Risinium

Stari grad Risan (grčki jezik - Ῥίζων; latinski jezik - Risinium) je bilo ilirsko i rimsko naselje u današnjem Risnu, Crna Gora, u sjeveroistočnom uglu Bokokotorskog zaliva. Bio je važan politički centar na regionalnom nivou i bogato ekonomsko središte koje je održavalo žive trgovinske odnose sa čitavim Mediteranom.

Boka Kotorska sa ilirskim gradinama, br. 1 je gradina u Risnu

Istorija ovog područja počinje u doba neolita što potvrđuju nalazi iz ljudskih naselja u pećinama. U samom Risnu najstarije naselje podignuto je u kasnom bronzanom dobu kao utvrđena gradina iznad Risna.

Polibije, grčki istoričar iz drugog vijeka p.n.e, opisao je Rizonas kao „dobro utvrđeni grad (polismation), koji se nalazi na određenoj udaljenosti od mora, odmah pored rijeke Rizon. On navodi da je Risan bio i posljednje utočište ilirske kraljice Teute, koja se ovdje sklonila nakon Prvog ilirskog rata protiv Rimljana.

Artur Evans bio je prvi koji je istraživao staro naselje nakon saznanja o postojanju odbranbenog (kiklopskog) zida. On je ovdje pronašao nekoliko novčića i otvorio priču o nepoznatom ilirskom vladaru Baleju i njegovom kovanom novcu, koja još uvijek pobuđuje pažnju istraživaća.

Poljska arheoločka ekipa sa Varšavskog univerziteta prva je početkom XXI vijeka obavila sistematska istraživanja koja je vodio Piotr Dičžek.

Ilirski period

Fortifikacija

Arheolozi su potvrdili postojanje monumentalnih fortifikacija oko čitavog područja Donjeg grada. Zidovi okružuju površinu od oko 7 ha. i građeni su od obrađenih blokova dimenzija 1.20 × 1.40 × 0.60 m. Širina zidova konstruisanih u emplekton tehnici bila je 2,60 m. Kula na južnoj strani ulaza izgrađena je na pravougaonom planu sa kapijom širine 5,75 m.

Na padini prema brdu sa gradinom otkriven je put koji cik-cak linijom vodi od sjevernih kapija do vrha brda. Put je djelomično usječen u stijeni, a dijelom korištene prirodne terase. Sa obe strane puta, gotovo u pravoj liniji teku dva paralelna zida od lomljenog kamena koji povezuju fortififikaciju Donjeg grada sa fortifikacijama na akropoli. Stariji zid na brdu podignut je, na prelazu V/IV stoljeća p.n.e, od kamenih blokova nepravilnog oblika i manjeg kamenja na uglovima. Dimenzije zida su 80/100 × 60/70 × 60/70 m. Leži na pravougaonom hrbatu.

Rezidencija

Elementi monumentalne arhitekture, uključujući dobro obrađene i tesane zidane površine, otkriveni su ispod sloja debljine nešto više od jednog metra. Zidovi su pripadali dvjema građevinama duž ulice široke 2,20 m. Dimenzije jedne građevine su impresivne, iako još nije u potpunosti otkopana. Duža stranica je 12 m, a kraća 5 m. Zgrada sa druge strane puta građena je s manje pažnje, ali je i dalje impresivnog izgleda u poređenju sa drugim privatnim objektima otkrivenim u Risnu. U njoj je jedna od prostorija bila skladišni prostor i žitnica, sa amforama kao i drugim artefaktima koji uređaju domaći kompleks.

Fasade zgrada štićene su od viška kišnice postavljanjem vertikalnih preklapajućih ortostata, orijentiranih ka ulici, gdje god bi zidna površina bila ugrožena od tekuća voda. Pločnik je prolazio sa obje strane ulice, pored građevina.

