trabaho na sumama sa palibot na kakilalang mga siyentipiko ni Lyell at mga eskpertong gaya ni [[Charles Babbage]],<ref>{{cite web|url=http://www.darwinproject.ac.uk/darwinletters/calendar/entry-346.html|title=Darwin Correspondence Project&nbsp;– Letter 346&nbsp;– Darwin, C. R. to Darwin, C. S., 27 Pebrero 1837|accessdate=19 Disyembre 2008}} proposes a move on Friday 3 Marso 1837,<br />Darwin's Journal ({{harvnb|Darwin|2006|pp=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=side&itemID=CUL-DAR158.1–76&pageseq=22 12 verso]}}) backdated from Agosto 1838 gives a date of 6 Marso 1837</ref> na naglarawan sa [[diyos]] bilang tagaprograma ng mga batas. Si Darwin ay nanatili sa kanyang [[malayang taga-isip]] na kapatid na si [[Erasmus Alvey Darwin|Erasmus]], bahagi ng palibot ng [[British Whig Party|Whig]] na ito at malapit na kabigan ng manunulat na si [[Harriet Martineau]] na nagtaguyod ng [[Malthusianismo]] na pinagsasaligan ng kontrobersiyal na [[Poor Law Amendment Act 1834|mga repromang Batas ng Mahira]] upang pigilan ang [[welfare]] na magsanhi ng [[oberpopulasyon]] at karagdagang kahirapan. Bilang [[Unitarianismo|Unitarian]], kanyang tinanggap ang [[radikalismo (historikal)|radikal]] na mga implikasyon ng [[transmutasyon ng espesye]] na itinaguyod ni [[Robert Edmond Grant|Grant]] at mas batang mga siruhano na naimpluwensiyahan ni [[Étienne Geoffroy Saint-Hilaire|Geoffroy]]. Ang [[transmutasyon]] ay [[anathema]] sa mga Anglikano na nagtatanggol sa kaayusang panlipunan <ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp=201, 212–221}}</ref> ngunit ang mga kilalang siyentipiko ay bukas na tumalakay sa paksa at may malawak na interest sa liham ni [[John Herschel]] na pumupuri sa pakikitungo ni Lyell bilang paraan upang mahanap ang isang [[pisikal na batas|natural na sanhi]] ng pinagmula ng espesye.<ref name=Rascals/>

Nakipagkita si Gould kay Darwin at sinabi sa kanya na ang mga [[mockingbird]] ng Galápagos [[mockingbird]] mula sa iba't ibang mga isla ay magkakahiwalay na espesye at hindi lamang mga pagkakaiba at ang inakala ni Darwin na  "[[wren]]" ay [[Warbler Finch|nasa pangkat finch]] rin. Hindi binigyan ni Darwin ng tatak ang mga finch ayon sa isla ngunit ayon sa mga akda ng iba sa Beagle, kabilang si Fitzroy, siya ay naglaan ng mga espesye sa mga isla .<ref>{{Harvnb|Sulloway|1982|pp=9, 20–23}}</ref> Ang dalawang mga [[rhea (ibon)|rhea]] ay mga natatangi ring espesye at noong Marso 14, inanunsiyon ni Darwin kung paanong ang distribusyon ng mga ito ay nagbago tungko sa timog.<ref>{{Harvnb|Browne|1995|p=360}}<br />{{cite web|url=http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1643&viewtype=text&pageseq=1|title=Darwin, C. R. (Read 14 Marso 1837) Notes on Rhea americana and Rhea darwinii, ''Proceedings of the Zoological Society of London''|accessdate=17 Disyembre 2008}}</ref>

[[Talaksan:Darwin tree.png|right|thumb|alt=A page of hand-written notes, with a sketch of branching lines.|Nang kalagitnaan ng Hulyo 1837, sinimlan ni Dawin sa kanyang notebook na "B" ang tungkol sa "Transmutasyon ng Espesye" at sa pahina 36 ay sumulat na "I think" sa itaas ng kanyang unang [[puno ng buhay (agham)|ebolusyonaryong puno]].]]
Sa kalagitnaan ng Marso, si Darwin ay naghinuha sa kanyang ''Red Notebook'' sa posibilidad na "ang isang espesye ay nagbabago sa iba" upang ipaliwanag ang heograpikal na distribusyon ng mga buhay na espesye gaya ng mga rhe at ang mga ekstintong hayop gaya ng kakaibang ''[[Macrauchenia]]'' na kamukha ng isang higanteng [[guanaco]]. Ang kanyang pag-iisip sa panahon ng buhay, [[aseksuwal na reproduksiyon]] at [[seksuwal na reproduksiyon]] na nabuo sa kanyang notebook na "B" noong kalagitnaan ng Hulyo tungo sa pagbabago sa supling "upang umangkop at baguhin ang lahi hanggang sa pagbabago ng mundo" na nagpapaliwanag sa mga pawikan ng Galapagos, mockingbird at mga rhea. Kanyang iginuhit ang sumasangay na inapo at pagkatapos ng henealohikal na pagsasangay ng isang [[punoy ng buhay (agham)|ebolusyonaryong puno]] kung saan "mangmang na pag-uspan ang isang hayop na mas mataas sa iba pa" na nagtatapon sa independiyenteng mga [[angkan (ebolusyon)|angkan]] (lineages) na tumutungo sa mas mataas na mga anyo ni [[Jean-Baptiste Lamarck|Lamarck]] <ref>{{harvnb|Herbert|1980|pp=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1583e&pageseq=9 7–10]}}<br />{{Harvnb|van Wyhe|2008b|p=44}}<br />{{harvnb|Darwin|1837|pp=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=side&itemID=CUL-DAR121.-&pageseq=1 1–13, 26, 36, 74]}}<br />{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp=229–232}}</ref>

=== Labis na pagtatrabaho, sakit, at pagpapakasal ===
{{See also|Kalusugan ni Charles Darwin}}
Habang binubuo ang kanyang masidhing pag-aaral ng [[transmutasyon ng espesye|transmutasyon]], si Darwin ay nalublob sa mas maraming trabaho. Habang muling sinusulat ang kanyang ''Hornal'', kanyang kinuha ang pag-eedit at paglilimbag ng mga ulat ng eksperto sa kanyang mga koleksiyon at sa tulong ni Henslow ay nagkamit ng isang kaloob ng salapi na [[pound sterling|£]]1,000 upang suportahan ang multi-bolyum na ''[[Zoology of the Voyage of H.M.S. Beagle]]'' na isang halagang katumbas ng mga  £{{formatnum:{{inflation|UK|1000|1837|r=-3}}}} in {{#expr:{{CURRENTYEAR}}-2}}.{{inflation-fn|UK}} Kanyang pinalawak ang pagpopondo upang isama ang kanyang mga plinanong aklat sa heolohiya at umayon sa mga hindi realistikong petsa sa tagalimbag.<ref>{{Harvnb|Browne|1995|pp=367–369}}</ref> Habang nagsisimula ang [[panahong Victorian]], si Darwin ay nagpatuloy sa pagsusulat ng kanyang ''Hornal'' at noong Agosto 1837 ay nagsimulang tuwirin ang [[patunay ni Gally|mga patunay ng tagalimbag]].<ref>{{harvnb|Keynes|2001|p=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1925&pageseq=21 xix]}}</ref>

Ang kalusugan ni Darwin ay nagdusa mula sa pagpipilit na ito. Noong Setyembre 20, siya ay nagkaroon ng "hindi komportableng [[palpitasyon]] ng [[puso]]" kaya ang kanyang mga doktor ay humikayat sa kanya "tigilan ang lahat ng trabaho" at mamuhay sa probinsiya ng ilang mga linggo. Pagkatapos bisitahin ang Shrewsbury, kanyang sinalihan ang kanyang mga kamag-anak na Wedgwood sa [[Maer Hall]], Staffordshire ngunit kanilang natuklasan sila na labis na sabi sa mga kuwento ng kanyang paglalakbay para siya ay makagpahinga. Ang kanyang kaaya-aya, matalino at kulturadong pinsan na si [[Emma Darwin|Emma Wedgwood]] na siyam na buwang mas matanda kay Dawin ang nag-aalaga sa kanyang lumpong tiyahin. Ang kanyang tiyuhing si [[Josiah Wedgwood II|Jos]] ay nagturo ng area sa lupa kung saan ang mga [[cinder]] ay naglaho sa ilalim ng [[loam]] at nagmungkahing ito ay gawa ng mga [[bulate]] na pumukaw sa "isang bago at mahalagang teoriya" sa kanilang papel sa [[pedohenesis|pagkakabuo ng lupa]] na ipinrisinta ni Darwin sa Geological Society noong Nobyembre 1.<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp= 233–234}}<br />{{cite web|url=http://www.darwinproject.ac.uk/darwinletters/calendar/entry-404.html|title=Darwin Correspondence Project&nbsp;– Letter 404&nbsp;– Buckland, William to Geological Society of London, 9 Marso 1838|accessdate=23 Disyembre 2008}}</ref>

Tinulak ni [[William Whewell]] na kunin ang mga tungkulin ng Kalihim ng  Geological Society. Pagkatapos na simulang tanggihan ang trabaho, kanyang tinanggap ito noong Marso 1838.<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp= 233–236}}.</ref> Sa kabila ng pagiging matrabaho ng pagsulat at pageedit ng mga ulat ng ''Beagle'', si Darwin ay nakagaw ng kahanga hangang pagsulong sa transmutasyon na kumuha ng bawat oportunidad upang tanuning ang mga ekspertong naturalista at sa hindi ordinaryo, ang mga taong may praktikal na karanasan gaya ng mga magsasaka at tagapag-alaga ng kalapati.<ref name=JvW/><ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp= 241–244, 426}}</ref> Over time his research drew on information from his relatives and children, the family butler, neighbours, colonists and former shipmates.<ref>{{Harvnb|Browne|1995|p=xii}}</ref> Kanyang isinama ang sangkatauhan sa kanyang mga spekulasyon sa simula pa lang at sa pagkita ng isang [[orangutan]] sa zoo ng 28 Marso 1838 ay napansin ang tulad ng bata nitong pag-aasal.<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp= 241–244}}</ref>

Ang pagod ay nagdulot ng pinsala at sa Hunyo, siya ay nakahiga sa ilang mga araw na may problem sa tiyan, sakit ng ulo at mga sintomas ng puso. Sa natitira ng kanyang buhay, siya ay paulit ulit na nalumpo ng mga yugto ng sakit sa tiyan, pagsusuka, mga [[pigsa]], mga [[palpitasyon]], panginginig at iba pang mga sintomas lalo na sa mga panahon ng stress gaya ng pagdalo sa mga pagtitipon o pakikisalamuha. Ang sanhi ng sakit ni Darwin ay nananatiling hindi alam at ang mga pagtatangka sa paggamot ay may kaunting tagumpay.<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp= 252, 476, 531}}<br />{{harvnb|Darwin|1958|p=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1497&pageseq=119 115]}}</ref>

