Ustanak u Jugoslaviji 1941.

Ustanak u okupiranoj Jugoslaviji podigla je jula 1941. godine Komunistička partija Jugoslavije protiv osovinske okupacije Jugoslavije.

Ustanak u okupiranoj Jugoslaviji septembra 1941. godine.

Ustanak u Jugoslaviji i okupirana Evropa 1941.

Ustanke, u početku mahom u srpskim krajevima, organizovali su komunisti, sem u Hercegovini, gde su borbe počele spontano još juna 1941. kao vid životne samoodbrane Srba od ustaških pokolja. Spontani faktor odlučujuće je delovao i na ustanke Srba u Hrvatskoj i Bosni jula 1941. godine (vidi ustanak u NDH). Ustanak u Crnoj Gori je izbio iznenadno i silovito, nasuprot postupnosti ustanka u Srbiji.

Naspram ekstremno nacional-šovinističke politike svih zaraćenih strana, partizani su zastupali bratstvo i jedinstvo naroda Jugoslavije. Jugoslovenska politika komunista bila je 1941. sasvim suprotstajena izrazito antijugoslovenskoj orijentaciji svih kvislinga bez razlike. Na tlu vojno poražene i izdeljene Kraljevine Jugoslavije trijumfovale su koncepcije nacionalno čistih država.

Ustanak je dobrim podstaknut napadom Nemačke na SSSR, a nade u brzu pobedu sovjetskog oružja bile su prisutne u svim krajevima Jugoslavije.

Okupacija Jugoslavije

Okupatorska podela Jugoslavije

Okupaciju Jugoslavije u Drugom svetskom ratu (1941. godine) izvršile su nemačke, italijanske, bugarske i mađarske okupacione snage. U skladu sa politikom Sila osovine, Jugoslavija je tada faktički likvidirana kao država, iako je njeno postojanje i dalje nominalno bilo priznato od strane tadašnje međunarodne zajednice, a legitimni predstavnik Jugoslavije bila je Jugoslovenska vlada u izgnanstvu.

Okupatori su, suprotno međunarodnom pravu, u centralnim delovima zemlje formirali tri državna protektorata (marionetske države) - Nezavisnu Državu Hrvatsku, Nedićevu Srbiju i Nezavisnu Državu Crnu Goru, u kojima su jugoslovenski narodi zadržali neki vid kvazi-državnosti u novom Hitlerovom poretku, dok su periferni delovi Jugoslavije jednostavno anektirani od strane susednih fašističkih država - Nemačke, Italije, Mađarske, Bugarske i Albanije (koja je i sama bila italijanski protektorat).

Narod u Srbiji nalazio se pod vojnom upravom, kao jedini narod u okupiranoj Jugoslaviji osuđen na vojni režim. Crnogorci su imali donekle "privilegovanu okupaciju", zahvaljujući dinastičkoj orođenosti, odnosno ženidbi Viktora III Emanuela sa kneginjom Jelenom, kćerkom knjaza Nikole. Najteži položaj je bio Srba u NDH koji su bili izloženi genocidu, i Jevreja koji su bili izloženi holokaustu u svim delovima okupirane Jugoslavije.

Politbiro CK KPJ je krajem aprila 1941. u Zagrebu ustao protiv bratoubilaštva: „Protiv srpskog i slovenačkog naroda razuzdala se jedna nezapamćena šovinistička i bratoubistvena kampanja sa strane marionetske vlade u Zagrebu koja nema masovne potpore u narodu..."

Četnički vođa pukovnik Draža Mihailović, koji nije priznao kapitulaciju Jugoslovenske armije, počeo sa otporom na području Ravne gore (jugozapadna Srbija) protiv nemačkih okupacionih snaga.

– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 10. maja 1941.

Njemački napad na SSSR

22. juna 1941. godine, nakon što je Hitler napao Sovjetski savez, Komunistička partija Jugoslavije je procenila da su se stekli svi uslovi da se počne sa borbom. Ulazak SSSR-a u rat ulio je samopouzdanje ugroženim narodima, pre svega srpskom narodu, izloženom ustaškom divljanju i nacističkom teroru, razvijajući osećanje da u borbi za opstanak nisu usamljeni. Ubrzo po Nemačkom napadu na SSSR, usledila je direktiva Komunističke internacionale svim partijskim forumima da započnu borbu protiv okupatora:

„Otačastveni rat koji vodi sovjetski narod protiv razbojničkog napada sa strane Hitlera jeste divovska borba na život i smrt od čijeg rezultata ne zavisi samo sudbina Sovjetskog Saveza, već i sloboda vašeg naroda. Kucnuo je čas kada su komunisti dužni podići narodnu otvorenu borbu protiv okupatora. Organizirajte, ne gubeći niti jedne minute, partizanske odrede i raspirite u neprijateljskom zaleđu partizanski rat".

