Tibet

Situaziun geografica dal Tibet entaifer la Republica Populara da la China

La vallada Yangbajain, situada radund 100 kilometers en il nordvest da Lhasa

Chasas da lain a Zhongdian

Traffic da navs sin il Brahmaputra

Il Tibet (tibetan བོད་ Bod, ‹Pö›; chin. 西藏, Xīzàng) è ina vasta regiun alpina en l’Asia Centrala che furma la patria dal pievel tibetan. Cun in’autezza media da 4500 meters è il Tibet la regiun la pli auta dal mund, la quala vegn savens er numnada il ‹tetg dal mund›. La denominaziun ‹Tibet› vegn oz duvrada per l’entira regiun alpina tibetana, ma er per la Regiun autonoma dal Tibet, in territori cun administraziun communabla che la Republica Populara da la China ha annectà en ils onns 1950. La Regiun autonoma dal Tibet cumpiglia ca. la mesadad dal spazi cultural tibetan e sa chatta en il sid dal Tibet. Il nord e l’ost dal territori cultural tibetan furman parts da las provinzas chinaisas Qinghai, Gansu, Sichuan e Yunnan. En la lingua chinaisa uffiziala stat la noziun englaisa Tibet (q.v.d. il Xizàng chinais) adina per ‹Regiun autonoma dal Tibet›. Ma er la noziun tibetana bod respectivamain bod yul n’enserra per il pli betg las regiuns tibetanas da l’ost Amdo e Kham, regiuns che sa chattan per gronda part ordaifer la Regiun autonoma dal Tibet. Per che tut saja cumpiglià, sto vegnir duvrà il pled tibetan bod chen (Böchen) = ‹Tibet grond›.

L’appartegnientscha dal Tibet a la Republica Populara da la China è contestada en la publicitad (guarda er: status dal Tibet), schegea ch’i na dat nagin stadi sin il mund che mettess en dumonda quai a nivel diplomatic e politic.

Definiziuns dal Tibet

Sche la Republica Populara da la China (RPC) discurra da ‹Tibet›, manegia ella la Regiun autonoma dal Tibet cun la chapitala Lhasa; ina da las tschintg regiuns autonomas da la RPC. La Regiun autonoma dal Tibet includa l’anteriur territori dal Dalai Lama che consista d’Ü-Tsang e Kham occidental. Amdo e Kham oriental èn parts da Qinghai, Gansu, Sichuan e Yunnan.

Sche la Regenza tibetana en l’exil e la diaspora tibetana dovran il term ‹Tibet›, sa refereschan els a las regiuns che consistan da las provinzas tradiziunalas d’Amdo, Kham ed Ü-Tsang, ma ch’excludan Sikkim, Bhutan e Ladakh che furmavan er ina part dal territori cultural dal Tibet.

Las differenzas da las definiziuns procuran per bleras dispitas. La repartiziun d’Amdo e Kham oriental sin las provinzas vischinas ha cumenzà en il 18avel tschientaner ed è vegnida cuntinuada da las regenzas chinaisas sequentas.

Geografia

La segund gronda muntogna dal mund: K2 (8611 m) en il Karakorum central

La regiun alpina dal Tibet enserra en il sid ina gronda part da las muntognas dal Himalaia e sa chatta sin in’autezza media da 4500 meters en il nord e 3000 meters en il sid. Il culm il pli aut è l’Everest ch’è cun ses 8842 meters er il pli aut culm dal mund. Il Tibet furma ina da las regiuns las pli autas dal mund e vegn savens er numnada il ‹tetg dal mund›.

La planira auta dal Tibet sumeglia plitost in desert; il pli sitg èsi en las steppas alpinas dal vest. Il motiv per questa setgira è il Himalaia: en il sid tegna quel enavos la plievgia da monsun da l’India e procura per in clima continental en l’intern da la planira auta.

Il Tibet è circumdà da las muntognas dal Himalaia en il sid, da las chadainas tibetanas-chinaisas en l’ost (Min Shan, Minya Konka, Hengduan Shan), da las muntognas da Karakorum en il vest e da la chadaina da muntognas da Kunlun Shan en il nord. Ma er en l’intern percurran diversas chadainas da muntognas il pajais. Dal vest a l’ost cunfinescha il Tibet cun ils stadis da l’India Jammu e Kashmir, Himachal Pradesh, Uttarakhand, Sikkim ed Assam (tenor l’opiniun chinaisa) respectivamain Arunachal Pradesh (tenor l’opiniun indica e tenor ils cunfins politics actuals); auters pajais cunfinants èn Nepal, Bhutan e Myanmar (Birma). La lunghezza totala dals cunfins cun quests trais ultims pajais munta a bunamain 4000 km.