Noong Hunyo 23, siya ay kumuha ng pagpapahinga at umalis na "nagheheolohisa" (geologizing) sa [[Scotland]]. Kanyang binisita ang [[Glen Roy]] sa magandang panahon upang makita ang mga paralelong "daanan" na hinati sa mga gilid ng bundok sa tatlong mga taas. Kanyang kalaunang inilimbag ang kanyang pananaw na ang mga ito ay mga marinong tumaas na pampang ng dagat ngunit kanyang tinanggap na ang mga ito ay mga dalampasigan ng isang [[proglacial na lawa]].<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|p= 254}}<br />{{Harvnb|Browne|1995|pp=377–378}}<br />{{Harvnb|Darwin|1958|p=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1497&pageseq=86 84]}}</ref>

[[Talaksan:Emma Darwin.jpg|thumb|left|upright|alt=Three quarter length portrait of woman aged about 30, with dark hair in centre parting straight on top, then falling in curls on each side. She smiles pleasantly and is wearing an open necked blouse with a large shawl pulled over her arms|Pinili ni Darwin na pakasalan ang kanyang pinsang si[[Emma Darwin|Emma Wedgwood]].]]
Pagkatapos na buong gumaling, siya ay bumalik sa Shrewsbury noong Hulyo. Sa pagkasanay sa araw araw na pagsusulat tungkol sa [[paglalahi ng hayop]] (animal breeding), siya ay sumulat ng paggala galang mga pag-iisip tungkol sa karera at mga prospekto sa dalawang papel na ang isa ay may mga hanay na may uluhang ''"Marry"'' at ''"Not Marry"''. Ang mga pakinabang ay kinabibilangan ng "konstanteng kasama at isang kaibigan sa matandang edad &nbsp;...mas mabuti kesa sa isang aso kahit papaano", at mga laban sa puntong gaya ng "kulang sa pera para sa mga aklat" at "teribleng pagkawala ng panahon".<ref>{{Harvnb|Darwin|1958|pp=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1497&viewtype=text&pageseq=238 232–233]}}</ref> Sa pagpasya na  pabor dito, kanya itong tinalakay kasama ng kanyang ama at binisita si Emma noong Hulyo 29. Hindi niya naggawang magmungkahi ngunit laban sa payo ng kanyang ama, kanyang binanggit ang kanyang mga ideya tungkol sa transmutasyon.<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp=256–259}}</ref>

Sa pagpapatuloy ng kanyang pagsasaliksik sa London, ang malawak na pagbabasa ni Darwin ay kinabibilangan na ngayon ng ika-anim na edisyon ng ''[[An Essay on the Principle of Population]]'' ni [[Thomas Malthus|Malthus]]
{{Quote|"In Oktubre 1838, that is, fifteen months after I had begun my systematic enquiry, I happened to read for amusement Malthus on Population, and being well prepared to appreciate the struggle for existence which everywhere goes on from long-continued observation of the habits of animals and plants, it at once struck me that under these circumstances favourable variations would tend to be preserved, and unfavourable ones to be destroyed. The result of this would be the formation of new species. Here, then, I had at last got a theory by which to work..."<ref>{{harvnb|Darwin|1958|p=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1497&pageseq=124 120]}}</ref><br />
Noong Oktubre 1838, na labing limang buwan pagkatapos ng aking sistematikong pagsisiyasat, nagkataong nabasa ko sa katuwaan si Malthus tungkol sa Populasyon at sa pagiging maiging handa na makilala ang hirap para sa pag-iral na saanman ay nagpapatuloy mula sa mahabang patulkoy na obserbasyon ng mga pag-aasal ng mga hayop at halaman, muling tumimo sa akin na sa ilalim ng mga sirkunstansiyang ito, ang mga pumapabor na bariasyon (pagkakaiba) ay may kagawiang maingatan, at ang mga hindi pumapabor ay nasisira. Ang resulta nito ay ang pagkakabuo ng bagong [[espesye]]. Dito, kung gayon, sa wakas ay may isang teoriya na pagtatrabahuhan..."
}}

Isinaad ni Malthus na malibang ang populasyon ng tao ay hindi mapipigil, ito ay tataas sa isang [[progresyong heometriko]] at sa sandali ay lalabis sa suplay ng pagkain na tinatawag na [[katastropiyang Malthusian]].<ref name="JvW"/> Si Darwin ay labis na handa na makita na ito ay lumalapat rin sa "paglalaban laban ng mga espesye" ng mga halaman ni [[A. P. de Candolle|de Candolle]] at paglalaban sa eksistensiya sa mga ahayop na nagpapaliwanag kung paanong ang mga bilang ng espesye ay medyo matatag. Dahil sa ang espesye ay palaging dumadami ng higit sa makukuhang mga pinagkukuna, ang mga pumapabor na bariasyon ay gagawa sa mga organismo na mas maigi sa pagpapatuloy (surviving) at pagpasa ng mga bariasyon sa kanilang mga supling samantalang ang mga hindi pumapabor na bariasyon ay mawawala. Ito ay magreresulta sa pagkakabuo ng mga bagong espesye.<ref name=JvW/><ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp= 264–265}}<br />{{Harvnb|Browne|1995|pp= 385–388}}<br />{{Harvnb|Darwin|1842|p=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1556&viewtype=text&pageseq=39 7]}}</ref> Noong 28 Setyembre 1838, kanyang binigyang diin ang ang kabatirang ito na inilalarawan ito bilang isang  uri ng pagsisiksik, pagpupwersa ng mga umangkop na istraktura sa mga pagitan sa [[ekonomiya]] ng kalikasan habang ang mas mahinang mga istraktura ay napapatalsik.<ref name=JvW/> Sa gitna ng Disyembre, kanyang nakita ang pagkakatulad sa pagitan ng mga magsasaka na pumipili ng pinakamahusay na lahi at ang Kalikasang Malthusian na pumipili mula sa tsansang mga iba upang "ang bawat bahagi ng bagong nakamit na istraktura ay buong praktikal at nasakdal",<ref>{{cite web |url=http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=CUL-DAR124.-&pageseq=63|title=Darwin transmutation notebook E p. 75|accessdate=17 Marso 2009 }}</ref> na iniisip na ang paghahambing na ito "ay isang magandang bahagi ng aking teoriya".<ref>{{cite web |url=http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=CUL-DAR124.-&pageseq=61|title=Darwin transmutation notebook E p. 71|accessdate=17 Marso 2009 }}</ref>

Noong Nobyembre 11, si Darwin ay bumalik sa Maer at nag-alok ng kasal kay Emma na muling sinabi ang kanyang mga ideya sa kanya. Tinanggap ito ni Emma at sa mga palitan ng mapagmahal na liham, kanyang ipinakita kung paano niya pinahalagahan ang pagiging bukas ni Darwin sa kanilang mga pagkakaiba at gayundin ang paghahayag ng kanyang malakas na paniniwalang [[Unitarianismo|Unitarian]] at pagkabahala na ang tapat na mga pagdududa ni Darwin ang maaaring maghiwalay sa kanila sa [[kabilang buhay]].
<ref name=Belief>{{cite web|url=http://www.darwinproject.ac.uk/content/view/130/125/|title=Darwin Correspondence Project&nbsp;– Belief: historical essay|accessdate=25 Nobyembre 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090225124103/http://www.darwinproject.ac.uk/content/view/130/125/|archivedate=2009-02-25|url-status=live}}</ref> Habang siya ay naghahanap ng bahay sa Londo, ang mga yugto ng sakit ay nagpatuloy at si Emma ay sumulat kay Darwin na humihikayat sa kanya na magpahinga na halos propetikong nagmarka na "kaya huwag kang magkakasakit pa, aking sinisintang Charley hanggang sa makasama kita upang alagaan kita." Kanyang natagpuan ang kanilang tinawag na "Macaw Cottage" sa [[Gower Street (London)|Gower Street]], at pagkatapos ay inilipat ang kanyang "museo" noong pasko. Noong 24 Enero 1839, si Darwin ay inihilalal bilang kapanalig sa [[Royal Society]].<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp= 272–279}}</ref>

Noong Enero 29, si Darwin at Emma Wedgwood ay ikinasala sa Maer sa isang seremonyong Anglikano na isinaayos upang umangkop sa mga Unitarian at sandaling pagkatapos ay sumakay sa tren sa London at tumungo sa kanilang bagong bahay.
<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|p= 279}}</ref>
=== Pagkakalimbag ng teoriya ng natural na seleksiyon ===
{{details|Pagkakalimbag ng teoriya ni Darwin}}
[[Talaksan:Charles Darwin by Maull and Polyblank, 1855-crop.png|upright|thumb|left|alt=Studio photo showing Darwin's characteristic large forehead and bushy eyebrows with deep set eyes, pug nose and mouth set in a determined look. He is bald on top, with dark hair and long side whiskers but no beard or moustache.|Si Charles Darwin, sa edad na 46 noong 1855 na sa panahong ito ay gumagawa tungo sa publikasyon ng kanyang teoriya ng [[natural na seleksiyon]].<ref>[http://darwin-online.org.uk/EditorialIntroductions/vanWyhe_MaullandPolyblankPhoto.html Darwin Online: Photograph of Charles Darwin by Maull and Polyblank for the Literary and Scientific Portrait Club (1855)], John van Wyhe, Disyembre 2006</ref>]]
Sa simula nang 1856, si Darwin ay nag-iimbestiga kung ang mga itlog at [[binhi]] ay maaaring magpatuloy sa paglalakbay sa tubig dagat upang magkalat ng espesye sa buong karagatan. Papataas na pinagdudahan ni [[Joseph Dalton Hooker|Hooker]] ang tradisyonal na pananaw na ang espesye ay nakapirme ngunit ang kanilang batang kaibigang si [[Thomas Henry Huxley]] ay matatag na laban sa [[ebolusyon]]. Si [[Charles Lyell|Lyell]] ay na-intriga sa mga spekulasyon ni Darwin na hindi natatanto ang sakop nito. Nang kanyang mabasa ang isang papel ni [[Alfred Russel Wallace]] na "On the Law which has Regulated the Introduction of New Species", kanyang nakita ang mga pagkakatulad ng pag-iisip ni Darwin at kanyang hinikayat na ilimbag ito upang ilatag ang pagiging una dito. Bagaman walang nakita si Darwin na banta rito, siya ay nagsimula ng trabaho sa isang maikling papel. Ang paghahanap ng mga sagot sa mga mahirap na tanong ang paulit ulit na nagpaantala sa kanya at kanyang pinalawig ang kanyang mga plano sa "isang malaking aklat tungkol sa espesye" na pinamagatang  ''Natural Selection''. Kanyang pinagpatuloy ang kanyang mga pagsasaliksik na nagkakamit ng impormasyon at mga specimen mula sa mga naturalista sa buong mundo kabilang si Wallace na nagtatrabaho sa [[Borneo]]. Ang Amerikanong botanistang si [[Asa Gray]] ay nagpakita rin ng parehong mga interest at noong 5 Setyembre 1857, pinadalhan ni Darwin si Gray ng isang detalyadong balangkas ng kanyang mga ideya kabilang ang abstrakto ng  ''Natural Selection''. Noong Disyembre, si Darwin ay tumanggap ng isang liham mula kay Wallace na nagtatanong kung ang aklat ay magsisiyasat ng [[ebolusyon ng tao|mga pinagmulan ng tao]]. Siya ay tumugon na kanyang iiwasan ang paksa na "labis na napapalibutan ng mga prehudisyo" samantalang hinihikayat si Wallace sa pagteteorisa at nagdagdag na "Ako ay tutungo ng higit sa iyo".<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp= 412–441, 457–458, 462–463}}</ref>

