Arbërishtja (Greqi)

Arbërishtja (Greqi)
Folës amtare	50,000 (2007) nga gjithsej 150.000 Arbëresh në Greqi
Familje gjuhësore	Indo-Evropiane Gjuha Shqipe Tosk Arbërishtja (Greqi)
Kodet gjuhësore
ISO 639-3	aln
ELP	Arvanitika

Arbërishtja (me shkronja greke: αρbε̰ρίσ,τ; greqisht: αρβανίτικα, arvanítika) ose nëndialekti arbëresh është një nëndialekt i Toskërishtes i folur tradicionalisht nga Arvanitët siç njihen në Greqi ose Arbëreshët e Greqisë siç njihen në Shqipëri (mos i ngatroni me Arbëreshët që jetojn në Itali). Nëndialekti arbërisht sot është i rrezikuar, për shkak të asimilimit nga pala Greke. Mos qasja nëper shkolla ka ndikuar që brezi i ri mos e flasin gjuhën.

Emri

Emri Arvanites dhe ekuivalentet e saj janë sot të përdorura në greqisht (Αρβανίτες/Arvanítes, forma njëjës Αρβανίτης/Arvanítis, forma femërore: Αρβανίτισσα/Arvanítissa) dhe në dialektin arbërisht e shqipes: (Arbëreshë ose Arbërorë). Në shqipen standarde, të tre emrat janë të përdorur: Arvanitë, Arbëreshë apo Arbërorë. Emri Arvanites dhe ekuivalentet e saj ishte në kohet më para një emër kombëtar të vjetër që është përdorur në greqisht për t'iu referuar të gjithë shqiptarët deri në fillim të shekullit 20.  Ajo emër fillimisht i referonte banorëve të atij rajonit mesjetare Arbëria, që në greqisht ishte quajtur: Άρβανον/Árvanon ose Άρβανα/Árvana. Në gjuhën shqipe vetë-emërtimi Arbëror, e cila është ende në përdorim nga arbëreshë të Greqisë (arvanitas) dhe arbëreshë të Italisë, ishte shkëmbyer për emrin i ri Shqiptar, që prej shekullit të 17, një risi që nuk ishte përdorur nga komunitetet e emigrantëve shqipfolës në jug të Greqisë. Emri alternative: Albanian, e cila është përdorur nga jo shqiptarët mund së fundi të jetë i lidhur etimologjikisht me fjalënΑρβανίτη/Arvaníti, por preardhja është më pak të qartë. Në përdorim të mëvonshëm bizantin, termat Arbanitai dhe Albanoi, me një sërë variante, janë përdorur i këmbyeshme, ndërsa nganjëherë grupet e njëjta janë quajtur edhe me emra klasike si ilirët. Në shekullin 19 dhe në fillim të 20, fjala Αλβανοί/Alvanoí (shqiptarët) ishte përdorur kryesisht në regjistrat formale, kurse fjala Αρβανίτες/Arvanítes në gjuhën e popullit të greqishtes, por të dy fjalë ishin përdorur pa dallim për shqipfolës myslimanë dhe të krishterë brenda dhe jashtë Greqisë. Në rrjedhën e shekullit të 20-të, u bë zakonore për të përdorur vetëm fjalën Αλβανοί/Alvanoí për popullin e Shqipërisë, dhe vetëm Αρβανίτες/Arvanítes për arbëreshë e Greqisë, duke theksuar ndarjen kombëtare midis të dy grupeve. Ky ndryshim duke përdorur fjalë të ndryshme për të përshkruar të ngjashme ose të njëjta popullsi shqiptare ka ndodhur për shkak të ideologjisë së shtetit grek, i cili minimizon dallimeve të brendshme etnike duke distancuar këtyre popullsive nga popullsitë të ngjashme në shtetet fqinje.