Il spazi cultural tibetan

Ils spazis culturals dal Tibet

Il Tibet ‹geografic› (q.v.d. il plateau dal Tibet inclus las muntognas a l’ur en China ed en ils pajais cunfinants) s’extenda sur ina surfatscha da 2,5 milliuns km² e vegn repartì tradiziunalmain en las suandantas regiuns culturalas:

• Amdo (nordost); vitiers vegn savens anc quintà la foppa da Qaidam che n’appartegneva oriundamain betg ad Amdo
• Kham (sidost)
• Gyarong (orasum en l’ost)
• Changhtang (steppas en il center, nord e nordvest)
• Ü-Tsang che cumpiglia l’entir ‹Tibet central› (pia las provinzas Ü e Tsang che sa chattan atgnamain en il sid dal Tibet)
• Ngari (Tibet dal Vest)

Il Tibet dal vest fa dentant part d’in spazi cultural che va sur ils cunfins. Quel cumpiglia las suandantas regiuns:

• Ngari (Tibet / RPC)
• Ladakh e Zangskar (Jammu e Kashmir, India)
• Spiti e Lahul (Himachal Pradesh, India)

Er il spazi cultural dal Tibet Central e dal Sid s’extenda sur ils cunfins:

• parts dal Nepal dal nord
• il stadi federativ indic Sikkim
• parts dal district Darjiling en il stadi federativ indic Bengala Occidental
• parts dal stadi indic Arunachal Pradesh; da la gronda part da quest stadi federativ pretenda la China ch’el tutgia tar il Tibet

En tut questas regiuns culturalas chattan ins Tibetans respectivamain gruppas che discurran tibetan. En ils territoris a l’ur datti er autras gruppas etnicas che n’èn betg adina parentadas linguisticamain u culturalmain cun ils Tibetans (p.ex. ils Muslims ad Amdo e Ladakh).

La Regiun autonoma dal Tibet

La Regiun autonoma dal Tibet è in’unitad administrativa da la Republica Populara da la China. Ella cumpiglia in territori da 1,2 milliuns km² – las anteriuras provinzas dal Tibet Central Ü e Tsang, Ngari, vastas parts da Changthang, sco er la part occidentala da la regiun culturala da Kham. La Regiun autonoma dal Tibet cumpiglia ca. la mesadad dal spazi cultural tibetan.

Clima

Desert en la regiun Ladakh

Temperatura a Lhasa (en °C)

mais	max.	min.
schaner	6,8	-10,2
favrer	9,2	-6,9
mars	12,0	-3,2
avrigl	15,7	0,9
matg	19,7	5,1
zercladur	22,5	9,2
fanadur	21,7	9,9
avust	20,7	9,4
settember	19,6	7,6
october	16,4	1,4
november	11,6	-5,0
december	7,7	-9,1
media	15,3	0,8

En il Tibet dominescha in clima muntagnard cun grondas fluctuaziuns da la temperatura dal di e cun bler sulegl. Er la differenza da temperatura tranter il sid ed il nord dal pajais è considerabla.

Il clima il pli agreabel chatt’ins en las regiuns pli bassas dal sidost dal Tibet. Là èn er situadas las citads Lhasa, Gyangzê e Xigazê. Lhasa ha ina temperatura media da 8 °C, Xigazê da 6,5 °C. Vers nord s’auza il plateau tibetan sin passa 4500 meters autezza ed en la part dal nord dal Tibet è la temperatura media da l’onn sut 0 °C (regiun da schelira permanenta).

La gronda part da la populaziun tibetana viva en la regiun tranter Lhasa e Xigazê sco er a l’ur da l’ost da las muntognas. Il nord, las regiuns centralas ed il vest dal Tibet èn quasi inabitabels.

Populaziun

Istoricamain consistiva la populaziun dal Tibet surtut da l’etnia tibetana. Autras gruppas etnicas en il Tibet èn Menba, Lhoba, Mongols e Chinais Hui (gruppa etnica chinaisa, da religiun muslima). La tradiziun di ch’ils emprims antenats dal pievel tibetan sajan stads ils Se, ils Mu, ils Dong, ils Tong, ils Dru ed ils Ra, represchentads entras las sis lingias cotschnas da la bandiera tibetana.

La dumonda da la proporziun dals Chinais Han (gruppa etnica, a la quala appartegnan 90 % dals Chinais) entaifer la populaziun dal Tibet è politicamain fitg delicata. La regenza tibetana en exil di che la Republica Populara da la China pratitgeschia ina politica che favuriseschia l’immigraziun dals Han per render ils Tibetans ina minoritad en lur agen pajais – quai che las autoritads chinaisas snegan.

Tibetans en exil
India	85 000
Nepal	14 000
Canada ed USA	7000
Bhutan	1600
Svizra	2500
Republica China	1000
ulteriura Europa	640
Australia e Nova Zelanda	220
Scandinavia	110
Giapun	60

Uffants tibetans a Sichuan

Las cifras da la dumbraziun dal pievel da l’onn 2000 mussan che 92,8 % da la populaziun da la Regiun autonoma dal Tibet è tibetana e 6,1 % Han. En l’entir Tibet (senza Xining e Haidong) vivan passa 7 milliuns Tibetans (69 % da la populaziun) e 1,5 milliuns Chinais Han (20 %)

La regenza tibetana en exil inditgescha dentant autras cifras. Tenor sias stimaziuns vivan oz 6 milliuns Tibetans e ca. 7,5 milliuns Chinais en las muntognas dal Tibet; en tut las citads furmian ils Chinais Han gia ina maioritad e totalmain ca. 111 170 Tibetans vivian en l’exil.

