Katul
Za ostala značenja, vidi Katul (razvrstavanje).
| Gaj Valerije Katul (Gaius Valerius Catullus) | |
|---|---|
 Bista Gaja Valerija Katula u Sirmioneu | |
| Biografske informacije | |
| Rođenje | cca. 87. pne. Verona, Cisalpinska Galija, Rimska Republika |
| Smrt | cca. 54. pne. |
| Obrazovanje | |
| Zanimanje | pjesnik |
| Opus | |
| rimska književnost | |
| Jezik | latinski |
Gaj Valerije Katul (lat. Gaius Valerius Catullus, rođen oko 84. st. e., umro oko 54. st. e.), nazvan i Varonensis po mestu rođenja, bio je jedan od najvećih pesnika u rimskoj književnosti.
Katul se rodio u Veroni (latinski Varona) u tadašnjoj Cisalpijskoj Galiji, koja tada još nije bila u sastavu Italije, već je bila organizovana kao rimska provincija. Otac mu je, međutim, bio imućan čovek koji je održavao kontakte s uglednim ljudima u samom Rimu, pa je i Katul tako ušao u ugledno rimsko društvo. Prema političkim pitanjima mladi provincijalac se ispočetka odnosio sasvim ravnodušno, provodeći vreme među svojim mladim vršnjacima i održavajući bliske kontakte s različitim književnim krugovima u Rimu. Značajnim događajem u njegovom privatnom životu čini se njegova strastvena ljubav prema ženi koju u svojim pesmama naziva izmišljenim imenom "Lezbija" i kojoj je posvetio 25 svojih pesama, među kojima su neke od najuspelijih i najboljih u celom korpusu. Prema nekim obaveštenjima iz antike (Apulej u svojoj Apologiji, 10), pod tim se pseudonimom krije neka Klodija, koju su moderni filolozi, sa ne sasvim apsolutnom sigurnošću, identifikovali sa Klodijom, sestrom Publija Klodija Pulhera, koji je 60. godine st. e. obavljao dužnost narodnog tribuna. Ta je Klodija poznata iz govora i pisama Cicerona, koji je karakteriše i kao "sveopštu prijateljicu" (amicam omnium, Cic. Pro Caelio, 32) i kao "ženu ne samo uglednu, već i opšte poznatu" (cum Clodia, muliere non solum nobili, sed etiam nota, Cic. Pro Caelio, 31).
Katulov način života tražio je dosta izdataka, pa se s ciljem da popravi svoj imovinski položaj pridružio 57. st. e. pratnji pretora Gaja Memija (adresata Lukrecijevog speva), koji je kao provincijski namesnik odlazio u Bitiniju. To putovanje, tokom kojega je Katul posetio i grob svoga brata koji je umro u Troji, pribavilo je Katulu određenu građu za poeziju, ali mu željenog bogatstva nije donelo. Po povratku u Rim 56. st. e. Katul je u nekim pesmama istupio protiv Cezara i njegovih bliskih saradnika, ali to istupanje nije imalo principijelan politički karakter, pa se sve završilo njegovim izmirenjem s Cezarom (55–54. st. e.). Uskoro nakon toga Katul je umro.
Od kraja 2. veka st. e. rimski književnici sve se više zbližavaju s gledištima i stilskim oblicima helenizma. Helenistička književnost je i ranije prodirala u Rim, ali uglavnom u onim književnim rodovima koji su najbliže povezani s klasičnom polisnom kulturom, kao što su komedija, govorništvo, dijatriba i sl. Sada se, međutim, uočava težnja za ugledanjem na aleksandrijsku poeziju, čije su glavne karakteristike bile apolitičnost, učenost usmerena na uzani krug čitalaca, brižljiva doteranost pesničke forme, poentiranost, te davanje prednosti manjim književnim oblicima. Rimska varijanta aleksandrinizma dodatno je obeležena lirskim izrazom čisto subjektivnih osećaja, koje tradicionalizam prethodnih književnih razdoblja nije dopuštao.
Procvat rimskog aleksandrinizma pada u pedesete godine 1. veka st. e., kada se pristalice ovog književno-estetičkog pravca okupljaju u svojevrsni književni krug, na čijem je čelu bio pesnik i gramatičar Publije Valerije Katon (Publius Valerius Cato). Među uticajnijim članovima ovoga kruga bili su još pesnik i govornik aticista Gaj Licinije Kalvo (Gaius Licinius Calvus), Gaj Helvije Cina (Gaius Helvius Cinna) i Marko Furije Bibakul (Marcus Furius Bibaculus), dok samo delimično među njih pripada Publije Terencije Varon Atacinski (Publius Terentius Varro Atacinus). U tom je književnom krugu bilo još mnogo mladih pesnika, uglavnom rođenih upravo u Cisalpijskog Galiji. Sve njih nazvao je Ciceron "novim pesnicima" (poete novi), a od kasne antike ustalio se za ove pesnike naziv "neoterici" (grč. νεώτεροι). Neoterici svesno prave otklon od Enija i starijeg rimskog pesništva, uključujući njihove savremene epigone koji su se trudili da svojim književnim delima daju arhaičnu (zapravo, arhaizirajuću) sadržinu i formu, a klasicima smatraju upravo grčke pesnika aleksandrijskog razdoblja. Suprotstavljajući se njihovom programu, Ciceron ih na jednom mestu naziva i "Euforionovim pevačima" (cantores Euphorionis), dakako ciljano izabirući mračnoga i teško razumljivoga pesnika Euforiona iz Halkide, kojega su među ostalima neki neoterici uzimali za uzor.