Ka disa pasiguri në çfarë mase termi Αρβανίτες/Arvanítes gjithashtu përfshin grupe të vogla të mbetura popullsisë i krishterë shqipfolës në Epir dhe Maqedoni perëndimore Greke. Ndryshe nga arbëreshët jugore, këto shqipfolësit janë raportuar të përdorin emrin Shqiptar si për veten e tyre dhe për shtetasit shqiptarë, kurse këto komunitete gjithashtu përkrahin një identitet kombëtar grek në ditët e sotme. Fjala Shqiptar është përdorur edhe në disa fshatra të Trakës, ku populli shqipfolës ortodokse emigruan nga malet e Pindit gjatë shekullit 19, dhe ata gjithashtu përdorin emrin Αρβανίτες/Arvanítes duke folur në greqisht dhe Shqiptar në gjuhën shqipe. Për shkak të ngjarjeve së Luftës së Dytë Botërore, emërtimet rajonale të vetës shqiptare si fjala çame janë, si Euromosaic (1996) raporton, kundërshtuar nga shqipfolësit ortodokse në Çamëri (Thesprotia e sotme). Raporti nga GHM (1995) i përfshin shqipfolës të Epirit greke nën termin: Αρβανίτες/Arvanítes, megjithatë ajo vëren se vetë-emërtimi të ndryshëm gjuhësore, nga ana tjetër, vlen terminΑρβανίτες/Arvanítes vetëm për popullatat e zonave kompakte të banimit e arbëreshëve në jug të Greqisë, në përputhje me vetë-identifikimin e këtyre grupeve. Gjuhësisht, Ethnologue identifikon dialekte të sotme e shqipes të Greqisë veri-perëndimore (në Epir dhe fshatrat të Follorinës) me ato të çamëve dhe toskëve, dhe prandaj i klasifikon ato së bashku me gjuhën standarde e shqipes të bazuar prej dialektin toskërisht, më vend të arbërishtes i vërtetë në Greqi jugore. Megjithatë, Ethnologue raporton se në Greqi, varietetet dialektore e shqipes në Epirin greke janë gjithashtu shpesh të përfshirë nën fjalën për gjuhën: Αρβανίτικα/Arvanítika me një kuptim më të gjerë që përfshin të gjitha dialektet e shqipes në Greqi. Gjithashtu dialektet periferike të shqipes në Trakë janë të përfshira në këtë kategori të arvanitikës.

Klasifikimi

Dialektet dhe nëndialektet Shqiptare

Arvanitika është e lidhur ngushtë me Nëndialektin Arbëresh, dialektin e shqiptarëve në Itali. Nëndialekti arbëresh ka ruajtur disa fjalë të huazuara nga greqishtja (për shembull, faleminderit 'haristis', nga ευχαριστώ, dhrom 'rrugë', nga δρόμος, Ne 'po', nga ναι, në disa fshatra). Italo-Arbëresh dhe Graeco-Arvanitika kanë një bazë të fjalorit të kuptueshëm reciprok, elementet e pakuptueshme të dy dialekteve rrjedhin nga përdorimi i modernizmit italian ose grek në mungesë të atyre vendase.

Bursa linguistike e përshkruan unanimisht Arvanitika si një dialekt të shqiptarëve.

Puna Sociolinguistike e ka përshkruar Arvanitikën brenda kuadrit konceptual të "ausbausprachen" dhe "abstandssprachen". Në kuptimin e "abstandit" (ndryshimi objektiv i sistemeve gjuhësore), vlerësimi i gjuhëtarëve për shkallën e kuptueshmërisë së ndërsjellë ndërmjet Arvanitikës dhe Standardit Tosk variojnë nga mjaft lart në vetëm pjesërisht (Ethnologue). Etnologue gjithashtu përmend se kuptueshmëria e ndërsjellë mund të jetë edhe problematike midis subdialects të ndryshme brenda Arvanishtes. Arsyetueshmëria e ndërsjellë midis Standardit Tosk dhe Arvanishtes është më e lartë se ajo midis dy grupeve kryesore dialektike brenda, Toskut dhe Gegut.