– Direktiva Kominterne svim partijskim forumima od 1. jula 1941.

Dizanje ustanka

Ismet Mujezinović, Ustanak.

Partizanska diverzija na pruzi Donji Vakuf-Jajce, septembra 1941.

Narodni Jugoslavije - Srbi, Hrvati, Slovenci, Crnogorci, Makedonci i drugi! ... Vi ste bili pobeđeni u ratu, ali niste pokoreni. Slavne tradicije borbe za pravdu i sobodu vaših dedova ne smeju biti zaboravljene. Sada je vreme da pokažete da ste dostojni potomci svojih predaka. Sada je vreme, sada je kucnuo čas, da se dignete svi ako jedan u boj protiv okupatora i njihovih domaćih slugu, krvnika naših naroda. Ne prezajte ni pred kakvim terorom neprijatelja. Na teror odgovarajte masovnim udarom po najosetljivijim tačkama fašističkih okupatorskih bandita. Uništavajte sve - sve što koristi fašističkim osvajačima. Ne dozvolimo da naše željeznice prevoze ratni materijal i druga sredstva koja služe fašističkim hordama u njihovoj borbi protiv Sovjetskog Saveza. Stvorimo od naše zemlje opsednu tvrđavu za fašističke osvajače.

– Proglas narodima Jugoslavije s pozivom na ustanak iz jula 1941. godine

Jugoslovenska komunistička partija (generalni sekretar Tito) odlučila je, da povede "oružani ustanak" protiv "fašističke okupacije" Jugoslavije.

– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 4. jula 1941.

Na sednici Politbiroa Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije, održanoj 4. jula 1941. godine u Beogradu, je donesena odluka o podizanju oružanog ustanka. U trenutku službenoga poziva KPJ na ustanak, oružani otpor na području Hrvatske je bio već u tijeku. Kraj Siska je osnovan Prvi sisački partizanski odred 22. lipnja 1941. godine, što se u Hrvatskoj danas obilježava kao Dan antifašističke borbe.

U znak sećanja na ustanak u Jugoslaviji obeležavao se 4. jula Dan borca, državni praznik u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji. Za početak ustanka u pojedinim republikama SFRJ uzimani su sledeći datumi:

• Srbija (7. jul) - oružana akcija Rađevačke partizanske čete, pod komandom Žikice Jovanovića Španca u Beloj Crkvi, kod Valjeva.
• Crna Gora (13. jul) - početak tzv. „Trinaestojulskog ustanka“.
• Slovenija (22. jul) - oružana akcija Rašičke partizanske čete kod Tacena, u blizini Ljubljane.
• Bosna i Hercegovina (27. jul) - napad gerilskih odreda Bosanske krajine na Drvar, Bosansko Grahovo i Oštrelj i njihovo oslobođenje.
• Hrvatska (27. jul) - napad gerilskih odreda iz okoline Donjeg Lapca na Srb.
• Makedonija (11. oktobar) - oružana akcija Prilepskog partizanskog odreda u Prilepu.

Razvoj ustanka

Ustanak u okupiranoj Jugoslaviji septembra 1943, nakon kapitulacije Italije.

Prvi pokret otpora započeo je Draža Mihailović. Taj pokret je bio monarhistički, velikosrpski, nacionalistički… Nemačko vođstvo uskoro je zaključilo da je Titov pokret opasniji protivnik: on je od samog početka imao opštu, jugoslovensku orijentaciju, koju je spretno pokušao da spoji sa komunističkim učenjem. Pokret Draže Mihailovića, sa druge strane, ostao je ograničen samo na određenu regiju i jedan etnicitet.

– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta (Balkan od 1. aprila do 31. decembra 1944.)

Nemački propagandni plakat protiv ustanka u Jugoslaviji prikazuje partizane kao bratoubice, bludnike i palikuće.