Questas cifras n’includan betg quels Tibetans che vivan sco independents, emploiads u er sco scolars en citads chinaisas situadas en la part orientala da la China. Be gia a Beijing vivan radund 2000 Tibetans. Er Lanzhou, la chapitala da la provinza chinaisa Gansu en il nordvest, e Chengdu, la chapitala da la provinza chinaisa Sichuan, han entaifer lur populaziun ina part considerabla da Tibetans. Tenor stimaziuns inuffizialas vivan a Chengdu tranter 10 000 e 100 000 Tibetans. Cunquai ch’adina dapli Chinais Han èn puspè fascinads dal budissem tibetan, sa domicilieschan er tscherts Lamas en citads da la China da l’Ost e dal Sid, sco per exempel a Shanghai, Hangzhou u Shenzhen.

Lingua

Il tibetan vegn discurrì en l’entir plateau dal Tibet, en il Bhutan ed en parts dal Nepal e da l’India dal Nord. Il tibetan discurrì includa numerus dialects regiunals che n’èn savens betg chapibels vicendaivlamain. Las colliaziuns tranter il tibetan ed autras linguas dal Himalaia n’èn betg adina cleras. En general vegnan ils dialects dal Tibet Central (Ü-Tsang cun Lhasa), da Kham, Amdo e d’auters territoris pli pitschens considerads sco dialects tibetans. Autras furmas sco per exempel il dzongkha (bhutanais), il sikkimais, sherpa e ladakhi èn varietads pli lontanas dal tibetan arcaic e vegnan consideradas da lur pledaders – oravant tut per motivs politics – sco linguas separadas. Cun considerar questa gruppaziun pli vasta da dialects tibetans vegn la lingua tibetana discurrida da ca. 6 milliuns persunas en la planira auta dal Tibet. Medemamain vegn il tibetan discurrì d’approximativamain 150 000 persunas en la diaspora. La lingua tibetana ha si’atgna scrittira che fa part da las scrittiras da la famiglia brahma.

Istorgia

La monarchia tibetana

Statuetta da Songtsen Gampo, imperatur tibetan dal 7avel tschientaner

Tranter il 7avel ed il 10avel tschientaner è il Tibet stà in grond imperi. Suenter che la posiziun dals retgs tibetans è vegnida indeblida il 10avel tschientaner, è sa sviluppada la furma tipica da la societad tibetana. Il terren era partì en trais differentas furmas da possess: possess funsil liber, bains funsils da las famiglias noblas e bains funsils sut l’administraziun da diversas claustras budisticas. Questa structura è sa mantegnida fin en ils onns 1950. Da quest temp eran passa 700 000 persunas da 1,25 milliuns purs dependents da la noblezza u da las claustras.

L’onn 1240 ha il Khan (titel d’in regent) mongol Güyük Khan conquistà il Tibet ed integrà quel en l’imperi. Dal 13avel fin il 14avel tschientaner èn commembers da la scola Sakya dal budissem tibetan vegnids engaschads dals Khans mongols sco viceretgs. Silsuenter èn suandadas regenzas intermediaras cun trais dinastias guvernaturas. Durant l’ultima invasiun dals Mongols a l’entschatta dal 16avel tschientaner è la pli giuvna da las quatter lingias religiusas – quella dals Dalai Lamas – vegnida declerada sco regenza uffiziala. Dal 1643 fin il 1949 è il Tibet vegnì regì dal Dalai Lama e da la regenza tibetana.

A l’entschatta dal 18avel tschientaner ha la China etablì il dretg da staziunar represchentants da la regenza cun plenipotenza (uschenumnads Ambans) a Lhasa. Cur ch’ils Tibetans han rebellà l’onn 1750 cunter la China e mazzà il represchentant da la regenza, ha la China reagì cun l’invasiun da sias truppas e cun nominar in nov represchentant. La regenza tibetana ha dentant cuntinuà cun sia lavur.

Durant il 19avel tschientaner ha il pievel vivì en in sistem feudal sut ils Lamas. Las claustras grondas possedevan la gronda part dal terren, avevan monopolisà il sistem da furmaziun e la gronda part da las activitads economicas ed incassavan ultra da quai taglias. I na deva nagin commerzi cun l’exteriur, cun excepziun da l’India, il Turkmenistan e la China. Il Dalai Lama vegniva considerà sco manader, ma si’influenza dependeva da sias abilitads persunalas. Entras il sistem da la reincarnaziun era il Dalai Lama durant lungas fasas memia giuven per pudair ademplir ses uffizi. Durant quels temps manava il Panchen Lama (scolast spiritual cun grond’influenza e grond’autoritad en il budissem tibetan) il pajais.

L’influenza da la Gronda Britannia

Durant la fasa dal Great Game ha la Gronda Britannia demussà interess per il Tibet. Ella temeva che la Russia conquistia la regiun, cunquai che lezza era londervi d’extender si’influenza en il nord ed en il sid dal Tibet. Lord George Curzon, il viceretg britannic da l’India, ha empruvà da limitar l’influenza russa cun meds diplomatics. Ma la regenza tibetana ha refusà sias tentativas. Il 13avel Dalai Lama ha argumentà ch’el na dastgia betg ignorar ils Ambans. Sco resposta han ils Brits lantschà il november 1903 ina campagna militara. Cur che l’armada britannica ha cuntanschì ils 29 da fanadur 1904 il flum Tsangpo, ha il Dalai Lama vis quant precara che la situaziun era ed è fugì en la Mongolia.

