Bosanska Krajina

Bosanska Krajina je historijsko-geografska teritorija u zapadnom dijelu Bosne i Hercegovine.

Bosanska Krajina

Administrativna podjela

Bosanska Krajina nema formalni status, ali je prepoznatljiva po značajnom kulturnom i historijskom identitetu nastalom kroz više historijskih perioda.

U Republici Srpskoj su slijedeće opštine: Banja Luka, Laktaši, Čelinac, Kneževo, Kotor-Varoš, Gradiška, Kozarska Dubica, Novi Grad, Prijedor, Šipovo, Mrkonjić Grad, Ribnik, Istočni Drvar, Oštra Luka, Petrovac

Federacija Bosne i Hercegovine je podijeljena i na kantone (županije) u kojima su opštine:

• Unsko-sanski kanton: Sanski Most, Bosanski Petrovac, Ključ, Bihać, Bosanska Krupa, Cazin, Bužim i Velika Kladuša.
• Zapadnobosanski kanton: Drvar, Glamoč, Bosansko Grahovo

Geografija

Bosanska krajina je tipična planinsko-kotlinska regija. Sjeverni dio je pretežno ravničarskog aluvijalnog karaktera prvenstveno uz ušća tri glavne krajiške rijeke, Une, Vrbasa i Sane. Rijeka Sana, koja izvire kod Mrkonjić Grada, presijeca oblast na dva dijela — zapadni i istočni.

Pored kotlinskih udubljenja, u sjevernom dijelu regije nalaze se i nešto niži horstovi u vidu planina Kozare, Motajice i Prosare. Zahvaljujući dovoljnoj količini vlage i relativno plodnom tlu, sjeverni dio je glavni poljoprivredni kraj Bosne i Hercegovine.

U jugoistočnom dijelu regije nalazi se kanjonska dolina rijeke Vrbas koju odlikuju dosta strme obale. Sa druge strane, dolina rijeke Une je dosta pitoma, a područja duž njenih obala su zone intenzivne poljoprivredne proizvodnje.

Planina Grmeč dominira Krajinom svojim prostranstvom. Najnaseljenija mjesta su Banja Luka, Bihać i Prijedor.

Historija

Srednjovjekovni period

U historijski izvorima, Donji Kraji prvi put se pominju 20. jula 1244., u povelji ugarskog kralja Bele IV, kojom je odredio da bosanski biskup (vjerovatno dominikanac Ponsa) ima pravo prikupljati "desetinu" u Usori, Solima i Donjim Krajima. To se dešavalo za vladavine bosanskog bana Bana Mateja Ninoslava (1232. - 1250.

U zapadnoj historiografiji između 16 i 19 vijeka, ovo područje se zove Turska Hrvatska , a do promene u imenu dolazi tek polovicom 19 vijeka . Ime Krajina ovom predjelu, kao dijelu bosanskog vilajeta, dale su Osmanlije, iako sama riječ nije turska nego slavenska, a austrijski, italijanski, njemački i holandski kartografi su naziv prihvatili. Naziv Bosanska Krajina koje se po prvi put pominje na mapama 1869. godine.

U skorijoj historiji Bosanska Krajina je poznata po veoma snažnom otporu protiv fašističkog režima i ustaškim zločinima za vrijeme Drugog svjetskog rata, a pola vijeka potom je postala ponovno poznata po brutalnom etničkom čišćenju i demografskim promjenama u ratu 1992-95. godine.

Osmansko carstvo

Nakon pada Kraljevine Bosne pod vlast Osmanlija, mađarski kralj Matija Korvin okupirao je sjevernu Bosnu, krajem 1464., uključujući i Bosansku Krajinu, na čijoj teritoriji je osnovana Jajačka Banovina i ostala do 1527. ili 1528. god. Nakon pada Jajačke Banovine, Bosanska Krajina je postala dio Bosanskog sandžaka, a kasnije Bosanskog pašaluka.

Prema mađarskim i hrvatskim izvorima, stanovništvo je identifikovano kao hrvatsko. Međutim, teško je povjerovati da je u osmanskom periodu cjelokupno autohtono stanovništvo evakuisano. Razložnije je sugerirano da je glavnina autohtonog stanovništva Donjih Kraja sačuvana do danas, bez obzira na promjenu vlasti i vlasnika.