Na reprezentativnoj zgradi postojala su dva ulaza, oba sa pragovima napravljenim od velikog bloka od pravilno profilisanog krečnjaka. Podni blokovi dodatno su profilisani kako bi se naglasila visina konstrukcije, čime je demonstrirana dodatna pažnja uložena u estetsku stranu objekta. Pronađeni su i veliki željezni čepovi sa glavama punjenim olovom, i u dobrom stanju, možda su ukrašavali vrata, kao i bronzana kucala.

Drugom istraženom stranom javne zgrade išla je još jedna ulica, koja je pravila manji trg u presjeku sa prvom ulicom. Ispred raskrsnice je bila još jedna zgrada dimenzija 6,25 m sa najmanje 3,40 m. Dobro postavljeni kameni blokovi formirali su zidove. Arheološki podaci ukazuju da je građevina bila banket sala. Ispunjavanje opisanih građevina dalo je obilje helenističke keramike, amfora, domaćeg kuhinjskog pribora i fino ukrašenog kućnog oltara.

Novac kralja Baleja

Balejev novac

U sezoni 2010. godine, u jednoj od soba dimenzija 4,8×3,0 m, u velikoj kući grčkog tipa, pronađena je ostava kovanog novca kralja Baleja. U literaturi se do sada smatralo da je ovaj novac nastao nakon propasti Ardijejskog kraljevstva. Arheološki konteksti i stratigrafija arheološkog lokaliteta ukazuju na raniji period. Radiokarbonsko datiranje dalo je apsolutni datum u rasponu od 270. do 210. god. p.n.e.

Tri ovde predstavljena elementa: fortifikacije, kompleks palate i jedinstveni nalazi o novčića, su važni argumenti u prilog tome da je Risan bio glavni grad sredinom trećeg vijeka p.n.e. Uzimajući u obzir podatke iz antičkih pisanih izvora, možemo pretpostaviti da je Rizon tu poziciju držao barem do kraja Prvog ilirskog rata. Teutin nasljednik, Demetrije Hvarski, nije vladao iz Risna, koji je uništen ratom i očigledno je obnovljen početkom drugog vijeka p.n.e.

Mozaik sa prikazom Hipnosa

Rimski period

Godine 1930. godine D. Vuksan iskopao je antičko naselje na obali mora, u centru Risna, 500 m. od ilirskog nalazišta. Arhitektonski kompleks sastavljen je od pet velikih prostorija, od kojih su četiri imale podove od mozaika. Radovi nisu završeni, ali su trotoari zaštićeni, a rovovi zatrpani zemljom. Mozaici su konzervirani 1957–1959. Arheološki radovi 1961– 1963 pokazali su da je kompleks bio rimska vila (Hipnosova vila) iz II stoljeća, u vrijeme Flavijevaca. Vila je bila površine od oko 1000 m2. od kojih je 790 bilo sa mozaicima, među kojima je najvrijedniji onaj boga sna – Hipnosa. Svi mozaički podovi ukrašeni su raznim geometrijskim i floralnim motivima.

Rimski ostaci u Risnu nisu ograničeni samo na ruševine Hipnosove vile. Koncentracije rimskih grobova otkrivene su 1980-ih godina na maloplaninskom grebenu Gorice (Garica), prosijecajući sa sjevera na jug kotlinu u kojoj leži Risan. Registrovano je mnoštvo staklenih i keramičkih urni.

U podnožju ovog brda V. Kovačević je 1986. godine otkrla grobnicu iz II–III vijeka nove ere, opremljenu lampama i keramikom. Predpostavlja se da je to bila nekropola koja je funkcionisala od 1. do 4. vijeka.

Literatura

• D. VUKSAN, Rimski mozaik - Almanah-Šematizam zetske banovine 1, 1931, 201–205.
• Ć MARKOVIĆ, Konservatorsko-restauratorski radovina lokalitetu “Risanski mozaici” u Risnu u 1963 god. Starine Crne Gore 2, 1964,