Suenter l’occupaziun da Lhasa ils 3 d’avust han ils Brits cumenzà las tractativas cun l’Amban e cun ils represchentants tibetans ch’eran restads. En la cunvegna dal settember 1904 han ins reglà l’avertura dals cunfins ed il commerzi cun il retg britannic (en l’India britannica). Plinavant è vegnì fixà ch’il Tibet na dastgia betg contractar cun auters pajais senza la lubientscha da la Gronda Britannia. Ina cunvegna cun la China fatga l’onn 1906 ha confermà questas cundiziuns, uschia ch’il Tibet era facticamain daventà in protectorat dals Brits. Quels èn dentant be darar sa maschadads en fatgs da l’intern.

L’onn 1907 ha ina cunvegna tranter l’Engalterra, la China e la Russia fixà la supremazia da la China. Il 1910 han ils Chinais tramess in’expediziun militara per consolidar quest dretg. Il Dalai Lama, strusch enavos da l’exil, è danovamain fugì, questa giada en l’India. Pervi da la Revoluziun chinaisa, la cupitga da la dinastia Quing e la fin da l’imperi en China l’onn 1911, han las truppas chinaisas puspè bandunà il Tibet. Il Dalai Lama è returnà il zercladur 1912 a Lhasa. Suenter che las davosas truppas chinaisas èn stadas stgatschadas da Lhasa l’entschatta da l’onn 1913, ha il Dalai Lama proclamà ils 14 da favrer 1913 l’independenza formala dal Tibet. Cun questa chaschun èn er vegnids fixads ils simbols exteriurs: la bandiera e l’imni.

Durant ils onns 1920 e 1930 è la China stada dividida entras guerras civilas e distratga pervi da la Segunda Guerra sino-giapunaisa. Malgrà quai n’ha la China mai smess da far valair pretensiuns envers il Tibet ed ha er empruvà singulas giadas da far valair questa pretaisa.

La guerra civila ch’è prorutta en China suenter la capitulaziun dal Giapun il 1945 ha fatg quitads al Tibet. Tut ils funcziunaris chinais èn vegnids stgatschads dal pajais e l’atgna armada è vegnida reactivada. In appel a las regenzas da la Gronda Britannia, da l’India e dals Stadis Unids da l’America l’onn 1946 n’è betg vegnida exaudida, uschia ch’il Tibet è restà politicamain isolà.

L’occupaziun tras la China

Charta dals cunfins uffizials da la Republica da la China (dapi 1912), inclusiv la China Continentala, la Mongolia, il Tibet, il Tuva ed il stadi da Kachin

L’october 1949 ha la Partida communistica chinaisa surpiglià la pussanza e fundà la Republica Populara da la China sut la direcziun da Mao Zedong. Danovamain è naschida la pretensiun d’annectar il Tibet tras il ‹pajais matern› China. Il schaner 1950 ha Radio Beijing annunzià l’intent da liberar il Tibet dal ‹giuf imperialistic britannic› entras l’Armada populara da liberaziun da la China. L’october 1950 ha l’armada chinaisa cuntanschì la citad tibetana Chamdo, nua ch’ella è be fruntada sin pitschna resistenza. La schuldada tibetana era armada be malamain. In mais suenter la capitulaziun da l’armada tibetana en il Tibet da l’Ost entras il guvernatur da Kham, Ngabo Ngawang Jigme, ha il 14avel Dalai Lama surprendì a Lhasa la regenza dal Tibet – e quai cun 15 onns, trais onns pli baud ch’usità. Il Tibet ha appellà silsuenter a las Naziuns unidas – ma senza success. La Gronda Britannia e l’India han refusà l’agid pervi dal stadi giuridic dal Tibet betg sclerì.

Sfurzadamain ha il Tibet sinaquai puspè cumenzà a contractar cun la China. Ils 23 da matg 1951 han represchentants da la regenza tibetana suttascrit in accord da 17 puncts davart la liberaziun paschaivla dal Tibet. Quest pass è dentant succedì sut squitsch politic da Beijing e senza ch’ils represchentants tibetans avessan gì la plenipotenza da la regenza da far quai. En questa cunvegna han ins fixà l’integraziun dal Tibet en la Republica Populara da la China. L’autonomia regiunala e la libertad religiusa èn vegnidas garantidas; plinavant han ins segirà ch’il sistem politic existent dal Tibet restia nunmidà. Ultra da quai duevan vegnir iniziads process da refurma tras la regenza tibetana, ma senza squitsch da las autoritads centralas chinaisas.

Trais dis pli tard ha la regenza tibetana intervegnì sur il radio da la suttascripziun e dal cuntegn da questa cunvegna. Cunquai ch’il sistem religius e politic dal Tibet e la posiziun dal Dalai Lama duevan restar nunmidads, ha la regenza approvà la cunvegna a Lhasa ils 24 d’october 1951. Paucs dis pli tard è l’armada chinaisa sa messa sin viadi vers il Tibet Central. Entaifer paucs mais ha quest’armada furmà ina ferma preschientscha militara a Lhasa che correspundeva numericamain quasi a l’entira populaziun da la citad.