Sa i përket "ausbaut" (përmirësimi sociolinguistik drejt një gjuhe autonome standarde), treguesi më i fortë i autonomisë është ekzistenca e një sistemi të veçantë shkrimi, alfabeti arvanitik me bazë në Greqi. Një sistem shumë i ngjashëm ishte më parë në përdorim edhe nga folësit e tjerë shqiptarë të Toskëve në mes shekullit XVI dhe XVIII. Sidoqoftë, ky dorëshkrim përdoret shumë rrallë në praktikë sot, pasi Arvanishtja është pothuajse ekskluzivisht një gjuhë e folur e kufizuar në sferën private. Ka edhe disa mosmarrëveshje mes arvanitasve (si me arumunët) në lidhje me atë nëse alfabeti latin duhet të përdoret për të shkruar gjuhën e tyre. Arvanishtja e folur është shumë e larmishme brenda nën-dialekteve dhe nuk ka standardizim të mëtejshëm drejt një Arvanishte standarde (të folur ose të shkruar). Në të njëjtën kohë, arvanitët nuk e përdorin gjuhën standarde si gjuhë standarde, pasi ato zakonisht nuk janë të shkolluar në ortografinë standarde latine, dhe nuk raportohen të përdorin mediat e folura në gjuhën shqipe standarde. Në këtë kuptim, atëherë, Arvanishtja nuk është funksionalisht e varur nga Standardi Shqiptar si një dachsprache ("gjuha e çatisë"), në mënyrën si zakonisht janë dialektet e një gjuhe kombëtare brenda të njëjtit vend.

Shpërndarja gjeografike

Harta etnike e shekullit të nëntëmbëdhjetë të Peloponezit. Zonat e folur në Arvanisht (shqip) në të kuqe.

Rajonet e Greqisë me një prani tradicionale të gjuhëve të ndryshme nga ato greke. Zonat e gjelbra përfaqësojnë ku flitet Arvanishtja.

Ekzistojnë tri grupe kryesore të vendbanimeve arvanitike në Greqi. Shumica e arvanitasve jetojnë në jug të Greqisë, në Attica, Boeotia, Peloponez dhe disa zona dhe ishuj fqinjë. Një grup i dytë, më i vogël jetojnë në veriperëndim të Greqisë, në një zonë të afërt me tokat e gjuhës shqipe. Një grup i tretë, i largët është gjetur në verilindje të Greqisë, në disa fshatra në Traki.

Sipas disa autorëve, termi "Arvanitika" në kuptimin e tij të duhur vlen vetëm për grupin jugor ose për grupet jugore dhe trakasit së bashku dmth ato dialekte që janë ndarë nga thelbi i gjuhës shqipe për disa shekuj. Dialektet në veriperëndim raportohen të jenë më të ngjashme me dialektet fqinje të Toskërishtes brenda Shqipërisë dhe me fjalimin e ish Çamërishtes, të cilët dikur kishin jetuar në të njëjtin rajon. Këto dialekte janë klasifikuar nga Ethnologue si pjesë e Tosërishtes kryesore, në krahasim me Arvanishten në kuptimin e ngushtë, edhe pse Ethnologue vë në dukje se termi "Arvanitika" gjithashtu zbatohet shpesh pa dallim të të dy formave në Greqi. Në gjuhën e tyre, disa grupe në veri-perëndim raportohen të përdorin terminin shqip (gjuhën shqipe) për t'iu referuar gjuhës së tyre si dhe atyre të shtetasve shqiptarë, dhe kjo ndonjëherë është interpretuar duke nënkuptuar se ata janë etnikisht shqiptarë. Arvanitika e Greqisë jugore është shumë e ndarë në dialektet lokale. Sasse (1991) dallon deri në njëmbëdhjetë grupe dialektesh brenda asaj zone: Attic Perëndimi, Attic Juglindore, Verilindje-Attic-Boeotian, Boeotian Perëndimor, Boeotian Qendrore, Peloponezin Verilindor, Peloponezin Veriperëndimor, Peloponezin Jugor, Peloponezin Perëndimor, Eubej dhe Andriote.

Numri i parashikuar i folësve të Arvanishtes ndryshon shumë, midis 30,000 dhe 150,000. Këto shifra përfshijnë "folësit e terminaleve" (Tsitsipis 1998) të brezit të ri, të cilët kanë fituar vetëm një komandë të papërsosur të gjuhës dhe nuk kanë gjasa ta kalojnë atë në brezat e ardhshëm. Numri i fshatrave me popullsi tradicionale Arvanite vlerësohet të jetë më shumë se 900. Nuk ka folës monolingualë nga Arvanitika, pasi të gjithë sot janë dygjuhësh në gjuhën greke. Arvanitika konsiderohet gjuhë e rrezikuar për shkak të zhvendosjes së gjuhës në shkallë të gjerë drejt grekëve midis pasardhësve të folësve të Arvanitikës në dekadat e fundit.