Austro-Ugarska monarhija

Na Berlinskom kongresu 1878. godine, austro-ugarski ministar vanjskih poslova Gyula Andrássy dobio je podršku za okupaciju i upravu Bosnom i Hercegovinom (uključujući i Bosansku Krajinu), kao i pravo na garnizonske stanice u Sandžaku, osim Novog Pazara, koji je ostao pod osmanskom upravom. U Sandžaku se održalo razdvajanja Srbije i Crne Gore, kao i austro-ugarskog garnizona da se ne bi otvorio put za liniju za Soluna, što će "dovesti pola zapadnog Balkana pod stalni austrijski uticaje." "Visoke [Austro Mađarske] vojne vlasti žele [jednu ...] neposrednu veliku ekspediciju u Solun kao svoj cilj."

Dana 28. septembra 1878. godine ministar financija, Koloman von Zell, zaprijetio da će podnijeti ostavku ako vojsci, iza koje stoji nadvojvoda Albert, bilo dozvoljeno da napreduju ka Solunu. Na sjednici mađarskog parlamenta od 5. novembra 1878. godine opozicija je predložila da ministar vanjskih poslova treba biti smijenjen zbog kršenja ustava sa svojim politikom u krizi na Bliskom istoku i okupaciji Bosne i Hercegovine. Zahtjev je izgubio 95 od 179 najtežih optužbi koje su pokrenute od strane opozicije protiv Andrassy.

Iako je Austro-mađarska strana brzo došla do dogovora s Bosancima, tenzije su ostali u nekim dijelovima zemlje (posebno na jugu) i došlo je do masovne emigracije, pretežno slovenskih disidenata. Međutim, stanje relativne stabilnosti je uskoro postignut i austrougarske vlasti su bile u mogućnosti da se krene na brojne socijalne i administrativne reforme kojima je bio cilj da Bosnu i Hercegovinu pretvori u "model koloniju".

S ciljem uspostavljanja pokrajine kao stabilnog političkog modela, koji bi pomogli sprečavanju porasta južnoslovenskih nacionalizma, habsburške vlasti su mnogo učinile da kodifikuju zakone, uvedu nove političke prakse, kao i da ulože u modernizaciju.

Nakon tri godine formalne okupacije Bosne i Hercegovine, 1881, Austro-Ugarska je dobila njemačko i važnije rusko odobrenje pripajanja tih pokrajina u vrijeme koje odgovara Beču. Ovaj mandat je formalno ratifikovala Dreikaiserbund (Ugovor Tri Carevene), 18. juna te godine. Po pristupanju cara Nikole II, međutim, Rusi su prekršili sporazumu, tvrdeći 1897. da je potrebno pod posebnom lupom gledati bosansko pitanje Aneksije za nepoznti datum u budućnosti.

Tokom svog vođstva u regiji, međutim, Banja Luka i drugi gradovi Krajine, u smislu urbanog grada nisu bili modernizovani do austro-ugarske okupacije krajem 19. stoljeća, što je dovelo do pozapadnjačenja u Banja Luci.

Pojavile su se pruge, škole, tvornice, i razvijena infrastruktura, što je dovelo do modernizacije grada. Nove vlasti su također modernizirali i druge urbane centre današnjih općina: Bihać, Sanski Most, Prijedor, Kotor Varoš i druge. Uz sve velike rijeke, pa čak i njihove pritoke izgrađene su uskotračne željezničke pruge. Primarna namjera Austro-Ugarske administracije (1878-1914) u izgradnji tih pruga bila je da, uz posredovanje nacionalne vlade u BiH, pojačava eksploataciju šuma i drugih prirodnih resursa.

Na trasama od dekonstruiranih pruga, kasnije su izgrađeni mnogi lokalni putevi za mnoga bosanska sela.

Vrbaska banovina (1929. − 1939.) obuhvatala je i područje Bosanske Krajine

Jugoslavija

Nakon 1. decembra 1918. godine, Bosanska Krajina se našli u Kraljevini Srba , Hrvata i Slovenaca pa Kraljevini Jugoslaviji (do 1941. godine). Godine 1939 Banja Luka je postala centar novoformirane Vrbaske banovine.