Da quest temp n’ha la regenza chinaisa betg empruvà da midar il sistem social u religius en la nova Regiun autonoma dal Tibet. Ma las regiuns da l’ost Kham ed Amdo èn vegnidas tractadas sco mintg’autra provinza chinaisa er. La Partida communistica ha empruvà là da cuntanscher la refurma agrara cun eriger communas popularas e cun sfurzar ils nomads ad ina stabilitad da dimora. Quai ha però procurà per malcuntentientscha entaifer la populaziun. Ils onns 1950 hai dà en questas regiuns emprimas revoltas ch’èn s’extendidas fin en il Kham dal Vest e l’Ü-Tsang. Il 1955 ha il pievel rebellà spontanamain ed è vegnì supprimì cun violenza. Silsuenter èn differentas gruppas da pievels s’unidas ad ina rebelliun en tut il pajais.

L’onn 1959, durant il temp dal ‹Grand Sigl enavant› en China, ha l’administraziun chinaisa tractà il Dalai Lama cun ina mancanza da pietad averta. Ils 10 da mars 1959 ha cumenzà a Lhasa la revolta dal Tibet. Suenter ch’il Norbulingka (in palaz e la residenza da stad dal Dalai Lama) è vegnì bumbardà tras las truppas chinaisas ils 17 da mars 1959, è il Dalai Lama fugì en l’India. Dus dis pli tard han cumenzà ils cumbats en la citad. La revolta dal pievel è vegnida supprimida a moda violenta ils 21 da mars. Tenor indicaziuns da Tibetans en l’exil èn passa dieschmilli Tibetans morts durant quests cumbats. Durant il temp da la Revoluziun culturala chinaisa tranter il 1966 ed il 1976 han las ‹Gardas cotschnas› (gruppaziuns da scolars e students, purtaders da la Revoluziun culturala iniziada da Mao Zedong) destruì millis da claustras ed auters monuments culturals. Da 6000 tempels èn restads be set. Er tranter il 1987 ed il 1989 hai dà tumults a Lhasa, uschia che las autoritads han proclamà il status d’urgenza. Il medem è capità durant ils tumults dal 2008 en Tibet.

Il status dal Tibet

Remartgas istoricas davart il status dal Tibet

La Regiun autonoma dal Tibet sco part dal Tibet entir

Fin l’entschatta dal 18avel tschientaner era il Tibet ina regiun senza cunfins fixs, cun in’autonomia interna sut il protecturat mongol. Suenter il declin da la pussanza mongola hai dà ‹tumults da successiun› en il territori dal Tibet. Pervi da quests tumults ha la China declerà l’onn 1720 il Tibet sco ses protecturat cun cumplaina autonomia interna. Quest furma da coexistenza ha tegnì bunamain 200 onns ed era d’avantatg per omaduas varts.

Ils Tibetans eran ils agens signurs en lur pajais e vegnivan laschads en pasch. In’influenza chinaisa devi be en la periferia orientala dal Tibet. Fin oz datti là regiuns cun ina gronda quota da populaziun chinaisa Han. Ma strusch in Chinais da la planira aveva la motivaziun da traversar plirs tschient kilometers per cuntanscher la cuntrada criva dal Tibet. Questas regiuns eran pauc populadas e mintga viadi en il Tibet era stentus e betg pussaivel senza in guid local. Plinavant na devi en il Tibet quasi nagina pussaivladad per ils Chinais da far commerzi e nagut ch’avess valì la paina da far viadis. Uschia sa chattavan il 1950, l’onn da l’invasiun chinaisa, be sis esters en il Tibet. Dus da quels eran ils alpinists austriacs Heinrich Harrer e Peter Aufschnaiter ch’eran daventads cussegliaders dal Dalai Lama. Pli tard ha Harrer descrit sias experientschas en il cudesch ‹Sieben Jahre in Tibet› ch’è stà in grond success e dal qual è er vegnida realisada ina versiun cinematografica.

L’avantatg dal protecturat dal Tibet era da pudair mussar envers ils stadis cunfinants che las pretensiuns territorialas da la China tanschevan fin al punct da culminaziun dal Himalaia. Uschia eri cler, a partir da nua che pussanzas estras fissan entradas en il territori naziunal da la China. Il protecturat sut la China garantiva pia a la populaziun dal Tibet la protecziun encunter inimis exteriurs e cunquai er la pasch cun ils pajais cunfinants. Pervi da questa constellaziun vegn il Tibet mussà en ils atlas vegls sco part da la China.

La relaziun tranter la Republica Populara da la China ed il Tibet

• La regenza tibetana en exil considerescha la preschientscha chinaisa sco in’occupaziun estra. Ella accusa la China d’avair mazzacrà ina part da la populaziun tibetana, d’applitgar la repressiun, da destruir la cultura tibetana e da render chinaisas la cultura e la populaziun tibetana. La regenza tibetana na pretenda betg l’independenza, mabain dapli autonomia.

