"Panama" misumad laeday sasizuma
| silsil 20: | silsil 20: | ||
== '''tabakiay a tapang nu kanatal (元首)''' == |
== '''tabakiay a tapang nu kanatal (元首)''' == |
||
u tabakiay a tapang nu kanatal |
u tabakiay a tapang nu kanatal (congtung) ayza sa |
||
== '''kakitidaan (地理)''' == |
== '''kakitidaan (地理)''' == |
||
2021年5月23日 (pilipayan) 21:56 a sumad
Panama (巴拿馬)
u Panama (巴拿馬) sa i labu nu Cong-Nan-mey-Cuo, itiza i 9 00 N, 80 00 W
u ahebal nu lala' mapulung sa 75,420 km2.
u ahebal nu lala'ay sa 74,340 km2, u ahebal nu nanumay sa 1,080 km2.
hamin nu tademaw sa 3,705,246.
kakalukan umah sa 30.50%, kilakilangan umah sa 43.60%, zumaay henay umah sa 25.90%.
tapang tusu nu kanatal (首都)
u tapang tusu nu kanatal sa u Panama City.
kakinginan nu kanatal demiad (國家紀念日)
kakinging nu kanatal demiad sa 3 bulad 11 demiad.
tabakiay a tapang nu kanatal (元首)
u tabakiay a tapang nu kanatal (congtung) ayza sa
kakitidaan (地理)
巴拿馬位於中美洲，它的東岸是加勒比海，西岸是太平洋，北臨哥斯大黎加，南臨哥倫比亞。它是連接北美洲和南美洲的地峽。其境內的野生動物多樣性是所有中美洲國家中最高的，並且也是很多北美洲及南美洲野生動物品種的發源地。境內擁有巴拿馬運河
kakitidaan nu Panama (巴拿馬) itidai Cun-May-Cuo (中美洲), nuwalian nu dadipasan u Ciya-le-pi (加勒比) a bayu, nutimulan sau Tay-Pin-Yang (太平洋), amihan u Costa Riga (哥斯大黎加), timulan han u Columbia (哥倫比亞). nika tatulin tu Pay-Mey-Cuo (北美洲) atu Nan-Mey-Cuo (南美洲) a lala'.
u aadupen nu itidaay sayadahay ku cacana nu aadupen u Cun-mye-cuo (中美洲) a kanatal u saydahay satalakawan nu aadupen sa, atu sayadahay tu nu Pey-Mey-Cuo (北美洲) atu Nan-Mey-Cuo (南美洲) nu aadupen nu salalingatuwan. i labu nu kanatal idaw ku Panama yunhen (巴拿馬運河).
likisi nu Panama atu debungan nu Amilika ku Panama (巴拿馬歷史和美國入侵巴拿馬)
1501年，巴拿馬淪為西班牙帝國殖民地，屬新格蘭納達總督區。在1698年，蘇格蘭王國企圖殖民巴拿馬，蘇格蘭軍隊於第二次行動中終於登陸了巴拿馬，由於人數太少，很快就被西班牙人包圍擊退。
1501 a mihcaan , Panama (巴拿馬) mala Spain (西班牙) a kanatal nu lala', nu Cenkelanta (新格蘭納達) nu sakakaay a kakitidaan. itini i 1698 a mihcaan , Su-Le-Lan wan-kuo (蘇格蘭王國) idaw kunisimsiman nuheni mangalay mialaw tu Panama (巴拿馬), Su-Le-Lan (蘇格蘭) a hitay saka kunatusa’amilisapen alaw maalaw nuheni ku kakitidaan nu Panama (巴拿馬), tada’adidi' ku tademaw, amelik liyutan nu Spain (西班牙) mademec ku Panama (巴拿馬).
1821年，巴拿馬獨立，加入西蒙·玻利瓦建立的大哥倫比亞共和國。1830年，大哥倫比亞共和國分裂，巴拿馬成為哥倫比亞共和國的一個省。
1821 a mihcaan, misatekad ku Panama (巴拿馬), micumud i Simun.poliwa (西蒙.玻利瓦) patideng tu tabakiya a Columbia (哥倫比亞) pulung nu kanatal.1830 a mihcaan, tabakiay a Columbia (哥倫比亞) pulung nu kanatal.Mabababelih, Panama (巴拿馬) mala Columbia (哥倫比亞) pulung nu kanatal.