Karakteristikat

Arvanitika ndan shumë karakteristika me dialektin Tosk të folur në Shqipërinë e Jugut. Megjithatë, ajo ka marrë një ndikim të madh nga greqishtja, kryesisht lidhur me fjalorin dhe sistemin fonologjik. Në të njëjtën kohë, është raportuar se ka ruajtur disa tipare konservatore që u humbën nga Toskërishtja Për shembull, ajo ka ruajtur grupe të caktuara konsonante fillestare, të cilat janë thjeshtëzuar në standardin shqiptar (cf. Arvanitika gljuhë [ɡljuhə] ('gjuha / gjuha'), kundrejt standardeve të gjuhës shqipe [ɟuhə]).

Në kohët e fundit, gjuhëtarët kanë vërejtur shenja të konvergjencës strukturore të përshpejtuar drejt thjeshtimit grek dhe strukturor të gjuhës, të cilat janë interpretuar si shenja të "anashkalimit të gjuhës", pra efektet e varfërisë që çojnë drejt vdekjes së gjuhës. 

Sistemi i shkrimit

Noctes Pelasgic, një koleksion i këngëve popullore, proverbave dhe materialeve leksikor në Arbërishte, botuar nga Karl Th. H. Reinhold.

Arvanishtja rrallë është shkruar. Raportuar (GHM 1995), ajo është shkruar si në alfabetin grek (shpesh me shtimin e shkronjave b, d, e dhe j, ose diacritics. dhe alfabetin latin. Shqiptarët e Toskëve Ortodoks gjithashtu përdorën për të shkruar me një formë të ngjashme të alfabetit grek (p.sh.).

Shembuj te dialektit/gjuhës

Gramatika

Përemrat

	Përemrat vetor		Përemrat pronorë
1Sg.	û	Unë	ími	Imja
2Sg.	ti	Ti	íti	Jotja
3Sg.m.	ái	Ai	atía	Tij
3Sg.f.	ajó	Ajo	asája	Saj
1Pl.	ne	Ne	íni	Yni
2Pl.	ju	Ju	júai	Yti
3Pl.m.	atá	Ata	atíre	e tyrja
3Pl.f.	ató	Ato	atíre	e tyrja

Paradigmat e foljes

Folja KA				Folja BE
	E tashme.	E kaluar.	E ardhme.	E ardhme	E tashme.	E kaluar	E ardhme.
1Sg.	kam	keshë	të kem	të keshë	jam	jeshë	të jem
2Sg.	ke	keshe	të kesh	të keshe	je	jeshe	të jesh
3Sg.	ka	kish	të ket	të kish	ishtë, është	ish	të jet
1Pl.	kemi	keshëm	të kemi	te keshëm	jemi	jeshëm	të jeshëm
2Pl.	kine	keshëtë	të kini	te keshëtë	jini	jeshëtë	të jeshëtë
3Pl,	kanë	kishnë	të kenë	të kishnë	janë	ishnë	të jenë