• La Republica Populara da la China considerescha il Tibet sco territori da sia suveranitad. Per confirmar quai dovra ella arguments istorics (protecturat da 1720–1910), politics ed economics (aboliziun da la teocrazia feudala e modernisaziun dal pajais) e strategics (protecziun da la China). Oz datti blers u schizunt dapli Chinais Han che Tibetans en il Tibet, quai che renda in’autonomia adina main probabla.

Il status dal Tibet tenor la China

Tenor l’opiniun da la regenza chinaisa-continentala furma il Tibet dapi plirs tschient onns ina part fixa da la China. La China pretenda ch’il 13avel Dalai Lama Thubten Gyatso haja empruvà l’onn 1894 cun agid dals imperialists britannics da separar il Tibet da la China. Da quel temp è l’administratur da l’imperatur chinais vegnì stgatschà dal Dalai Lama or dal Tibet. La Gronda Britannia sco pussanza coloniala era preschenta militarmain en China ed ha sustegnì politicamain la separaziun, quai ch’ha sfurzà la regenza chinaisa da star calma. La decleraziun d’independenza da l’onn 1913 è tenor la China mai stada valaivla tenor il dretg internaziunal public, perquai ch’ella n’è mai vegnida acceptada ni da la China ni d’in auter stadi. Cun tschessentar l’influenza estra sin il Tibet (1950) e cun l’accord en 17 puncts (1951) saja il stadi tradiziunal puspè vegnì restabilì.

Il status dal Tibet tenor la regenza tibetana en exil

Bandiera da la regenza tibetana en exil. Questa bandiera è scumandada en la Republica Populara da la China

Vopna/sigil da la regenza tibetana en exil e dal Tibet avant l’occupaziun tras la China

La regenza tibetana en exil punctuescha ch’il Tibet saja stà in pajais independent cur che l’Armada populara da liberaziun saja entrada en il pajais. Plinavant cuntrafetschian l’invasiun militara e l’occupaziun constanta al dretg internaziunal ed al dretg d’autodeterminaziun. Il Tibet na furmia betg – sco quai che la RPC pretendia – dapi 700 onns ina part da la China; il Tibet saja be stà durant curts temps sut l’influenza dals Mongols u dals Mandschus, dentant mai sut l’influenza dals Chinais Han.

L’accord en 17 puncts davart la liberaziun paschaivla dal Tibet n’è betg valaivel tenor ils Tibetans, perquai ch’ils delegads tibetans al hajan suttascrit sut squitsch militar. Plinavant vegn rinfatschà a la China da betg avair resguardà l’autonomia interna e la libertad religiusa ch’eran garantidas en l’accord.

Ils 21 da settember 1987 ha il Dalai Lama fatg ina nova proposta davart l’avischinaziun a la China en furma d’in program da pasch en tschintg puncts.

1. transfurmar l’entir Tibet, inclus las provinzas da l’ost Kham ed Amdo, en ina zona senza violenza
2. renunziar a la politica da la China da translocar la populaziun
3. respectar ils dretgs umans e las libertads democraticas dal pievel tibetan
4. restabilir e proteger l’ambient dal Tibet
5. reprender tractativas seriusas davart il status futur dal Tibet sco er davart las relaziuns tranter il pievel da la China e dal Tibet

Ils 17 d’october 1987 ha la regenza chinaisa refusà quest plan ed inculpà il Dalai Lama d’engrondir il foss tranter el e la regenza chinaisa. In dialog cun il Dalai Lama vegnia be en dumonda, sche quel desistia da pretender l’independenza dal Tibet. Per quai stoppia el renconuscher en ina decleraziun publica che Tibet e Taiwan sajan parts inseparablas dal territori chinais e che la Republica Populara da la China saja la suletta regenza legitima.

Il status dal Tibet ord vista internaziunala

Germania

En accordanza cun la communitad internaziunala considerescha la regenza federala tudestga il Tibet sco part da l’associaziun da stadis da la China. Quai fiss er il cas, sch’il Tibet avess gì ademplì en si’istorgia da bleras midadas las premissas per in stadi independent. La Germania sustegna dentant la pretensiun d’autonomia – oravant tut en il champ cultural e religius – sco expressiun adequata per il dretg d’autodeterminaziun dal pievel tibetan. Contacts cun il Dalai Lama datti be en sia funcziun sco manader religius.

Il parlament da la Republica Federala Tudestga ha percunter condemnà l’onn 1996 cun gronda maioritad la supressiun violenta dal Tibet e la politica da repressiun da la China:

«Cumenzond cun las acziuns militaras inumanas dapi l’invasiun da la China l’onn 1950 dura la suppressiun violenta dal Tibet e sias stentas per autodeterminaziun politica, etnica, culturala e religiusa fin oz. La politica da repressiun cuntinuanta da la China en il Tibet chaschuna violaziuns gravantas dals dretgs umans, destrucziun da l’ambient sco er massivs dischavantatgs economics, socials, giuridics e politics per la populaziun tibetana e la finala er la sinisaziun dal Tibet.» 