Korpus Katulovih pesama (Catulli Veronensis Carmina) čini 116 pesama u različitom metru, koje se sve mogu podeliti na tri grupe. Prvu grupu (pesme 1–60) čine kraće pesme u falečkom jedanaestercu (versus hendecasyllabus), i drugim lirskim metrima kao što je holijamb, jampski trimetar, jampski tetrametar te, u jednom slučaju (pesma 34) glikonejska strofa. Ove pesme obrađuju različite teme, kao što su crtice iz svakodnevnog života, izrazi prijateljske ljubavi, političke invektive, ljubavne pesme, pa čak i himna Dijani. Pesma 51 predstavlja veoma uspeli prepev jedne pesme grčke pesnikinje Sapfe, čiji je original takođe sačuvan. Raspored pesama u ovoj prvoj grupi verovatno potiče od samog autora, s obzirom da odaje veliku brižljivost s kojom se pristupilo grupisanju.
Drugu grupu (pesme 61–68) čine duže pesme. Pesma 61 je epitalamij (svatovska pesma) autorovom prijatelju Maniju Torkvatu i Viniji Aurunkuleji, u živim glikonejskim stihovima, sa mnogo humora i senzualnosti, svakako jedna od najlepših antičkih pesama. Pesma 62 je takođe svadbena pesma, ali drugačije vrste. Pesma 63, pisana pomalo izveštačenim jezikom u galijambu, izuzetno teškom metru, obrađuje legendu o Atisu, mladiću koji u religijskom zanosu prema boginji Kibeli kastrira samoga sebe i zatim se celoga života kaje. Pesma 64 je epilij (mali ep) o svadbi Peleja i Tetide, koja zapravo predstavlja samo okvirnu kompoziciju, u koju se umeće dugačka novelistička "digresija" (kako je zove sam autor, ali koja zapravo zauzima više od polovine epilija): među svadbenim darovima nalazi se grimizni pokrivač na kojem je prikazana Arijadna, koju je Tezej ostavio na ostrvu Naksosu, ali ju je primio Dionis. Time se motiviše uvođenje "digresije", u čijem je središtu negodujući monolog ostavljene i osamljene Arijadne, po stilu blizak monolozima u tragediji i bogat efektnom retorikom. Ostale pesme ove grupe su poduže pesme u elegijskim distisima, pri čemu pesma 66 predstavlja prepev Kalimahove pesme Berenikina kosa. To je etiološka elegija o kosi lepe misirske kraljice Berenike, koju je ona zavetovala bogovima, i koju su bogovi kasnije iz hrama gde se nalazila uzneli na nebo.
Sve pesme treće grupe (69–116) čine kraći ili duži epirami u elegijskim distisima ispevani na različite teme. Raspored pesama u ovoj grupi, kao i u drugoj, možda ne potiče od samog autora, već od nekog kasnijeg priređivača. I prva i treća grupa sadrže ljubavne pesme, bilo da izražavaju sreću ili razočaranje, te razne zlobne napade na različite ličnosti, ali se čini da pesme u trećoj grupi nisu tako smele kao one u prvoj, već da su bliže tonovima tradicionalnih rimskih moralnih gledišta. Uticaj aleksandrijskih pesnika snažniji je u pesmama prve i druge grupe, pisanim sočnim, ali istovremeno i često "učenim" jezikom.
Katul je umro veoma mlad, dok možda još nije bio sasvim izgrađen kao pesnik. Pa ipak, može se tvrditi da je on, uz Horacija, najbolji rimski liričar. Njegova snaga je pre svega u kratkim lirskim pesmama, u subjektivnoj lirici, pri čemu ne treba zaboraviti da je on pre svega bio sledbenik aleksandrinizma i da je svaki njegov stih brižljivo izbrušen, da je forma dovedena gotovo do savršenstva i da je svaka pesma pažljivo s namerom poentirana. Da se takva poezija, izgrađivana s pažnjom i strpljenjem, i danas na prvi pogled doživljava kao jednostavan izraz prirodnih i neizveštačenih emocija može samo služiti pesniku na čast, jer potvrđuje uspeh njegovih književno-estetičkih pogleda. Danas se Katul smatra prvenstveno pesnikom ljubavne poezije: on je bio prvi antički pesnik koji je opisao razvoj jedne duboko doživljene i proživljene ljubavi. Kao preteča rimske ljubavne elegije Katul je izvršio ogroman uticaj na Tibula, Propercija, Ovidija i druge pesnike čije su nam pesme danas izgubljene.
Zbog lascivne i frivolne tematike mnogih svojih pesama Katul nikada nije ušao u antički ili srednjovekovni "školski kanon" antičkih pisaca, ali je ipak bio neprestano čitan u do kraja antike i kroz ceo srednji vek. Ipak, nije mnogo nedostajalo da nam Katulove pesme budu zauvek izgubljene: do nas su došla samo tri rukopisa, koji se danas čuvaju u Londonu, Parizu i Vatikanu, i koji svi potiču od jednog jedinog, danas izgubljenog, rukopisa iz 14. veka.
- Prevod Katulovih pesama Dubravka Škiljana i Ivane Zuppa-Bakša na hrvatski ili srpski
- Catullus' work in Latin and over 25 other languages at Catullus Translations: http://www.negenborn.net/catullus/
- Find other Catullus-minded people and discuss his works with them at the Catullus Forum: http://www.negenborn.net/catullus/forum/
- The complete poems of Catullus at The Latin Library: http://www.thelatinlibrary.com/catullus.shtml
- Summer Lyrics Short essay on Catullus by Morgan Meis of 3 Quarks Daily
- Poems of Catullus in Latin/English:
http://www.vroma.org/~hwalker/VRomaCatullus/list.html - Catullus Purified: A Brief History of Carmen 16
- Catullus: text, concordances and frequency list