1880年，法國人斐迪南·德·雷賽布開始動工開鑿連接大西洋和太平洋的巴拿馬運河。美國總統西奧多·羅斯福試圖接管這條運河。
1880 mihcaan, Fakuo (法國) a tademaw ci Pye-ti．de．ley-say-pu (斐迪.德.雷賽布) malingatu mikaykun palalitin tu Tasiyung (大西洋) atu waliyu a Panama yun-he (巴拿馬運河). Amilika (美國) nu cungtun ci Siawdu.luosefu (西奧多.羅斯福) mangalay mitaneng miyala’tu tina yunghean
1903年美國在擊敗英、法後與哥倫比亞政府簽定由美修建和租借運河的條約，哥議會拒絕批准。1903年11月3日，美軍在巴拿馬登陸，策動巴脫離哥倫比亞獨立，成立巴拿馬共和國。
1903 mihcaan Amilika (美國) demecen nuheni ku Ingkuo (英) atu Fakuo (法國) nikudansatu atu Columbia (哥倫比亞) sehu masasulit kunuheni u Amilika kumi sangaay atu micaliw tu yunhe nika sasulitan, nika kakisa’ku Kelunpiya I’hun misulul.
1903 mihcaan tu sabaw cacay a bulad atu tulu a demiad, nu Ailika (美國) a hitay itini i Panama (巴拿馬) midebung, mibangbang tu Panama (巴拿馬) papiliyas tu Columbia (哥倫比亞), patideng tu Panama kunhekuo.
同年11月18日，美巴簽訂《巴拿馬運河條約》，美國取得「永久使用、佔領和控制巴拿馬運河」的權利，隨後掌控了運河區的行政、司法、警備、鐵路和財政等，使運河區成為名副其實的「國中之國」。美國從1904年起恢復開鑿運河，於1914年完工。
tunuy’daan a mihcaan tu sabaw caay a bulad atu sabaw walu a demiad, Amilika (美國) atu Panama (巴拿馬) masasulit tu cudad (panama yunhe a sasulitan), Amilika (美國) hantu (amatenes kuheni picukamasan, midebung atu mipenec tu Panama a sawac) a kawaw, kilul satu mimedmed tu sawac nu niyaduay a sincen, sefa, cinpai, dadan nu kisaw atu caice sa, yayu sawac hantu malu tatengau tunu (kanatal nu kanatal). Amilika namakayda i 1904 a mihcaan mibabeli malingatu mikakun tu sawac, itini 1914 mihcaan mamim ku kawaw.
1968年奧馬爾·托里霍斯將軍上台，到他在1981年一次空難中逝世為止，是巴拿馬的實際操權者。托里霍斯死後，曼紐·諾瑞嘉於1983年通過政變掌握大權。
1968 mihcaan Amae.tulihuose (奧馬爾.托里霍斯) sakakaay nu hitay , katukuh i 1981 mihecaan tuni kahetik nu hikuki a mapatay kuni pikuwan, Manniw.nuozayciw (曼紐.諾瑞嘉) itini i 1983 mihcaan masausi kuni kasiwal mialay tu sapikuwaw.
1977年9月7日，吉米·卡特的美國政府和托里霍斯的巴拿馬政府簽署了關於巴拿馬運河的新條約。新條約規定，美國將在1999年底以前把運河和運河區的全部主權和管轄權逐步交還給巴拿馬共和國政府。
1977 mihcaan siwa a bulad pitu a demiad, Cimi.kate’(吉米.卡特), a nu Amilika (美國) nu sifu atu Tulihuose (托里霍斯) a Panama (巴拿馬) a sifu masasulit tu Panama (巴拿馬) a sawac nu baluhay anikasasulit tu cudad. baluhay anikasasulitan sa, u Amilika (美國) aitini i 1999 mihcaan nu hedek mangalay mihamim tu sawac atu liklik nu sawac mangalay mihaymaw pabeli tu Panama kunhekuo (巴拿馬共和國) a cen-hu.