Ang aklat ni Dawin ay isang bahagi lamang naisulat nang noong 18 Hunyo 1858, siya ay nakatanggap ng isang papel mula kay Wallace na naglalarawan ng [[natural na seleksiyon]]. Sa pagkabiglas na siya ay naantala, ipinadala ito ni Dawin noong araw na iyon kay Lyell gaya ng hiniling ni Wallace <ref>Ball, P. (2011). Shipping timetables debunk Darwin plagiarism accusations: Evidence challenges claims that Charles Darwin stole ideas from Alfred Russel Wallace. Nature. [http://www.nature.com/news/shipping-timetables-debunk-darwin-plagiarism-accusations-1.9613 online]</ref><ref>J. van Wyhe and K. Rookmaaker. (2012). A new theory to explain the receipt of Wallace's Ternate Essay by Darwin in 1858. ''Biological Journal of the Linnean Society''10.1111/j.1095-8312.2011.01808.x</ref>
, at bagaman hindi humingi si Wallace para sa paglilimbag, si Darwin ay nagmungkahi na ipapapadala niya ito sa anumang hornal na pinili ni Wallace. Ang kanyang pamilya ay nasa krisis na ang mga anak sa barrio ay namamatay sa [[scarlet fever]]  at kanyang inilagay ang mga materya sa kamay nina Lyell at Hooker. Pagkatapos ng ilang diskusyon, sila ay nagpasya sa isang pinagsamang presentasyon sa [[Linnean Society of London|Linnean Society]] sa Hulyo 1&nbsp;ng ''[[On the Tendency of Species to form Varieties; and on the Perpetuation of Varieties and Species by Natural Means of Selection]]''. Gayunpaman, ang anak na sanggol na lalake ni Darwin ay namatay sa scarlet fever (lagnat) at siya ay labis na nasiphayo upang makadalo dito.<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp= 466–470}}</ref>

May kaunting mabilis na atention sa paghahayag ng teoriyang ito. Ang presidente ng  Linnean Society ay nagmarka noong Mayo 1859 na ang taon ay hindi minarkahan ng anumang rebolusyonaryong mga pagkakatuklas.<ref>{{Harvnb|Browne|2002|pp=40–42, 48–49}}</ref> Isa lamang review ang sapat na uminis kay Darwin upang maalala ito kalaunan. Si propesor [[Samuel Haughton]] ng Dublin ay nag-angking "ang lahat ng bago sa kanila ay hindi totoo at ang totoo ay luma."<ref>{{Harvnb|Darwin|1958|p=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1497&viewtype=text&pageseq=126 122]}}</ref> Si Darwin ay naghirap sa loob ng labingtatlong buwan upang bumuo ng abstrakto ng kanyang "malaking aklat" na dumadanas ng sakit ngunit kumukuha ng patuloy na paghihikayat mula sa kanyang mga kaibigang siyentipiko. Pinangasiwaan ni Lyell na ilimbag ito ni [[John Murray (publisher)|John Murray]].<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp= 374–474}}</ref>

Ang ''[[On the Origin of Species]]''(Tungkol sa Pinagmulan ng Espesye) ay napatunayang hindi inaasahang sumikat na ang buong suplay ng 1,250 kopya ay labis na binili nang ito ay ibenta noong 22 Nobyembre 1859.<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|p= 477}}</ref> Sa aklat na ito, inilatag ni Darwin ang "isang mahabang argumento" ng mga detalyadong obserbasyon, paghihinuha, at pagsasaalang alang mga inaasahang pagtutol.<ref>{{Harvnb|Darwin|1859|loc= [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F373&viewtype=text&pageseq=477 p 459]}}</ref> Ang kanyang tanging alusyon sa [[ebolusyon ng tao]] ang pangungunsap na "ang liwanag ay ihahagis sa (o bibigyan ng liwanag ang) pinagmulan at tao at ng kanyang kasaysayan",<ref>{{Harvnb|Darwin|1859|loc= [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F373&viewtype=text&pageseq=506 p 490]}}</ref> Ang kanyang teoriyang ay simpleng nakasaad sa introduksiyon: 
{{quotation|As many more individuals of each species are born than can possibly survive; and as, consequently, there is a frequently recurring struggle for existence, it follows that any being, if it vary however slightly in any manner profitable to itself, under the complex and sometimes varying conditions of life, will have a better chance of surviving, and thus be ''naturally selected''. From the strong principle of inheritance, any selected variety will tend to propagate its new and modified form.<ref>{{Harvnb|Darwin|1859|loc= [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F373&viewtype=text&pageseq=20 p 5]}}</ref><br />
Habang maraming mga indibidwal ng bawat espesye ay ipinapanganak na posibleng magpatuloy; at bilang resulta, may kadalasang paulit ulit na pakikipaglaban para sa eksistensiya, sumusunod na anumang nilalang, kung ito ay magbago gayunpaman ng kaunti sa anumang paraan ng mapapakinabangan sa sarili nito, sa ilalim ng masalimuot at minsang nagbabagong mga kondisyon ng buhay, ay may mas mabuting tsansa ng pagpapatuloy at kaya ay ''natural na napili''. Mula sa malakas na prinsipyo ng [[pagmamana]], anumang napiling uri ay may kagawiang magpalaganap ng bago at binago nitong anyo.}}

Siya ay naglagay ng isang malakas na kaso para sa [[karaniwang pinagmulan]] (common descent), nugnit iniwasan ang sa panahong ito na kontrobersiyal na terminong "[[ebolusyon]]". Sa huli ng aklat, siya ay nagbigay ng konklusyon na:
{{quotation|There is grandeur in this view of life, with its several powers, having been originally breathed into a few forms or into one; and that, whilst this planet has gone cycling on according to the fixed law of gravity, from so simple a beginning endless forms most beautiful and most wonderful have been, and are being, evolved.<ref>{{Harvnb|Darwin|1859|loc= [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F373&viewtype=text&pageseq=508 p 492]}}</ref><br />
May kadakilaan sa pananaw na ito ng buhay, sa ilang mga kapangyarihan nito, na orihinal na hiningahan sa ilang mga anyo o sa isa; at, bagaman ang planetang ito ay dumanas ng pagsisiklo ayon sa nakapirmeng batas ng [[grabidad]], mula sa simple, ang nagsisimulang walang hanggangng mga anyo na pinakamaganda at pinaka kahanga hanga ay nag-ebolb at [[ebolusyon|nag-eebolb]].}}

=== Mga tugon sa pagkakalimbag nito ===
[[Talaksan:Charles Darwin by Julia Margaret Cameron 2.jpg|thumb|upright|alt=Three quarter length portrait of sixty year old man, balding, with white hair and long white bushy beard, with heavy eyebrows shading his eyes looking thoughtfully into the distance, wearing a wide lapelled jacket.|Sa bakasyon ng pamilya ni Darwin noong 1868 sa kubo ng [[Isle of Wight]], si [[Julia Margaret Cameron]] ay kumuha ng mga larawan na nagpapakita ng lumagong balbas ni Darwin noong1866.]]
[[Talaksan:Editorial cartoon depicting Charles Darwin as an ape (1871).jpg|thumb|upright|alt=White bearded head of Darwin with the body of a crouching ape.|Isang 1871 karikatura kasunod ng publikasyon ng ''[[The Descent of Man]]'' na karaniwan sa maraming nagpapakita kay Darwin na may katawan ng [[ape]] (bakulaw) na nag-uugnay sa kanya sa popular na kultura bilang pangunahing may-akda ng teoriyang [[ebolusyon]]aryo.<ref name=b373/>]]
{{details|Reaction to Darwin's theory}}
Ang aklat na ito ay pumukaw ng internasyonal na interest na may kaunting kontrobersiya kesa sa bumati sa sikat na ''[[Vestiges of the Natural History of Creation]]''.<ref>{{harvnb|van Wyhe|2008b|p=48}}</ref> Bagaman ang sakit ni Darwin ang pumigil sa kanya mula sa mga publikong debate, kanyang sabik na inusisa ang tugong siyentipiko, na nagkokomento sa mga sipi ng diyaryo, mga artikulo, mga panunuya, mga karikatura at [[tugon ni Charles Darwin|at tumugon dito]] kasama ng kanyang kasama sa buong mundo.<ref>{{Harvnb|Browne|2002|pp=103–104, 379}}</ref> Darwin had only said "Light will be thrown on the origin of man",<ref>{{harvnb|Darwin|1859|p=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F373&pageseq=506 488]}}</ref> but the first review claimed it made a creed of the "men from monkeys" idea from ''Vestiges''.<ref>{{harvnb|Browne|2002|p=87}}<br />{{harvnb|Leifchild|1859}}</ref> Kabilang sa mga simulang pumpabor na tugon, ang mga review ni Huxley ay bumatikos kay [[Richard Owen]] na pinuno ng establisyementong siyentipiko na sinubukan ni Huxley pabagsakin.<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp=477–491}}</ref> Noong Abril, ang review ni Owen ay umatake sa mga kaibigan ni Darwin at aroganteng itinakwil ang kanyang mga ideya na gumalit kay Darwin,<ref>{{harvnb|Browne|2002|pp=110–112}}</ref> ngunit si Owen at ang iba ay nagsimulang magtaguyod ng mga ideya ng ginabayan ng [[supernatural]] na [[ebolusyon]].<ref>{{harvnb|Bowler|2003|p=186}}</ref>