Krahasimi me forma të tjera të gjuhës shqipe

Lutja e Zotit në Arvanisht Krahasuar me dialektin Tosk (rreshti i dytë) dhe dialektin Geg (rreshti i tretë). Áti ýnë që jé ndë qiéjet, ushënjtëróft' émëri ýt. Ati ynë që je në qiell, u shënjtëroftë name yt. Ati ynë që je në qiell, shejtnue kjoftë emni yt. árthtë mbëretëría jóte; ubëftë dashurími ýt, arthtë mbretëria jote; u bëftë dëshira jote, ardhtë mbretnia jote; u baftë vullneti yt, si ndë qiél, edhé mbë dhét; si në qiell, edhe mbi dhe. si në qiell ashtu në dhe. búkënë tónë të përdítëshimen' ép-na néve sót; bukën tonë të përditëshme jepna neve sot; Bukën tonë të përditshme epna neve sot; edhé fálj-na fájetë tóna, edhe falna fajet tona, edhe falna neve fajet tona, sikúndrë edhé néve ua fáljmë fajtórëvet tánë; sikundër edhe ne ua falim fajtorëvet tanë; sikur edhe na ua falim fajtorëvet tanë; edhé mos na shtiér ndë ngásie, pó shpëtó-na nga i ljígu; edhe mos na shtjerë në ngasje, po shpëtona nga i ligu; e mos na shti në t' keq, por largona prej t'keqit; sepsé jótia është mbëretëría e fuqía e ljavdía ndë jétët të jétëvet. sepse jotja është mbretëria e fuqia e lavdia në jetët të jetëvet. sepse jotja âsht mretnia e fuqia e lavdi në jetët të jetëvet.

Disa fraza të zakonshme

Flet fare arbërisht?

Flas shumë pak.

Je mirë?

Greki është "palikari"

Jam shumë mirë.

Çë bën, je mir?

Si jam? Shum mir.

Ti si je?

Edhé un jam shum mir.

Si ishtë it at?

Edhé aj isht shum mir.

Thuai të faljtura.

Gruaja jote si ishtë?

Nani edhe ajo, ishtë mir, i shkoi sëmunda çë kej.

T'i thuash tët atë, po do, të vemi nestrë të presmë dru, të më thret.