ZAVNOBiH

Kuća u kojoj je održano prvo zasjedanje

Dom ZAVNOBiH-a u Mrkonjić Gradu

Rada Vranješević govori na Prvom zasedanju ZAVNOBiH-a 1943.

Dva, od ukupno tri zasjedanja ZAVNOBiH-a održana su u na području nekadašnjih Donjih Kraja, tadašnje i današnje Bosanske Krajine:

• prvo u Mrkonjić Gradu 25. novembra 1943. (sada Dan državnosti Bosne i Hercegovine),
• drugo u Sanskom Mostu 30. juna 1944,

ZAVNOBiH (Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine) je bio najviši državni organ antifašističkog pokreta u Bosni i Hercegovini tokom Drugog svjetskog rata, te se razvio kao nosilac bosanskohercegovačke državnosti. Njegov predsjednik je bio Vojislav Kecmanović. Formiran je u novembru 1943. godine.

Prvo zasjedanje ZAVNOBiH-a je bilo od osobitog historijskog značaja za budući razvoj društveno-političkog sistema u Bosni i Hercegocini i predstavlja jedan od ključnih događaja na obnavljanju njene državnosti. Osnivačkoj skupštini prisustvovalo je 247 delegata iz svih krajeva BiH, od kojih 173 sa pravom glasa.

Za vrijeme 2. svjetskog rata, Donji Kraji su bili snažno uporište i sklonište više partizanskih jedinica.

Zasjedanja AVNOJ-a u i Bihaću i Jajcu

U Bosanskoj Krajini su održana dva zasjedanje AVNOJ-a. Prvo,koje održano 26. novembra 1942. godine, sazvale su partizanske vođe JugoslavijeBihać, u oslobođenom džepu zvanom Bihaćka Republika, na sjeverozapadu Bosne, u nadi da će dobiti politički legitimitet. Delegacija Slovenaca nije mogla prisustvovati zbog intenzivnih borbi, ali je u potpunosti odobrila savezne dogovore o formiranju nove Jugoslavije. Vijećnici su bili, kako komunistički, tako i ne-komunistički partizanski delegati, pod vođstvom Josipa Broza Tita. AVNOJ proglasio podršku za:

• demokratiju;
• prava nacionalnih manjina;
• nepovredivost privatne imovine; i
• slobode pojedinca za ekonomske inicijative različitih grupa.

Neprijateljske ofanzive u Bosanskoj Krajini

Od sedam neprijateljskih ofanziva kojima su se oduprli partizani i ostali antifašisti, pet ih je zahvatilo teritoriju Donjih Kraja, odnosno Bosanske Krajine.

• Treća neprijateljska ofanziva, poznata kao Operacija Trio, koja je za cilj imala likvidaciju partizanskih snaga na granici Bosne i Hrvatske u proljeće 1942. godine. Ponekad se navodi kao bitka na Kozari, odnosno kozarska ofanziva.
• Četvrta neprijateljska ofanziva, poznata kao bitka na Neretvi, odnosno Operacija Weiss, je predstavljao pokušaj likvidacije glavnine partizanskih snaga u Bosni i Hercegovini, odnosno likvidaciju teritorije poznate kao republika početkom 1943. godine.
• Peta neprijateljska ofanziva, poznata kao bitka na Sutjesci, odnosno Operacija Schwarz je predstavljao pokušaj da se partizanske snage opkole i unište na granici Bosne i Crne Gore u kasno proljeće 1943.
• Šesta neprijateljska ofanziva je naziv za seriju ofanzivnih operacije koje su njemačke snage poduzele od septembra 1943. do početka 1944. kako bi od partizanskih snaga oduzele teritoriju oslobođenu nakon kapitulacije Italije.
• Sedma neprijateljska ofanziva, poznatija kao Operacija Konjićev skok ili Desant na Drvar, je bio ambiciozni pokušaj njemačke vojske da se krajem maja 1944. partizanske snage obezglave padobranskim desantom čiji je cilj bilo likvidacija ili zarobljavanje njihovog vrhovnog komandanta, maršala Tita.