Ang tugon ng [[Simbahan ng Inglatera]] (Church of England) ay halo. Ang mga dating tutor ni Darwin sa Cambridge na sina [[Adam Sedgwick|Sedgwick]] at [[John Stevens Henslow|Henslow]] ay tumakwil sa mga ideya na ito nugnit ang mga [[liberal na Kristiyanismo|liberal na pari]] ay binigyan ng kahulugan ang [[natural na seleksiyon]] bilang instrumento ng disenyo ng [[diyos]] na nakita ng ito ng paring si [[Charles Kingsley]] bilang "tulad ng dakila na konsepsiyon ng diyos".<ref name=Darwinanddesign>{{cite web|url=http://www.darwinproject.ac.uk/content/view/110/104/|title=Darwin and design: historical essay|year=2007|publisher=Darwin Correspondence Project|accessdate=17 Setyembre 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090615191012/http://www.darwinproject.ac.uk/content/view/110/104/|archivedate=2009-06-15|url-status=live}}</ref> Noong 1860, ang publikasyon ng   ''[[Essays and Reviews]]'' ng pitong mga liberal na Anglikanong teologo ang nagpalihis ng atensiyon ng mga pari mula kay Darwin na ang ideya nito kabilang ang [[mataas na kritisismo]] (higher criticism) ay inatake ng mga autoridad ng simbahan bilang [[heresiya]]. Dito, ikinatwiran ni [[Baden Powell (mathematician)|Baden Powell]] na ang [[himala]] ay sumira sa mga batas ng diyos, kaya ang paniniwala sa mga ito ay [[ateismo|ateistiki]] at pinuri ang "dakilang bolsiyum ni Ginoong Darwin [na sumusuporta]; sa dakilang prinsipyo ng sariling nag-eebolb na mga kapangyarihan ng kalikasan".<ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp= 487–488, 500}}</ref> Tinalakay ni [[Asa Gray]] ang [[teleolohiya]] kasama si Darwin na umangkat at namahagi ng pampleto ni Gray tungkol sa [[teistikong ebolusyon]] na "ang natural seleksiyon ay hindi inkonsistente sa natural na teolohiya".<ref name=Darwinanddesign/><ref name=miles>{{Harvnb|Miles|2001}}</ref> Ang pinaka kilalang konprontasyon ang publikong [[debate tungkol sa ebolusyon sa Oxford noong 1860]] habang nangyayari ang pagpupuplong ng [[Association for the Advancement of Science]], kung saan ang obispo ng Oxford na si [[Samuel Wilberforce]], bagaman hindi tumututol sa [[transmutason ng espesye]] ay nangatwiran laban sa paliwanag ni Darwin at pagmumula ng tao mula sa mga [[ape]]. Si [[Joseph Dalton Hooker|Joseph Hooker]] ay malakas na nangatwiran para kay Darwin at ang maalamat na sagot ni [[Thomas Henry Huxley|Thomas Huxley]] na siya ay mas mabuting galing sa isang [[ape]] kesa sa isang tao na hindi ginamit ng tama ang kanyang mga kaloob, ang naging simbolo ng pagtatagumpay ng [[agham]] laban sa [[relihiyon]].'<ref name=Darwinanddesign/><ref>{{harvnb|Bowler|2003|p=185}}</ref>

Kahit pa ang mga malapit na kaibigan ni Darwin na sina Gray, Hooker, Huxley at Lyell ay naghayag pa rin ng iba't ibang mga reserbasyon ngunit nagbigay ng malakas na suporta gaya ng iba pang lalo na ang mga mas batang naturalista. Sina Gray at Lyell ay naghangad ng rekonsilyasyon sa pananampalataya  samantalang si Huxley ay nagpinta ng isang [[polarisasyon]] sa pagitan ng relihiyon at agham. Siya ay palabang nangampanya laban sa autoridad ng mga pari sa edukasyon,<ref name=Darwinanddesign/> na naglalayon na pataubin ang pananaig ng mga pari at artistokratikong baguhan sa ilalim ni Owen bilang pabor sa bagong henerasyon ng mga propesyonal na siyentipiko. Ang pag-aangkin ni Owen na ang anatomiya ng [[utak]] ay nagpapatunay na ang mga tao hiwalay na [[order (biolohiya)|biolohikal na order]] mula sa mga [[ape]] ay ipinakitang mali ni Huxley sa isang mahabang pagtatalo na pinarodiya ni Kinsgley bilang ang "[[Great Hippocampus Question]]" at pinabulaanan si Owen.<ref>{{Harvnb|Browne|2002|pp=156–159}}</ref>

Ang [[Darwinismo]] ay naging isang kilusan na sumasakop sa isang malawak na saklaw ng mga ebolusyonaryong ideya. Noong 1862, ang ''[[Geological Evidences of the Antiquity of Man]]'' ni  [[Charles Lyell|Lyell]] ay nagpasikat ng bago ang kasaysayan (prehistory) bagaman ang kanyang pagiingat sa ebolusyon ay sumiphayo kay Darwin. Pagkatapos ng ilang mga linggo ang ''[[Evidence as to Man's Place in Nature]]'' ni Huxley ay nagpatunay na sa [[anatomiya]], ang mga tao ay mga [[ape]] at pagktapos ang ''[[The Naturalist on the River Amazons]]'' ni [[Henry Walter Bates]] ay nagbigay ng [[empirikal]] na ebidensiya ng natural na seleksiyon.<ref name=B217>{{harvnb|Browne|2002|pp=217–226}}</ref> Ang pag-iimpluwensiya (lobbying) ay nagdala kay Darwin ng pinakamataas na karangalang siyentipiko ng [[Britansiya]] na [[Medalyang Copley]] na ginawad noong 3 Nobyembre 1864. .<ref>{{cite web|url=http://www.darwinproject.ac.uk/darwinletters/calendar/entry-4652.html|title=Darwin Correspondence Project&nbsp;– Letter 4652&nbsp;– Falconer, Hugh to Darwin, C. R., 3 Nov (1864)|accessdate=1 Disyembre 2008}}</ref> Sa parehong araw, idinaos ni Huxley ang unang pagpupulong na naging kilala na impluwensiya na ''[[X Club]]'' na inilaan para sa "agham, puro, at malayang, hindi sinusupil ng mga dogmang relihiyoso".<ref name=Letter4807>{{cite web|url=http://www.darwinproject.ac.uk/darwinletters/calendar/entry-4807.html#mark-4807.f8|title=Darwin Correspondence Project&nbsp;– Letter 4807&nbsp;– Hooker, J. D. to Darwin, C. R., (7–8 Abril 1865)|accessdate=1 Disyembre 2008}}</ref> Sa huling dekada, karamihan sa mga siyentipiko ay umaayon na ang [[ebolusyon]] ay nangyari ngunit ang isa lamang minoridad ang sumusuporta sa pananaw ni Darwin na ang pangunahing mekanismo nito ang [[natural na seleksiyon]].<ref>{{harvnb|Bowler|2003|p=196}}</ref>

Ang ''[[On the Origin of Species]]'' ay isinalin sa maraming mga wika na naging pangunahing siyentipikong teksto na umaakit ng atensiyon mula sa lahat ng takbo ng buhay kabilang ang mga lalakeng trabahador na dumalo sa mga pagtuturo ni Huxley.<ref>{{harvnb|Desmond|Moore|1991|pp=507–508}}<br />{{Harvnb|Browne|2002|pp=128–129, 138}}</ref> Ang teoriya ni Darwin ay sumidhi rin sa iba't ibang mga kilusan sa panahong ito {{Ref_label|C|III|none}} at naging isang pangunahing bahagi ng [[popular na kultura]]. {{Ref_label|D|IV|none}} Pinarodiya ng mga kartoonista ang ninuno ng mga hayop sa isang lumang tradisyon na nagpapakita ng mga tao na may katangian ng hayop at sa Britanya, ang mga imaheng ito ang nagpasikat sa teoriya ni Darwin sa hindi nakababantang paraan. Habang may sakit noong 1862, si Darwin ay nagsimulang tubuan ng [[balbas]] at nang siya ay muling lumitaw sa publiko noong 1866, ang mga karikatura sa kanya bilang isang [[ape]] (bakulaw) ay tumulong na umugnay ng lahat ng mga anyo ng [[ebolusyonismo]] sa Darwinismo.<ref name=b373>{{harvnb|Browne|2002|pp=373–379}}</ref>

=== ''Pinamgmulan ng Tao'', seleksiyong seksuwal, at botaniya ===
[[Talaksan:1878 Darwin photo by Leonard from Woodall 1884 - cropped grayed partially cleaned.jpg|thumb|left|upright|alt=Head and shoulders portrait, increasingly bald with rather uneven bushy white eyebrows and beard, his wrinkled forehead suggesting a puzzled frown|Noong 1878, ang sumisikat na si Darwin ay dumanas ng mga taon ng pagkakasakit.]]

Sa kabila ng paulit ulit na yugto ng sakit sa huli ng dalawampu't dalawang mga taong kanyang buhay, ang paggawa ni Darwin ay nagpatuloy. Sa pagkakalimbag ng kanyang ''[[On the Origin of Species]]'' bilang [[abstrakto]] ng kanyang teoriya, siya ay nagpatuloy sa mga eskperimento, pagsasaliksik at pagsusulat ng "malaking aklat". Kanyang isinama ang [[ebolusyon ng tao|pinagmulan ng tao]] mula sa mas naunang mga hayop kabilang ang ebolusyon ng [[lipunan]] at mga kakayang pang-isipan gayundin ang papapaliwanag ng nagpapalamuting kagandahan sa kahayupan at lumawak sa bagong mga pag-aaral ng mga halaman. Ang kanyang mga pagsisiyasat tungkol sa [[polinasyon]] ng insekto ay tumungo noong 1861 sa mga dakilang pag-aaral ng mga ligaw na [[orchid]] na nagpapakita ng [[pag-aangkop]] (adaptation) ng kanilang mga bulaklak upang umakit ng mga spesipikong gamu gamo sa bawat espesye at siguruhin ang [[heterosis|krus na pertilisasyon]]. Ang kanyang 1862 na ''[[Fertilisation of Orchids]]'' ang nagbigay ng unang detalyadong demonstrasyon ng kapangyarihan ng natural na seleksiyon upang ipaliwanag ang masalimuot na mga ugnayang ekolohikal, na gumagawa ng mga masusubok na prediksiyon o hula. Habang humihina ang kanyang kalusugan, siya ay nakahilata sa kanyang kwarto na punto ng mga nag-iimbentong eksperimento upang balangkasin ang pagkilos ng mga [[baging]].<ref>{{harvnb|van Wyhe|2008b|pp=50–55}}</ref> Ang mga humahangang bisita ay kinabibilangan ni [[Ernst Haeckel]] na isang masigasig na tagapagtaguyod ng ''Darwinismus'' na nagsasama ng [[Lamarckismo]] at ang idealismo ni [[Johann Wolfgang von Goethe|Goethe]].<ref>[http://www.darwinproject.ac.uk/content/view/32/38/ Darwin Correspondence Project: Introduction to the Correspondence of Charles Darwin, Volume 14.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081207005442/http://www.darwinproject.ac.uk/content/view/32/38/ |date=2008-12-07 }} Cambridge University Press. Retrieved on 28 Nobyembre 2008</ref> Wallace remained supportive, though he increasingly turned to [[Spiritualism (religious movement)|Spiritualism]].<ref>{{harvnb|Smith|1999}}.</ref>

Ang ''[[The Variation of Animals and Plants under Domestication]]'' noong 1868 ang unang bahagi ng pinlanong "malaking aklat" ni Dawin at kinabibilangan ng hindi matagumpay na mga hipotesis ng [[panhenesis]] na nagtatangkang ipaliwanag ang [[pagmamana]].  Ito ay nabenta nang mabilis sa simula sa kabila ng sukat nito at isinalin sa maraming mga wika. Kanyang isinulat ang karamihan ng ikalwang bahagi ngunit nanatiling hindi nalilimbag habang siya ay nabubuhay.<ref>{{Harvnb|Freeman|1977|p=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=A1&pageseq=123 122]}}</ref>

[[Talaksan:Man is But a Worm.jpg|thumb|upright|alt=Darwin's figure is shown seated, dressed in a toga, in a circular frame labelled "TIME'S METER" around which a succession of figures spiral, starting with an earthworm emerging from the broken letters "CHAOS" then worms with head and limbs, followed by monkeys, apes, primitive men, a loin cloth clad hunter with a club, and a gentleman who tips his top hat to Darwin.|[[Punch (magazine)|Punch's]] [[almanac]] for 1882, published shortly before Darwin's death, depicts him amidst evolution from chaos to Victorian gentleman with the title ''Man Is But A Worm''.]]