Biblografia

• Babiniotis, Georgios (1985): Shkencëtarët e vlerësojnë këtë mundësi për të marrë pjesë në studimet e tyre në fushën e teknologjisë. ["Një histori koncize e gjuhës greke, me një hyrje në gjuhësinë historiko-krahasuese" Athina: Ellinika Grammata.
• Babiniotis, Georgios (1998), Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας ["Fjalor i Greqisë Moderne"]. Athina: Kentro Lexikologias.
• Banfi, Emanuele (1994): "Minorités linguistiques en Grèce: Langues cachées, idéologie kombëtar, fe." ["Pakicat gjuhësore në Greqi: Gjuhët e fshehura, ideologjia kombëtare, feja"] Letër e paraqitur në Seminarin e Programit Mercator në Maison des Sciences de l 'Homme, më 6 qershor 1994, në Paris.
• Banfi, Emanuele (1996), "Minoranze linguistiche in Grecia: problemi historiko- sociolinguistici" ["Pakicat gjuhësore në Greqi: Problemet historike dhe sociolinguistike"]. Në: C. Vallini (ed.), Minoranze e lingue minoritarie: convegno internazionale. Napoli: Universitario Orientale. 89-115.
• Botsi, Eleni (2003): Die sprachliche Selbst- und Fremdkonstruktion am Beispiel eines arvanitischen Dorfes Griechenlands: Eine soziolinguistische Studie. ("Ndërtimi gjuhësor i vetes dhe tjetri në një fshat arvanitësh në Greqi: Një studim sociolinguistik"). Teza e doktoraturës, Universiteti i Konstanzit, Gjermani. Teksti Online
• Breu, Walter (1990): "Sprachliche Minderheiten në Italien dhe Griechenland." ["Pakicat gjuhësore në Itali dhe Greqi"]. Në: B. Spillner (ed.), Interkulturelle Kommunikation. Frankfurt: Lang. 169-170.
• Euromosaic (1996): "L'arvanite / albanais en Grèce". Raport i botuar nga Institut de Sociolingüística Catalana. Versioni në internet
• Furikis, Petros (1934): "Η εν Αττική ελληνοαλβανική διάλεκτος". ["Dialektin grek-shqiptar në Atikë"] Αθήνα 45: 49-181.
• GHM (= Grek Helsinki Monitor) (1995): "Raporti: Arvanitët". Raport në internet
• Haebler, Klaus (1965): Grammatik der albanischen Mundarten nga Salamis. ["Gramatika e dialekteve shqiptare të Salamis"]. Wiesbaden: Harassowitz.
• Hammarström, Harald (2005): Rishikimi i Etnologut: Gjuhët e Botës, Botimi i 15-të. Lista LINGUIST 16.2637 (5 shtator 2005). Artikull Online
• Joseph, Brian D. "Perspektiva krahasuese në vendin e Arvanitikës brenda Greqisë dhe mjedisit grek", 1999, f. 208-214 në L. Tsitsipis (ed.), Arvanitika ke Elinika: Zitimata Poliglosikon ke Polipolitismikon Kinotiton Vol. II. Livadia: Exandas, 1999 PDF.
• Η Καινή Διαθήκη στα Αρβανίτικα: Διάτα ε Ρε ['Dhiata e Re në Arvanitikë']. Athina: Ekdoseis Gerou. Nuk ka datë.
• Kloss, Heinz (1967): "Abstand-gjuhë dhe Ausbau-gjuhë". Gjuhësia antropologjike 9.
• Salminen, Tapani (1993-1999): Libri i Kuq i Unesco mbi Gjuhët e Rrezikuara: Evropa. [4].
• Sasse, Hans-Jürgen (1985): "Sprachkontakt und Sprachwandel: Gräzisierung der albanischen Mundarten Griechenlands" ["Gjuha e kontaktit dhe ndryshimi i gjuhës: helenizimi i dialekteve shqiptare të Greqisë"]. Papiere zur Linguistik 32 (1). 37-95.
• Sasse, Hans-Jürgen (1991): Arvanitika: Die albanischen Sprachreste në Griechenland. ["Arvanitika: reliket e gjuhës shqipe në Greqi"]. Wiesbaden.
• Sasse, Hans-Jürgen (1992): "Teoria e vdekjes së gjuhës". Në: M. Brenzinger (ed.), Vdekja e gjuhës: Eksplorime faktike dhe teorike me referencë të veçantë ndaj Afrikës Lindore. Berlin: Mouton de Gruyter. 7-30.
• Sella-Mazi, Eleni (1997): "Shkencat dhe gjuhët më pak të folura në Greqi"]. Në: K. Tsitselikis, D. Christopoulos (eds.), Το μειονοτικό φαινόμενο στην Ελλάδα ["Fenomeni i pakicave në Greqi"]. Athina: Ekdoseis Kritiki. 349-413.
• Strauss, Dietrich (1978): "Skotat nuk janë vetëm: konsiderata të tjera krahasuese". Actes du 2e Colloque de Lingua et Litterature Ecossaises, Strasburg 1978. 80-97.
• Thomason, Sarah G. (2001): Kontakti i gjuhës: Një hyrje. Uashington: Georgetown University Press. Kapitull online
• Trudgill, Peter (1976-77): "Creolization in reverse: reduktimi dhe thjeshtimi në dialektet shqiptare të Greqisë", Transaksionet e Shoqërisë Filologjike, 32-50.
• Trudgill, Peter (2004): "Glocalisation [sic] dhe sociolinguistics Ausbau e Evropës moderne". Në: A. Duszak, U. Okulska (eds.), Duke folur nga margjina: Global English nga perspektiva evropiane. Frankfurt: Peter Lang. Artikull Online
• Trudgill, Peter, George A. Tzavaras (1977): "Pse grekët shqiptarë nuk janë shqiptarë: Zhvendosja e gjuhës në Attika dhe Biotia". Në: H. Giles (ed.), Gjuha, përkatësia etnike dhe marrëdhëniet ndërgrupore. Londër: Press Akademik. 171-184.
• Tsitsipis, Lukas (1981): Ndryshimi i gjuhës dhe vdekja e gjuhës në komunitetet shqiptare në Greqi: Një studim sociolinguistik. Disertacion PhD, Universiteti i Wisconsin, Madison.
• Tsitsipis, Lukas (1983): "Zhvendosja e gjuhës në mesin e folësve shqiptarë të Greqisë". Linguisitcs antropologjike 25 (3): 288-308.
• Tsitsipis, Lukas (1995): "Kodimi i ideologjisë gjuhësore në Arvanitika (shqip): Zhvendosja e gjuhës, diskursi i njëjtë dhe kontradiktor". Linguistika Antropologjike 37: 541-577.
• Tsitsipis, Lukas (19)