KPJ početkom avgusta 1941. podstiče širenje oružanog ustanka, zahtevajući da se njegova narodna osnova što više proširuje, posebno da se ulože napori i za zajedničku akciju pridobiju četnici, što je bilo u skladu sa usvojenom politikom narodnooslobodilačkog fronta. U Biltenu Glavnog štaba NOPOJ od 10. avgusta 1941. partizanski odredi označeni su za borbene odrede naroda Jugoslavije, u kojima bi trebalo da se bore svi rodoljubi nezavisno od političkog uverenja. Rukovodstvo Partije je insistiralo na tezi Josipa Broza Tita da partizanski odredi nisu partijska vojska KPJ, iako su u suštini bili pod rukovodstvom komunista.

U Titovoj (Valterovoj) depeši Izvršnom komitetu komunističke internacionale („Djedi") od 23. avgusta 1941. stoji da partizanske borbe u Srbiji poprimaju sve više oblik narodnog ustanka, da se u Bosni ustanak širi i borba vodi sa ustašama Pavelića, Nemcima i Italijanima, da „masovni ustanak Srba u Bosni i Hercegovini, Lici i na Kordunu zbog strahovitog zvjerstva Pavelićevih ustaša zabrinuo je Nijemce i Talijane...", da Crnu Goru još drži „naša vojska u rukama", da se priprema stvaranje „Narodnog komiteta oslobođenja", neke vrste vlade.

Početkom septembra partijska rukovodstva su usmeravana da se saradnja s četnicima, svuda gde četnici žele i pristanu, uspostavi što pre. Bitno je bilo proširiti ustanak kao narodni. Novostvorena koalicija između SSSR-a i Velike Britanije protiv Hitlera uticala je i na shvatanje o partizanskim odredima kao odredima naroda.

Komunisti su bili malobrojni, ekspanzivni i borbeni, izvanredno dobro organizovani, sa gvozdenom disciplinom i jugoslovenskom oznakom. Četnici pod vodstvom Draže Mihailovića osećali su da im suparnički narodnoslobodilački pokret, koji su nazivali komunističkim zbog rukovodeće uloge KPJ, dovodi u pitanje lični, nacionalni, društveni i međunarodni prestiž. Mihailović je imao redovne kontakte sa Londonom, a Tito sa Moskvom. Mihailovićev pokret je imao legitimitet, nastupao je u ime kralja i stekao međunarodnu podršku.

KPJ je bila pod jakim uticajem Kominterne (do 1943), KPSS i Staljina. Faktor koji je bitno uticao na osamostaljivanje KPJ proizilazio je iz činjenice da se narodnooslobodilačka borba odvijala u okruženju, bez kontakta i pomoći Crvene armije. NOVJ je samostalnom snagom u pozadini Hitlerove tvrđave izgradila svoju vojsku, starešinski sastav i novu vlast.

Zabrinjavajuća situacija u Hrvatskoj: zbog žive aktivnosti ustanika verovatno će opstati eksploatacija boksita, gvožđa i nafte.

– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 11. septembra 1943.

Nemački zločini

Nemci su kao taktiku protiv ustanka koristili sistematsko zatiranje civilnog stanovništva na ustaničkom području. U toku prvih godinu dana ustanka, samo u Srbiji i NDH, Nemci su streljali preko 45.000 ljudi:

Prema tome, do sada je ukupno streljano u Srbiji i u Hrvatskoj, u toku borbenih dejstava ili kao odmazda, 45.261 lice.

– Izveštaj Operativnog odeljenja komandanta oružanih snaga na Jugoistoku od 10. jula 1942. Vrhovnoj komandi Vermahta

U Sloveniji i drugi okupiranim područjima nacisti su primenjivali podjednako bezobzirne mere.

Suđenje Mihailoviću

Na posleratnom suđenju general Dragoljub Mihailović je optužen za pomaganje okupatoru u gušenju ustanka. Presudom je utvrđeno da su Mihailovićevi četnici, u službi okupatora, vršenjem terora nad stanovništvom gušili ustanak. Mihailović je vodio propagandu da nije vreme za borbu protiv okupatora, dok je istovremeno vodio borbu protiv partizanskog pokreta otpora. Mihailović je, pod parolom borbe protiv komunizma, sa svojim četnicima ubijao pripadnike pokreta otpora, koji su vodili, pomagali ili simpatisali partizansku borbu protiv okupatora. Uprskos propagandi o „čuvanju srpskih života", koja je služila pacifikovanju ustanka, njegovi četnici su vodili krvavi rat protiv sopstvenog naroda, na strani nemačkog Rajha.

Povezano

• Okupatorska podela Jugoslavije u Drugom svetskom ratu
• Narodnooslobodilačka borba Jugoslavije