Pinasikat na ni [[Charles Lyell|Lyell]] ang bago ang kasaysayan (prehistory) ng tao at ipinakita ni [[Thomas Henry Huxley|Huxley]] na sa paglalarawang anatomikal, ang mga tao ay mga [[ape]].<ref name=B217/> Sa pagkakalimbag ng ''[[The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex]]'' noong 1871, inilatag ni Darwin ang ebidensiya mula sa iba't ibang mga sanggunian na ang mga tao ay mga hayop na nagpapakita ng pagpapatuloy ng pisikal, at pang-isipang katangian at ipinrisinta ang [[seleksiyong seksuwal]] upang ipaliwanag ang impraktikal na mga katangian ng hayop gaya ng [[plumahe]] ng [[peacock]] gayundin ang ebolusyong pantao ng kultura, mga pagkakaiba sa kasarian, at pisikal at kultural na [[katangiang panglahi]] habang binibigyang diin na ang mga tao ay lahat isang espesye.<ref>{{Harvnb|Darwin|1871|pp=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F937.2&pageseq=402 385–405]}}<br />{{Harvnb|Browne|2002|pp=339–343}}</ref> Ang kanyang pagsasaliksik gamit ang mga larawan ay pinalawig sa kanyang aklat noong 1872 na  ''[[The Expression of the Emotions in Man and Animals]]'' na isa sa mga unang aklat na nagtatanghal ng mga inilimbag na larawan na tumatalakay ng [[ebolusyonaryong sikolohiya|ebolusyon ng sikolohiya ng tao]] at ang pagpapatuloy nito sa [[etholohiya|pag-aasal ng mga hayop]]. Ang parehong mga aklat na ito ay napatunay sumikat at si Darwin ay humanga sa pangkalahatang pag-aayon sa kanyang mga pananaw kung saan ang kanyang mga pananaw ay tinanggap at nagmamarkang "ang bawat isa ay pinag-uusapan ito ng walang pagkabigla".<ref>{{Harvnb|Browne|2002|pp=359–369}}<br />{{harvnb|Darwin|1887|p=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1452.3&pageseq=145 133]}}</ref> Ang konklusyon ay "ang tao sa kanyang lahat ng mga dakilang katangian, na may simpatiya na nakakaramdan para sa mga pinakanababa, na may kabutihan na lumalawig hindi laman sa ibang mga tao ngunit sa pinakamapagpakumbabang nilalang, na may tulad ng diyos na katalinuhan na tumagos sa mga kilos at konstitusyon ng [[sistemang solar]]-sa lahat ng mga dumakilang kapangyarihan-ang tao ay nagdadala pa rin sa kanyang balangkas na pangkatawan ang hindi mabuburang tanda ng kanyang mababang pinagmulan."<ref>{{Harvnb|Darwin|1871|p=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F937.2&viewtype=text&pageseq=422 405]}}</ref>

Ang kanyang mga eksperimentong nauugnay sa ebolusyon at mga imbestigasyon ay tumungo sa mga aklat na ''[[Insectivorous Plants (book)|Insectivorous Plants]], [[The Effects of Cross and Self Fertilisation in the Vegetable Kingdom]]'', different forms of flowers on plants of the same species, at ''[[The Power of Movement in Plants]]''. Sa kanyang huling aklat, siya ay bumalik sa  ''[[The Formation of Vegetable Mould through the Action of Worms]]''.

=== Kamatayan at legasiya ===
[[Talaksan:Charles Darwin photograph by Herbert Rose Barraud, 1881.jpg|thumb|right|Ang pinaniniwalaang huling litrato ni Darwin noong 1881 bago ang kanyang kamatayan.]]
Noong 1882, si Darwin ay na-[[diagnosis|diagnos]] ng tinawag na "angina pectoris" na nangangahulugan sa panahong ito ng koronaryong trombosis at sakit sa puso.  Sa panahon ng kanyang kamatayan, na-diagnos ng mga doktor ang "mga pag-atakeng anginal" at "pagkabigo ng puso".  Si Darwin ay namatay sa [[Down House]] noong 19 Abril 1882. Ang kanyang mga huling salita sa kanyang pamilya na nagsasabi kay Emma na "Hindi ako natatakot sa kamatayan-Alalahanin kung paanong naging mabuti kang asawa sa akin-Sabihin mo sa lahat ng aking mga anak na alalahanin kung paano sila naging mabuti sa akin" at pagkatapos ay habang si Emma ay nagpapahinga, paulit ulit na sinabi ni Darwin kay Henrietta at Francis "Halos sulit na magkasakit upang maalagaan ninyo".<ref>{{cite web|url=http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=side&itemID=CUL-DAR210.9&pageseq=16|title=[Reminiscences of Charles Darwin's last years.] CUL-DAR210.9|author=Darwin, Emma|authorlink=Emma Darwin|year= 1882|accessdate=8 Enero 2009}}</ref> Inaasahan niyang ilibing sa bakuran ng simbahan sa [[Downe]] ngunit sa kahilingan ng mga kasama ni Darwin at pagkatapos ng publiko at [[parliamento|parliamentaryong]] pagsusumamo, isinaayos ni [[William Spottiswoode]] (na presidente ng [[Royal Society]]) na si Darwrin ay parangalan ng isang malaking seremonyal na puneral sa  [[Westminster Abbey]] malapit kauy [[John Herschel]] at [[Isaac Newton]].<ref name=DarwinsBurial /><ref>{{Harvnb|Desmond|Moore|1991|pp=664–677}}</ref>

Nakumbinsi ni Darwin ang karamihan sa mga siyentipiko na ang [[ebolusyon]] bilang [[karaniwang pinagmulan|pinagmulan na may modipikasyon]] ay tama at siya ay itinuturing na isang dakilang siyentipiko na nagrebolusyonisa ng mga ideya. Bagaman kakaunti ang umaayon sa kanyan na "ang natural na seleksiyon ang pangunahin ngunit hindi eksklusibong paraan ng modipikasyon", siya ay pinangaralan noong Hunyo 1909&nbsp;ng higit sa 400 mga opisyal at siyentipiko mula sa buong mundo na nagpulong sa [[Cambridge]] upang alalahanin ang kanyang ika-100 taon at ang ika-15 taong anibersaryo ng kanyang aklat na ''[[On the Origin of Species]]''.<ref name=b222>{{harvnb|Bowler|2003|pp=222–225}}<br />{{Harvnb|van Wyhe|2008}}<br />{{harvnb|Darwin|1872|p=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F391&pageseq=449 421]}}</ref> Sa panahong ito na tinatawag na "[[ang eklipse ng Darwinismo]]", ang mga siyentipiko ay nagmungkahi ng iba't ibang mga alternatibong ebolusyonaryong mekanismo na kalaunang napatunayang hindi mapagtatanggol. Ang pagkakabuo ng [[modernong ebolusyonaryong sintesis]] mula 1930 hanggang 1950 na nagsasama ng [[natural na seleksiyon]] kasama ng [[henetikang populasyon]] at [[Gregor Mendel|Mendelian]] na [[henetika]] ay nagdala ng malawak na siyentipikong kasunduan na ang [[natural na seleksiyon]] ang basikong mekanismo ng [[ebolusyon]]. Ang sintesis na ito ang naglatag ng balangkas para sa mga modernong debate at pagpipino ng teoriyang ito.<ref name=b3847/>

== Mga anak ==
{| class="toccolours" style="float: right; clear:right; margin-left: 1em; margin-right: 1em; font-size: 85%; background:#e0e0ee; color:black; width:32em; max-width:50%" cellspacing="5"
|-
|colspan=2|<div class="center"></div>
<div class="center"></div>
|-
!<div class="center">Mga anak ni Darwin</div>
|-
|[[William Erasmus Darwin]]||(27 Disyembre 1839–1914)
|-
|[[Anne Darwin|Anne Elizabeth Darwin]]||(2 Marso 1841&nbsp;– 23 Abril 1851)
|-
|Mary Eleanor Darwin||(23 Setyembre 1842&nbsp;– 16 Oktubre 1842)
|-
|[[Etty Darwin|Henrietta Emma "Etty" Darwin]]||(25 Setyembre 1843–1929)
|-
|[[George Darwin|George Howard Darwin]]||(9 Hulyo 1845&nbsp;– 7 Disyembre 1912)
|-
|[[Darwin&nbsp;– Wedgwood family|Elizabeth "Bessy" Darwin]]||(8 Hulyo 1847–1926)
|-
|[[Francis Darwin]]||(16 Agosto 1848&nbsp;– 19 Setyembre 1925)
|-
|[[Leonard Darwin]]||(15 Enero 1850&nbsp;– 26 Marso 1943)
|-
|[[Horace Darwin]]||(13 Mayo 1851&nbsp;– 29 Setyembre 1928)
|-
|[[Charles Waring Darwin]]||(6 Disyembre 1856&nbsp;– 28 Hunyo 1858)
|}
Si Darwin at kanyang asawang si Emma ay may 10 mga anak: ang dalawa ay namatay sa pagkasanggol. Ang kanyang anak na si [[Anne Darwin]] ay namatay sa edad na 10 at ito may isang nakapipinsalang epekto kay Darwin at sa kanyang asawa. Sa mga nabuhay niyang anak, sina [[George Darwin|George]], [[Francis Darwin|Francis]] at [[Horace Darwin|Horace]] ay naging mga Fellows of the Royal Society,<ref>{{cite web |title=List of Fellows of the Royal Society / 1660–2006 / A-J |url=http://royalsociety.org/trackdoc.asp?id=4274&pId=1727 |accessdate=16 Setyembre 2009 |format=PDF |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080609050919/http://royalsociety.org/trackdoc.asp?id=4274&pId=1727 |archivedate=2008-06-09 |url-status=live }}</ref> na respektibong mga natatanging astronomo, botanista at inheryong sibil<ref>{{MacTutor Biography|id=Darwin}}</ref>. Ang kanyang anak na si [[Leonard Darwin|Leonard]] ay naging sundalo, politiko, ekonomista at tagapagturo ng estadistiko at biologong ebolusyonaryong si [[Ronald Fisher]].<ref>Edwards, A. W. F. 2004. Darwin, Leonard (1850–1943). In: ''Oxford Dictionary of National Biography'', Oxford University Press.</ref>