Dapi il matg 1995 datti en il parlament tudestg in gremi da diversas fracziuns che s’occupa da la problematica dal Tibet. L’onn 1998 ha Joschka Fischer, il minister da l’exteriur da quel temp, dentant confermà l’appartegnientscha dal Tibet a la Republica Populara da la China. El ha declerà ch’il Tibet vegnia considerà sco part integrala da la China e che tut ils sforzs d’independenza vegnian taxads sco separatissem e na vegnian betg sustegnids.

Uniun europeica

Dapi l’onn 1987 ha il Parlament europeic publitgà diversas resoluziuns pertutgant il Tibet. Repetidamain ha il Parlament condemnà la violaziun dals dretgs umans e da la libertad religiusa entras las autoritads chinaisas.

En la resoluziun dals 15 da december 1992 ha il Parlament europeic explitgà ch’il pievel tibetan saja in pievel en il senn dal dretg internaziunal public e ch’el haja il dretg d’autodeterminaziun. Plinavant ha il Parlament crititgà l’occupaziun militara dal Tibet entras las truppas chinaisas ed exprimì sia preoccupaziun en vista a la periclitaziun da l’‹identitad naziunala› dal pievel tibetan.

Stadis Unids da l’America

Il Senat dals Stadis Unids ha deliberà ils 23 da matg 1991 ina resoluziun. Tenor quella furma il Tibet, inclus las regiuns ch’èn vegnidas incorporadas en las provinzas chinaisas, in pajais occupà. Ils vairs represchentants da quest pajais sajan il Dalai Lama e la regenza tibetana en exil. La regenza chinaisa è sinaquai vegnida supplitgada da retrair sias truppas dal Tibet.

India

Ils 13 d’avrigl 2005 han l’India e la China fatg plirs contracts da collavuraziun. Tranter auter tractan quels er ina decleraziun cuminaivla davart ils cunfins acceptads vicendaivlamain. Da princip vegn la lingia d’armistizi che deriva da la guerra da cunfins dal 1962 renconuschida sco cunfin cuminaivel. La China desista explicitamain da pretensiuns en il sid da la lingia da McMahon (stadi d’Arunachal Pradesh) ed en autras regiuns. L’India renconuscha la suveranitad da la China en il nord da questa lingia, en la regiun autonoma chinaisa dal Tibet e sin il plateau d’Aksai Chin.

Republica da la China (Taiwan)

La posiziun da la Republica da la China (Taiwan) envers il Tibet è vegnida descritta da ses president Chen Shui-bian suandantamain:

«Durant la conferenza d’inauguraziun da la fundaziun per il stgomi da Taiwan-Tibet l’onn 2003 hai jau annunzià nossa nova politica ed accentuà che la regenza taiwanaisa na considereschia betg pli il pievel da la regenza tibetana en exil sco pievel chinais. Enstagl vegnin nus a tractar separadamain nossas relaziuns cun il Tibet e la China sut questa nova vista.»

Plinavant empermetta el ses sustegn per scadina proposta dal Dalai Lama per schliar il problem dal Tibet.

Cultura

Medischina tibetana tradiziunala

La medischina tibetana tradiziunala è ina da las pli veglias medischinas dal mund. Ella utilisescha fin duamilli sorts da plantas e tschuncanta minerals. Ina da las persunas-clav en il svilup da questa medischina è stà il medi Yutok Yonton Gonpo (8avel tschientaner). El ha scrit ils ‹Quatter tantras medicinals› cun integrar las tradiziuns medicinalas da la Persia, da l’India e da la China. Ils tantras cumpiglian 156 chapitels en furma da ‹Tangkas› (ovras d’art religiusas). Questa medischina tibetana arcaica vegn en general applitgada dals Lamas, per exempel a Xianggelila. Il descendent da Yutok Yonten Gonpo ha alura amplifitgà questa tradiziun ed agiuntà 18 lavurs da medischina. In da ses cudeschs includa maletgs d’ossa rutta ed el ha er fatg ina seria da maletgs anatomics dals organs interns.

Religiun

Budissem tibetan

Tur cun gronda roda d’oraziun, a Zhongdian

La spiritualitad è extremamain impurtanta per ils Tibetans. Il Tibet è il center dal budissem tibetan, ina furma dal vajrayana ch’è en pli collià cun il shingon, la tradiziun budistica en il Giapun. Il budissem en il Tibet è sa sviluppà l’emprim en il 8avel tschientaner e suenter a partir dal 11avel tschientaner en quatter grondas scolas budisticas (nyingma, kagyü, sakya e gelug). Il manader terrester actual dal Tibet è il 14avel Dalai Lama che viva en exil en l’India. A medem temp è el in dals pli impurtants represchentants d’ina scola Mahayana (Gelug). Il budissem tibetan na vegn betg mo pratitgà en il Tibet, mabain er en la Mongolia, en la Republica da Buriazia (Sibiria), en il Tuva (Sibiria), en la Republica da Calmucchia (Russia dal Sid) e tar ils Mandschus, in pievel domicilà en il nordost da la China. Fin il 8avel tschientaner, cur ch’il budissem è arrivà en il pajais, era il bön la religiun dals Tibetans. Omaduas religiuns – il budissem tibetan ed il bön – èn s’influenzadas vicendaivlamain.