1989年5月總統大選開票統計結果，反對黨聯合推舉之總統候選人吉列爾莫·恩達拉獲得選舉勝利，但軍政府領袖諾瑞嘉宣布選舉無效，同年9月美國對巴國實行經濟制裁。
1989 mihcaan tu lima a bulad hedek namisingkiw tu cungtun, numi hantaya a tademaw idaw kuni papatahekal nuheni tu sa singkiwen tu cungtun ci Cilieemuo.ntala (吉列爾莫.恩達拉) maalcinida, nika u sakakaay nu hitay ci Nuozui (諾瑞嘉) sakamusa nisingkiwan nayakupuc sa, nuuda a mihcaan siw a bulad Amilika (美國) miputun tu sakaudip nu Panama (巴拿馬).
1989年12月，美國以保護美國僑民、保護民主選舉和打擊販毒的名義，展開對巴拿馬代號「正義之師作戰」的軍事行動，以推翻諾瑞嘉的軍事獨裁政權，讓在之前選舉中勝選的恩達拉就任總統。
1989 mihcaan sabaw tusa a bulad, u Amilika (美國) midiput tu muenengan itidaay a Amilika (美國) nu tademaw, midiput tu nikalihalayan tunipi singkiwan atu wadwaden nuheni ku pacakaya tu sidukuway a tademaw, malingatu misuayaw tu Panama (巴拿馬) a singanganay tu (masatademaway a kawaw a masasuad’a kawaw) nu hitay a kawaw, mibelin tu kawaw ni Nuoziaciw (諾瑞嘉) nika misitadekeday a hitay nu kawaw, tununi singkiwan numaalaay a tademaw ci Entala (恩達拉) palakal a mala cungtun.
12月15日諾瑞嘉宣布與美進入戰爭狀態，自任國家元首。12月20日，兩萬七千名美軍對巴拿馬展開軍事行動，推翻諾瑞嘉政權，吉列爾莫·恩達拉就任總統。
sabaw tusa a bulad atu sabaw lima a demiad ci Nuoziaciw (諾瑞嘉) sakamusa tu Amilika amalepaca tunuayday a kawaw sa, sanunida satu patideng tu kanatal nu sakakaay . sabaw tusa a bulad tu tusa a pulu’ a demiad , tusa a mang pitu a malebut ku hitay nu Amilika misaayaw tu Panama (巴拿馬) amalingatu malepacaw sa, belinen nida ci Nuoziaciw (諾瑞嘉) tumi kuwanay, ci Cilaiemuo.ntala ku mala cungtungay.
諾瑞嘉逃入梵蒂岡大使館，1990年1月3日向美軍投降，他立刻被運往佛羅里達州，被起訴和關押。美軍入侵造成約兩千人死亡，包括巴拿馬軍人及一般平民。隨後，美國政府協助巴拿馬重新施行選舉，並聲稱重新給予當地媒體言論自由和新聞自由，國家管理權漸漸和平過渡到號稱公民政府的反對派政治人物手中。
milaliw ci Nuoziaciw (諾瑞嘉) taydan i Fandikan (梵蒂岡) tasekun, 1990 mihcaan cacay a bulad tulu a demiad tayda cinida i Amilika (美國) palima mademec tu kamisa, amelik sa kunuheni pasayda i Fuoluolitacuo (佛羅里達州), mipululen atu miliclic tu kawaw. debungan nu hitay nu Amilika (美國) tusa a malebut kumapataya sa, pasu Panama (巴拿馬) a hitay atu niyadu’aytu a tademaw. kilul satu padangan nu Amilika ku Panama (巴拿馬) milinangatu misingkiw, sakamusa malingatu acakita pasubana tu sakay palahuday nu tilibi atu nu singbung atu asasakamuen, u kanatal nuudip kumi kuwanay tu hamawsatu a kapah kunikaudip katukuh tuni kalakuuid nu sifu atu numi hantaya a cence a tademaw kumi kuwanay,
1999年12月31日，巴拿馬收回巴拿馬運河的全部管理和防務權，美軍全數撤出。
1999 mihcaan tu sabaw tusa a balad tulu a bataan idaw ku cacay a demiad, alaen nu Panama (巴拿馬) ku Panama yunhen (巴拿馬運河) hamim han nuheni amikuwan atu sakay buyubuyuan a kawaw, u Amilika nu hitay (美軍) mamim a bahbahen.