== Mga pananaw ni Darwin ==
[[Talaksan:Annie Darwin.jpg|thumb|right|upright|alt=Three quarter length studio photo of seated girl about nine years old, looking slightly plump and rather solemn, in a striped dress, holding a basket of flowers on her lap.|Noong 1851, si Darwin ay gumuho nang ang kanyang anak na si Annie ay namatay. Sa panahong ito, ang kanyang pananampalataya sa Kristiyanismo ay paunti ng paunti at tumigil na siya sa pagsisimba.<ref name=jvw41>{{harvnb|van Wyhe|2008b|p=41}}</ref>]]
Ang tradisyong relihiyoso ng pamilya ni Darwin ay [[hindi konpormista]]ng [[Unitarianismo]]. Ang kanyang ama at lolo ay mga [[malayang taga-isip]] at ang kanyang binyag at ang [[boarding school]] ang [[Church of England]].<ref name=skool/> Nang siya ay pumasok sa Cambrige upang maging tao ng simbahan (clergyman), hindi niya pinagdudahan ang literal na katotohanan sa [[Bibliya]].<ref name=dar57/> Kanyang nalaman ang agham ni   [[John Herschel]], na tulad ng [[teolohiyang natural]] ni [[William Paley]] ay naghanap ng mga paliwanag sa mga batas ng kalikasan kesa sa mga milagro at nakita ang [[pag-aangkop]] ng espesye bilang isang ebidensiya ng disenyo.<ref name=syd5-7/><ref name=db/> Habang nakasakay sa ''Beagle'', si Darwin ay medyo [[ortodoksiya|ortodokso]] at sisipi/quote ng Bibliya bilang isang autoridad sa [[moralidad]].<ref name=biorelig>{{Harvnb|Darwin|1958|pp=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1497&viewtype=side&pageseq=87 85–96]}}</ref> Kanyang hinanap ang mga "sentro ng paglikha" upang ipaliwanag ang distribusyon at iniugnay ang [[antlion]] na matatagpuan malapi sa mga [[kangaroo]] sa mga natatanging "panahon ng Paglikha".<ref name=Crows/> Sa kanyang pagbabalik, siya ay naging kritiko ng [[Bibliya]] bilang isang kasaysayan at nagtaka kung bakit ang lahat ng mga relihiyon ay hindi dapat magkakatumbas na balido.<ref name=biorelig/> Sa mga sumunod na ilang taon habang masidhing nagpapalagay sa heolohiya at [[transmutasyon ng espesye]], siya ay nagbigay ng labis na pag-iisip sa relihiyon at hayagang tinalakay ito kay Emma na ang mga paniniwala ay nagmula sa masidihing pag-aaral at pagtatanong.<ref name=Belief/> Ang [[teodosiya]] nina Paley at [[Thomas Malthus|Malthus]] ay nangatwiran sa mga kasamaan gaya ng [[pagkagutom]] bilang isang resulta ng mga batas ng manlilikha na mabuti na may kabuuang mabuting epekto. Para kay Darwin, ang [[natural na seleksiyon]] ay lumikha ng kabutihan ng [[pag-aangkop]] ngunit kanyang inalis ang pangangailangan ng disenyo.<ref>{{harvnb|von Sydow|2005|pp=8–14}}</ref> Hindi niya nakita ang gawa ng isang [[diyos]] na makapangyarihan sa lahat sa lahat ng mga sakit at pagdurusa gaya ng isang [[ichneumon wasp]] na nagpaparalisa ng isang [[higad]] bilang buhay na pagkain nito para sa mga itlog nito.<ref name=miles/> Kanya pa ring nakita ang mga organismo bilang sakdal na umangkop at ang ''[[On the Origin of Species]]'' ay nagrereplekta ng kanyang mga pananaw na teolohikal. Bagaman kanyang pinaniwalaan ang [[relihiyon]] bilang isang stratehiyang pang-[[tribo]] ng pagpapatuloy, nag-atubili siyang iwaksi ang ideya ng [[deismo|Diyos bilang isang huling tagabigay ng batas]].  Siya ay patuloy na nabalisa sa [[problema ng kasamaan]].<ref>{{harvnb|von Sydow|2005|pp=4–5, 12–14}}</ref><ref>{{Harvnb|Moore|2006}}</ref> Si Darwin ay nanatiling isang malapit na kaibigan ng [[Perpetual curate|vicar]] ng Downe na si [[John Brodie-Innes|John Innes]] at patuloy na gumampan ng isang pangunahing gawaing pang-parokya ng simbahan<ref>{{cite web|url=http://www.darwinproject.ac.uk/darwin-and-the-church-article|title=Darwin Correspondence Project&nbsp;– Darwin and the church: historical essay|accessdate=4 Enero 2009|archive-date=2010-10-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20101007064257/http://www.darwinproject.ac.uk/darwin-and-the-church-article|url-status=dead}}</ref> ngunit noong 1849 ay naglalakad tuwing linggo habang ang kanyang pamilya ay nagsisimba.<ref name=jvw41/> Kanyang itinuring na "hangal na magduda na ang isang tao ay maging isang masigasig na [[teista]] at isang ebolusyonista" <ref name=Fordyce>[http://www.darwinproject.ac.uk/darwinletters/calendar/entry-12041.html Letter 12041]&nbsp;– Darwin, C. R. to Fordyce, John, 7 Mayo 1879</ref><ref name=spencer>[http://www.guardian.co.uk/commentisfree/belief/2009/sep/17/darwin-evolution-religion Darwin's Complex loss of Faith] [[The Guardian]] 17-Sept-2009</ref> at bagaman tahimik tungkol sa kanyang mga pananaw na relihiyoso, noong 1879 ay kanyang isinulat na "Hindi ako kailanman naging [[ateista]] sa kahulugang pagtanggi sa pag-iral ng isang [[Diyos]]. - Sa tingin ko na sa pangkalahatan...ang [[agnostiko]] ay pinaka-tamang deskripsiyon ng aking katayuan ng pag-iisip."<ref name=Belief/><ref name=Fordyce/> Ang "[[Elizabeth Cotton, Lady Hope|Kuwentong Lady Hope]]" na inilimbag noong 1915 ay nag-angkin na si Darwin ay bumalik sa Kristiyanismo habang nakalatay sa kama. Ang mga pag-aangking ito ay itinatwa ng mga anak ni Darwin at ito ay itinakwil bilang mali ng mga historyan.<ref>{{harvnb|Moore|2005}}<br />{{Harvnb|Yates|2003}}</ref>

== Komemorasyon ==
[[Talaksan:Charles Darwin statue 5661r.jpg|thumb|right|Estatwa ni Charles Darwin sa [[Natural History Museum]] sa London]]
Sa buong buhay ni Darwin, maraming mga katangiang heograpiko ay ipinangalan sa kanya. Kabilang dito ang [[Darwin Sound]] at [[Darwin, Northern Territory|Darwin]] na naging kabiserang siyudad ng [[Northern Territory]] ng Australia.<ref name=NTDoPaI>{{cite web|url=http://www.ipe.nt.gov.au/whatwedo/landinformation/place/origins/palmdarwin.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060918153343/http://www.ipe.nt.gov.au/whatwedo/landinformation/place/origins/palmdarwin.html|archivedate=2006-09-18|title=Territory origins|accessdate=15 Disyembre 2006|publisher=Northern Territory Department of Planning and Infrastructure, Australia|url-status=dead}}</ref> Ang higit sa 120 espesye at 9 na henera ay ipinangalan sa kanya.<ref>{{cite web |url=http://www.darwinfacts.com/ |title=Charles Darwin 200 years&nbsp;– Things you didn't know about Charles Darwin |accessdate=23 Mayo 2009 |archive-date=28 Mayo 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090528033253/http://darwinfacts.com/ |url-status=dead }}</ref> Ang isang halimbawa ang pangkat ng mga [[tanager]] na nauugnay sa mga natagpuan ni Darwin sa [[Mga islang Galápagos]] na sikat na nakilala bilang [[Mga finch ni Darwin]].<ref>{{Harvnb|Sulloway|1982|pp=45–47}}</ref> Ang akda ni Darwin ay patuloy na ipinagdidiwang ng maraming mga publikasyon at mga pangyayari. Inalala ng [[Linnean Society of London]] ang mga nagawa ni Darwin sa pamamagitan ng [[Gantimpalang Darwin-Wallace]] simula 1908. Ang [[Araw ni Darwin]] ay naging taunang pagdiriwang ng iba't ibang mga pangkat at indibidwal at noong 2009 ay nagsaayos ng isang pagdiriwang ng ika-dalawaang daang taong kapanganakan ni Darwin at ang ika-150 anibersaryo ng paglilimbag ng  ''[[On the Origin of Species]]''.<ref>{{Cite journal |url=http://www.lrb.co.uk/v32/n01/steven-shapin/the-darwin-show |title= The Darwin Show |first=Steven |last=Shapin |authorlink=Steven Shapin |date=7 Enero 2010 |publisher=[[London Review of Books]] |quote= |accessdate=25 Enero 2010 |ref=harv |postscript=<!--None-->}}</ref> Si Darwin ay inalala rin sa United Kingdom na ang kanyang larawan ay nakalimbag sa kabaligtaran ng ng mga perang £10 kasama ng isang [[hummingbird]] at ang [[HMS Beagle|HMS ''Beagle'']] na inisyu ng [[Bangko ng Inglatera]].<ref>{{cite web|url=http://www.bankofengland.co.uk/banknotes/current/current_10.htm|title=Bank of England&nbsp;– Current Banknotes&nbsp;– £10&nbsp;– Design Features|publisher=[[Bank of England]]|accessdate=15 Marso 2011|archive-date=25 Mayo 2005|archive-url=https://web.archive.org/web/20050525230931/http://www.bankofengland.co.uk/banknotes/current/current_10.htm|url-status=dead}}</ref> Ang isang sukat ng buhay na estatwa ni Darwin ay makikita sa pangunahing bulwagan ng  [[Natural History Museum]] in London.
<ref>{{cite web|url=http://www.nhm.ac.uk/about-us/news/2008/may/darwins-statue-on-the-move13846.html|title=Darwin's statue on the move|date=23 Mayo 2008|publisher=Natural History Museum|accessdate=7 Pebrero 2012}}</ref>

== Mga sanggunian ==
{{reflist}}
== Mga pinagkuhaan ==
{{refbegin|colwidth=30em}}
* {{cite news
| last =Anonymous
| year =1882
| title =Obituary: Death Of Chas. Darwin
| periodical =[[The New York Times]]
| issue =21 Abril 1882
| url =http://www.nytimes.com/learning/general/onthisday/bday/0212.html
| accessdate =30 Oktubre 2008
| ref =harv
}}
* {{cite journal
| last = Balfour
| first =J. H.
| authorlink = John Hutton Balfour
| month = 11 May|year= 1882
| title = [[s:Transactions & Proceedings of the Botanical Society of Edinburgh/Obituary Notice of Charles Robert Darwin|Obituary Notice of Charles Robert Darwin]]
| journal=[[Transactions & Proceedings of the Botanical Society of Edinburgh]]
| issue = 14
| pages = 284–298
| accessdate =30 Oktubre 2008|ref=harv}}
* {{cite book
| last = Bannister
| first =Robert C.
| year = 1989
| title = Social Darwinism: Science and Myth in Anglo-American Social Thought.
| location = Philadelphia
| publisher=Temple University Press
| isbn =0-87722-566-4|ref=harv}}
* {{cite book
 | last = Bowler
 | first = Peter J.
 | year = 2003
 | title = Evolution: The History of an Idea
 | url = https://archive.org/details/evolutionhistory0000bowl_n7y8
 | edition = 3rd
 | publisher = University of California Press
 | isbn = 0-520-23693-9
 | ref = harv
 }}
* {{cite book
| last = Browne
| first = E. Janet
| authorlink = Janet Browne
| year = 1995
| title = Charles Darwin: vol. 1 Voyaging
| publication-place = London
| publisher=Jonathan Cape
| isbn = 1-84413-314-1|ref=harv
}}
* {{cite book
| last = Browne
| first = E. Janet
| year = 2002
| title = Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place
| publication-place = London
| publisher=Jonathan Cape
| isbn = 0-7126-6837-3|ref=harv
}}
* {{cite book
| last = Darwin
| first = Charles
| year = 1835
| title = Extracts from letters to Professor Henslow
| publication-place = Cambridge
| publisher = [privately printed]
| url = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1&viewtype=text&pageseq=1
| accessdate = 1 Nobyembre 2008
| ref = harv
}}
* {{cite book
 |last       = Darwin
 |first      = Charles
 |year       = 1837
 |title      = Notebook B: (Transmutation of species)
 |publisher  = Darwin Online
 |id         = CUL-DAR121
 |url        = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=side&itemID=CUL-DAR121.-&pageseq=1
 |accessdate = 20 Disyembre 2008
 |ref        = harv
}}
* {{cite book
| last= Darwin
| first= Charles
| year= 1839
| title= Narrative of the surveying voyages of His Majesty's Ships Adventure and Beagle between the years 1826 and 1836, describing their examination of the southern shores of South America, and the Beagle's circumnavigation of the globe. Journal and remarks. 1832–1836.
| location= London
| publisher= Henry Colburn
| volume= III
| url= http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F10.3&viewtype=text&pageseq=1
| accessdate= 24 Oktubre 2008
| ref= harv
}}
* {{cite book
| last = Darwin
| first = Charles
| author-link = 
| year = 1842
| publication-date = 1909
| contribution = Pencil Sketch of 1842
| contribution-url = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1556&pageseq=33
| editor-last = Darwin
| editor-first = Francis
| editor-link = Francis Darwin
| title = The foundations of The origin of species: Two essays written in 1842 and 1844.
| publisher = Cambridge University Press
| url = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1556&viewtype=text&pageseq=1
| isbn = 0-548-79998-9
}}
* {{cite book
| last= Darwin
| first= Charles
| author-link= 
| year= 1845
| title= Journal of researches into the natural history and geology of the countries visited during the voyage of H.M.S. Beagle round the world, under the Command of Capt. Fitz Roy, R.N. 2d edition
| location= London
| publisher= John Murray
| url= http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F20&viewtype=text&pageseq=1
| accessdate= 24 Oktubre 2008
| ref= harv
}}
* {{cite journal
| last = Darwin
| first = Charles
| last2 = Wallace
| first2 = Alfred Russel
| author2-link = Alfred Russel Wallace
| year = 1858
| title =[[On the Tendency of Species to form Varieties; and on the Perpetuation of Varieties and Species by Natural Means of Selection]]
| edition =
| series = Zoology 3
| publication-place =
| journal=Journal of the Proceedings of the Linnean Society of London
| pages = [https://archive.org/details/darwin-wallace-1858-journalofproceed-00linn/page/46 46]–50
| doi = 10.1111/j.1096-3642.1858.tb02500.x
| accessdate =30 Oktubre 2008|ref=harv}}
* {{cite book
 |last              = Darwin
 |first             = Charles
 |year              = 1859
 |title             = On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life
 |edition           = 1st
 |publication-place = London
 |publisher         = John Murray
 |url               = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F373&viewtype=text&pageseq=1
 |accessdate        = 24 Oktubre 2008
 |ref               = harv
 |isbn              = 1-4353-9386-4
}}
* {{cite book
 |last              = Darwin
 |first             = Charles
 |author-link       = 
 |year              = 1868
 |title             = The variation of animals and plants under domestication
 |publication-place = London
 |publisher         = John Murray
 |url               = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F880.1&viewtype=text&pageseq=1
 |accessdate        = 1 Nobyembre 2008
 |ref               = harv
 |isbn              = 1-4191-8660-4
}}
* {{cite book
 |last              = Darwin
 |first             = Charles
 |year              = 1871
 |title             = The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex
 |edition           = 1st
 |publication-place = London
 |publisher         = John Murray
 |url               = http://darwin-online.org.uk/EditorialIntroductions/Freeman_TheDescentofMan.html
 |accessdate        = 24 Oktubre 2008
 |ref               = harv
 |isbn              = 0-8014-2085-7
}}
* {{cite book
 |last       = Darwin
 |first      = Charles
 |year       = 1872
 |title      = The Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life
 |edition    = 6th
 |location   = London
 |publisher  = John Murray
 |url        = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F391&viewtype=text&pageseq=1
 |accessdate = 1 Nobyembre 2009
 |ref        = harv
 |isbn       = 1-4353-9386-4
}}
* {{cite book
 |last         = Darwin
 |first        = Charles
 |year         = 1887
 |editor-last  = Darwin
 |editor-first = Francis
 |editor-link  = Francis Darwin
 |title        = The life and letters of Charles Darwin, including an autobiographical chapter
 |location     = London
 |publisher    = John Murray
 |url          = http://darwin-online.org.uk/EditorialIntroductions/Freeman_LifeandLettersandAutobiography.html
 |accessdate   = 4 Nobyembre 2008
 |ref          = harv
 |isbn         = 0-404-08417-6
}}
* {{cite book
| last = Darwin
| first = Charles
| year = 1958
| editor-last = Barlow
| editor-first = Nora
| editor-link =Nora Barlow
| title =[[The Autobiography of Charles Darwin]] 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow
| location = London
| publisher=Collins
| accessdate =4 Nobyembre 2008|ref=harv}}
* {{cite web
 |last             = Darwin
 |first            = Charles
 |year             = 2006
 |contribution     = Journal
 |contribution-url = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=side&itemID=CUL-DAR158.1-76&pageseq=1
 |editor-last      = van Wyhe
 |editor-first     = John
 |title            = Darwin's personal 'Journal' (1809–1881)
 |publisher        = Darwin Online
 |id               = CUL-DAR158.1–76
 |url              = http://darwin-online.org.uk/EditorialIntroductions/vanWyhe_JournalDAR158.html
 |accessdate       = 20 Disyembre 2008
 |ref              = harv
}}
* {{cite book
| last = Desmond
| first = Adrian
| authorlink = Adrian Desmond
| last2 = Moore
| first2 = James
| author2-link = James Moore (biographer)
| year = 1991
| title = Darwin
| url = https://archive.org/details/darwin0000desm
| location = London
| publisher = Michael Joseph, Penguin Group
| isbn = 0-7181-3430-3
| ref = harv
}}
* {{cite book
| last = Desmond
| first = Adrian
| author-link =
| last2 = Moore
| first2 = James
| author2-link = James Moore (biographer)
| last3=Browne
| first3=Janet
| year = 2004
| title = [[Oxford Dictionary of National Biography]]
| publication-place = Oxford, England
| publisher=Oxford University Press
| doi = 10.1093/ref:odnb/7176|ref=harv}}
* {{cite journal
| last = Dobzhansky
| first = Theodosius
| author-link = Theodosius Dobzhansky
| date = Marso 1973
| title = Nothing in Biology Makes Sense Except in the Light of Evolution
| journal = The American Biology Teacher
| volume = 35
| pages = 125–129
| url = http://www.2think.org/dobzhansky.shtml
| accessdate = 4 Nobyembre 2008
| ref = harv
}}
* {{cite journal
| last = Eldredge
| first = Niles
| author-link = Niles Eldredge
| year = 2006
| title = Confessions of a Darwinist
| periodical = The Virginia Quarterly Review
| issue = Spring 2006
| pages = 32–53
| url = http://www.vqronline.org/articles/2006/spring/eldredge-confessions-darwinist/
| accessdate = 4 Nobyembre 2008
| ref = harv
| archive-date = 2013-12-24
| archive-url = https://web.archive.org/web/20131224110620/http://www.vqronline.org/articles/2006/spring/eldredge-confessions-darwinist/
| url-status = dead
}}
* {{cite book
| last = FitzRoy
| first = Robert
| author-link = Robert Fitzroy
| year = 1839
| title = Voyages of the Adventure and Beagle, Volume II
| publication-place = London
| publisher = Henry Colburn
| url = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F10.2&viewtype=text&pageseq=1
| accessdate = 4 Nobyembre 2008
| ref = harv
}}
* {{cite book
 |last              = Freeman
 |first             = R. B.
 |author-link       = R. B. Freeman
 |year              = 1977
 |title             = The Works of Charles Darwin: An Annotated Bibliographical Handlist
 |publication-place = Folkestone
 |publisher         = Wm Dawson & Sons Ltd
 |url               = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=A1&viewtype=text&pageseq=1
 |accessdate        = 4 Nobyembre 2008
 |ref               = harv
 |isbn              = 0-208-01658-9
}}
* {{cite book
| last = Hart
| first = Michael H.
| author-link = Michael H. Hart
| year = 2000
| title = The 100: A Ranking of the Most Influential Persons in History
| publication-place = New York
| publisher=Citadel|ref=harv
| isbn = 0-89104-175-3}}
* {{cite journal
 |last       = Herbert
 |first      = Sandra
 |year       = 1980
 |title      = The red notebook of Charles Darwin
 |journal    = Bulletin of the British Museum (Natural History)
 |series     = Historical Series
 |issue      = 7 (24 April)
 |pages      = 1–164
 |url        = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1583e&pageseq=1
 |accessdate = 11 Enero 2009
 |ref        = harv
}}
* {{cite journal
 |last       = Herbert
 |first      = Sandra
 |year       = 1991
 |title      = Charles Darwin as a prospective geological author
 |journal    = British Journal for the History of Science
 |issue      = 24
 |pages      = 159–192
 |url        = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=A342&pageseq=1
 |accessdate = 24 Oktubre 2008
 |ref        = harv
}}
* {{cite book
 |last        = Keynes
 |first       = Richard
 |author-link = Richard Keynes
 |year        = 2000
 |title       = Charles Darwin's zoology notes & specimen lists from H.M.S. Beagle.
 |publisher   = Cambridge University Press
 |url         = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1840&viewtype=text&pageseq=1
 |accessdate  = 22 Nobyembre 2008
 |ref         = harv
 |isbn        = 0-521-46569-9
}}
* {{cite book
 |last       = Keynes
 |first      = Richard
 |year       = 2001
 |title      = Charles Darwin's Beagle Diary
 |publisher  = Cambridge University Press
 |url        = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1925&viewtype=text&pageseq=1
 |accessdate = 24 Oktubre 2008
 |ref        = harv
 |isbn       = 0-521-23503-0
}}
* {{cite web
 |last         = Kotzin
 |first        = Daniel
 |year         = 2004
 |title        = Point-Counterpoint: Social Darwinism
 |publisher    = Columbia American History Online
 |url          = http://caho-test.cc.columbia.edu/pcp/14008.html
 |accessdate   = 22 Nobyembre 2008
 |ref          = harv
 |archive-date = 2011-07-19
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20110719072856/http://caho-test.cc.columbia.edu/pcp/14008.html
 |url-status   = dead
}}
* {{cite book|last=Larson|first=Edward J.|authorlink=Edward Larson|title=Evolution: The Remarkable History of a Scientific Theory|url=https://archive.org/details/evolutionremarka0000lars|publisher=Modern Library|year=2004|isbn=0-679-64288-9|ref=harv}}
* {{cite web
| last = Leff
| first = David
| year = 2000
| title = AboutDarwin.com
| url = http://www.aboutdarwin.com/index.html
| edition = 2000–2008
| accessdate = 30 Disyembre 2008
| ref = harv
| archive-date = 28 Agosto 2013
| archive-url = https://web.archive.org/web/20130828111301/http://www.aboutdarwin.com/index.html
| url-status = dead
}}
* {{cite journal
 |last       = Leifchild
 |year       = 1859
 |month      = 19 November
 |title      = Review of `Origin'
 |periodical = [[Athenaeum (magazine)|Athenaeum]]
 |issue      = 1673
 |url        = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=image&itemID=CUL-DAR226.1.8&pageseq=1
 |accessdate = 22 Nobyembre 2008
 |ref        = harv
}}
* {{cite journal
 |last       = Miles
 |first      = Sara Joan
 |year       = 2001
 |title      = Charles Darwin and Asa Gray Discuss Teleology and Design
 |journal    = Perspectives on Science and Christian Faith
 |volume     = 53
 |pages      = 196–201
 |url        = http://www.asa3.org/ASA/PSCF/2001/PSCF9-01Miles.html
 |accessdate = 22 Nobyembre 2008
 |ref        = harv
}}
* {{cite news
 |last         = Moore
 |first        = James
 |author-link  = James Moore (biographer)
 |year         = 2005
 |title        = Darwin&nbsp;– A 'Devil's Chaplain'?
 |publisher    = American Public Media
 |url          = http://speakingoffaith.publicradio.org/programs/darwin/moore-devilschaplain.pdf
 |format       = PDF
 |accessdate   = 22 Nobyembre 2008
 |ref          = harv
 |archive-date = 2008-02-27
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20080227014518/http://speakingoffaith.publicradio.org/programs/darwin/moore-devilschaplain.pdf
 |url-status   = dead
}}
* {{cite news
 |last         = Moore
 |first        = James
 |year         = 2006
 |title        = Evolution and Wonder&nbsp;– Understanding Charles Darwin
 |series       = Speaking of Faith (Radio Program)
 |publisher    = American Public Media
 |url          = http://speakingoffaith.publicradio.org/programs/darwin/transcript.shtml
 |accessdate   = 22 Nobyembre 2008
 |ref          = harv
 |archive-date = 2008-12-22
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20081222020720/http://speakingoffaith.publicradio.org/programs/darwin/transcript.shtml
 |url-status   = dead
}}
* {{cite book
| last = Owen
| first = Richard
| author-link = Richard Owen
| year = 1840
| editor-last = Darwin
| editor-first = C. R.
| title = Fossil Mammalia Part 1
| series =The zoology of the voyage of H.M.S. Beagle
| location = London
| publisher=Smith Elder and Co|ref=harv}}
* {{cite journal
| last = Paul
| first =Diane B.
| year = 2003
| contribution =Darwin, social Darwinism and eugenics
| editor-last = Hodge
| editor-first = Jonathan
| editor2-last = Radick
| editor2-first = Gregory
| title =The Cambridge Companion to Darwin
| publisher=Cambridge University Press
| pages =214–239
| isbn = 0-521-77730-5|ref=harv}}
* {{cite web
| last = Smith
| first = Charles H.
| title = Alfred Russel Wallace on Spiritualism, Man, and Evolution: An Analytical Essay
| year = 1999
| url = http://www.wku.edu/~smithch/essays/ARWPAMPH.htm
| accessdate = 7 Disyembre 2008
| ref = harv
| archive-date = 5 Disyembre 2008
| archive-url = https://web.archive.org/web/20081205020823/http://www.wku.edu/~smithch/essays/ARWPAMPH.htm
| url-status = dead
}}
* {{cite journal
 |last        = Sulloway
 |first       = Frank J.
 |author-link = Frank Sulloway
 |year        = 1982
 |title       = Darwin and His Finches: The Evolution of a Legend
 |journal     = Journal of the History of Biology
 |volume      = 15
 |issue       = 1
 |pages       = 1–53
 |format      = PDF
 |url         = http://www.sulloway.org/Finches.pdf
 |accessdate  = 9 Disyembre 2008
 |doi         = 10.1007/BF00132004
 |ref         = harv
}}
* {{cite web
| last = Sweet
| first = William
| title = Herbert Spencer
| publisher = Internet Encyclopedia of Philosophy
| year = 2004
| url = http://www.iep.utm.edu/spencer/
| accessdate = 16 Disyembre 2008
| ref = harv
}}
* {{cite web
 |last       = Wilkins
 |first      = John S.
 |year       = 1997
 |title      = Evolution and Philosophy: Does evolution make might right?
 |publisher  = [[TalkOrigins Archive]]
 |url        = http://www.talkorigins.org/faqs/evolphil/social.html
 |accessdate = 22 Nobyembre 2008
 |ref        = harv
}}
* {{cite book
| last = Wilkins
| first = John S.
| year = 2008
| contribution =Darwin
| editor-last = Tucker
| editor-first = Aviezer
| title =A Companion to the Philosophy of History and Historiography
| series =Blackwell Companions to Philosophy
| pages =405–415
| publication-place =Chichester
| publisher=Wiley-Blackwell
| isbn =1-4051-4908-6|ref=harv}}
* {{cite journal
 |last       = van Wyhe
 |first      = John
 |title      = Mind the gap: Did Darwin avoid publishing his theory for many years?
 |journal    = Notes and Records of the Royal Society
 |volume     = 61
 |issue      = 2
 |pages      = 177–205
 |date       = 27 Marso 2007
 |doi        = 10.1098/rsnr.2006.0171
 |url        = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=A544&pageseq=1
 |accessdate = 7 Pebrero 2008
 |ref        = harv
}}
* {{cite web
 |last       = van Wyhe
 |first      = John
 |year       = 2008
 |title      = Charles Darwin: gentleman naturalist: A biographical sketch
 |publisher  = Darwin Online
 |url        = http://darwin-online.org.uk/darwin.html
 |accessdate = 17 Nobyembre 2008
 |ref        = harv
}}
* {{cite book
| last =van Wyhe
| first =John
| publication-date =1 Setyembre 2008
| year =2008b
| title =Darwin: The Story of the Man and His Theories of Evolution
| publication-place =London
| publisher=Andre Deutsch Ltd
| isbn =0-233-00251-0|ref=harv}}
* {{cite book
 |last             = von Sydow
 |first            = Momme
 |year             = 2005
 |contribution     = Darwin&nbsp;– A Christian Undermining Christianity? On Self-Undermining Dynamics of Ideas Between Belief and Science
 |contribution-url = http://www.psych.uni-goettingen.de/abt/1/sydow/von_Sydow_
 |editor-last      = Knight
 |editor-first     = David M.
 |editor2-last     = Eddy
 |editor2-first    = Matthew D.
 |title            = Science and Beliefs: From Natural Philosophy to Natural Science, 1700–1900
 |location         = Burlington
 |publisher        = Ashgate
 |pages            = 141–156
 |isbn             = 0-7546-3996-7
 |accessdate       = 16 Disyembre 2008
 |ref              = harv
 |archive-date     = 2009-03-26
 |archive-url      = https://web.archive.org/web/20090326070105/http://www.psych.uni-goettingen.de/abt/1/sydow/von_Sydow_
 |url-status       = dead
}}
* {{cite web
 |last       = Yates
 |first      = Simon
 |year       = 2003
 |title      = The Lady Hope Story: A Widespread Falsehood
 |publisher  = [[TalkOrigins Archive]]
 |url        = http://www.talkorigins.org/faqs/hope.html
 |accessdate = 15 Disyembre 2006
 |ref        = harv
}}
{{refend}}

== Mga panlabas na kawing ==
* [http://www.darwinproject.ac.uk/ Darwin Correspondence Project] Full text and notes for complete correspondence to 1867, with summaries of all the rest
* {{gutenberg author| id=Charles+Darwin| name=Charles Darwin}}; public domain
* [http://darwin.amnh.org/ Darwin Manuscript Project]
* [http://librivox.org/newcatalog/search.php?title=&author=charles+darwin&status=all&action=Search Works by Charles Darwin in audio format] from [[LibriVox]]
* [http://archives.cbc.ca/science_technology/natural_science/topics/3696/ Video and radio clips] [[Canadian Broadcasting Corporation]]
* {{dmoz|Science/Biology/History/People/Darwin,_Charles/}}
* {{worldcat id|id=lccn-n78-95637}}
* {{NRA|P7461}}
* [http://www.darwin200.org/ Darwin 200: Celebrating Charles Darwin's bicentenary] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091223121232/http://www.darwin200.org/ |date=2009-12-23 }}, [[Natural History Museum]]
* [http://www.thesecondevolution.com/darwin_intro.html A Pictorial Biography of Charles Darwin] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140705135038/http://www.thesecondevolution.com/darwin_intro.html |date=2014-07-05 }}
* [http://www.rationalrevolution.net/articles/darwin_nazism.htm Mis-portrayal of Darwin as a Racist]
* [http://www.stanford.edu/group/microdocs/darwinvolcano.html Darwin's Volcano]&nbsp;– a short video discussing Darwin and Agassiz' coral reef formation debate
* {{Cite EB1911| wstitle=Darwin, Charles Robert}}
* [http://www.guardian.co.uk/science/interactive/2009/feb/12/charles-darwin '' The life and times of Charles Darwin'', an audio slideshow, The Guardian, Thursday 12 Pebrero 2009,] (3 min 20 sec).
* [http://www.screenaustralia.gov.au/showcases/charlesdarwin/ Darwin's Brave New World]&nbsp;– A 3 part drama-documentary exploring Charles Darwin and the significant contributions of his colleagues Joseph Hooker, Thomas Huxley and Alfred Russel Wallace also featuring interviews with [[Richard Dawkins]], David Suzuki, Jared Diamond
* [http://www.cnrs.fr/cw/dossiers/dosdarwinE/darwin.html A naturalist's voyage around the world] Account of the ''Beagle'' voyage using animation, in English from [[French National Centre for Scientific Research|Centre national de la recherche scientifique]]
* {{cite book|last=''Anonymous''|others=Illustrated by [[s:Author:Frederick Waddy|Waddy, Frederick]]|title=Cartoon portraits and biographical sketches of men of the day|url=http://en.wikisource.org/wiki/Cartoon_portraits_and_biographical_sketches_of_men_of_the_day/C._R._Darwin,_F.R.S.|accessdate=28 Disyembre 2010|year=1873|publisher=Tinsley Brothers|location=London|pages=6–7}}
* View books owned and annotated by [http://biodiversitylibrary.org/collection/darwinlibrary Charles Darwin] at the online Biodiversity Heritage Library.

[[Kategorya:Mga biyologo mula sa Inglatera|Darwin, Charles]]
[[Kategorya:Ebolusyon]]
[[Kategorya:Mga biyologong ebolusyonaryo]]
[[Kategorya:Mga agnostiko]]