In dals rituals funerals pratitgads dals Tibetans il pli savens è la sepultura en l’aria, nua ch’il defunct vegn surdà als tschess. Per els è quai insatge tuttavia natiral da surdar il corp en quella moda a la natira. L’olma è en il mument da la sepultura tuttina gia sa separada dal corp.

Il palaz da Potala, l’anteriura residenza dal Dalai Lama fin tar sia fugia dal 1959, fa part dal Patrimoni mundial da l’UNESCO. En pli il palaz Norbulinka, l’anteriura residenza da stad dal Dalai Lama. Durant l’invasiun chinaisa dal 1949 e la Revoluziun culturala dal 1960 èn divers lieus istoricamain signifitgants dal Tibet vegnids destruids parzial- u totalmain.

Islam

En las citads dal Tibet existan er pitschnas communitads muslimas, sco per exempel ils Kachee. Lur origins tanschan enavos fin ils immigrants da trais regiuns principalas: il Kashmir (Kachee Yul en tibetan vegl), il Ladakh ed ils pajais tircs da l’Asia Centrala. L’influenza islamica en il Tibet deriva er da la Persia. Suenter il 1959 ha ina gruppa da Muslims tibetans giavischà la naziunalitad indica sin basa da lur ragischs istoricas en il Kashmir. La regenza da l’India ha sinaquai declerà tut ils Tibetans muslims sco burgais da l’India. Igl exista er ina communitad muslima chinaisa bain etablida (gya kachee). L’origin da quella va enavos sin il pievel Hui (ina gruppa etnica chinaisa da religiun muslima).

Art tibetan

L’art tibetan è collià stretgamain cun il budissem tibetan: quai explitgescha er il fatg che las ovras represchentan en general divinitads budisticas en diversas furmas sco per exempel statuas da bronz dorà e mandalas da sablun colurà. L’art da las statuettas da bronz dorà vegn er numnà art sino-tibetan.

Architectura

Il palaz da Potala

L’architectura religiusa tibetana è segnada d’influenzas orientalas ed indicas ed exprima fermamain l’orientaziun al budissem. La roda budistica cun dus draguns ves’ins vi da quasi mintga claustra dal Tibet.

Las chasas e las claustras vegnan savens construidas en lieus elevads e suleglivs cun vista vers sid. Il material da construcziun è per il pli ina maschaida da crappa, da laina, da cement e da terra. La tecnica da construcziun permetta da spargnar il material d’arder ch’è ina chaussa rara: ils tetgs plats mantegnan en l’intern la chalur e las fanestras multiplas laschan entrar il sulegl. Las paraids èn generalmain inclinadas per diesch grads vers l’interiur, quai sco protecziun encunter ils terratrembels frequents en questa regiun muntagnarda.

Cun 117 meters autezza e 360 meters largezza vegn il Palaz da Potala considerà sco l’exempel il pli impurtant da l’architectura tibetana. Pli baud furmava el la residenza dal Dalai Lama. Il palaz consista da var milli stanzas sin tredesch auzadas e cuntegna maletgs dals ultims Dalai Lamas e statuas da Buda. El è dividì en in Palaz Alv exteriur cun ils quartiers administrativs ed en ils Quartiers Cotschens interiurs che dattan albiert a la sala da reuniun dals Lamas, las chapluttas, 10 000 sanctuaris ed ad ina gronda biblioteca cun las scrittiras budisticas. I dat er in ‹potala pitschen›, a Zhongidan en ils sidost dal Tibet (provinza da Yunnan en la regiun autonoma da Xianggelila).

Musica

La musica tibetana reflectescha l’ierta culturala da la regiun dal Himalaia. Sper il Tibet sa fan valair influenzas da l’India, dal Bhutan e da Nepal. I sa tracta surtut da musica religiusa che mussa la profunda influenza dal budissem tibetan sin la cultura.

La musica tibetana en furma da chants en tibetan u en sanscrit furma ina part integrala da la religiun. Ils chants cumplexs, savens recitaziuns da texts sacrals, vegnan er preschentads a chaschun da divers festivals. Il chant da yang, performà senza coordinaziun metrica, vegn savens accumpagnà da tamburs e d’in bufatg murmurar. I dat stils specifics en diversas scolas dal budissem tibetan, sco per exempel la musica classica populara dals Gelugpa e la musica romantica dals Nyingmapa (la pli veglia scola dal budissem tibetan), dals Sakyapa e dals Kagyupa.

La musica da nangma è fitg populara en bars da karaoke a Lhasa che furma il center urban dal Tibet. In’autra furma da musica populara è il stil classic gar che vegn duvrà per ritus e ceremonias. Lu è ina sort da chanzuns che cuntegnan vibraziuns gutturalas e gizzas. I dat er chants epics d’eroxs dal Tibet, sco per exempel l’epos da Gesar de Ling.

Festivals

Pelegrins davant la claustra da Jokhang a chaschun dal festival da Monlam

Durant l’entir onn datti divers festivals en il Tibet, per il pli organisads en onur da Buda. Losar è il festival da l’onn nov. Silsuenter suonda il festival da l’oraziun Monlam ch’ha lieu durant l’emprim mais da l’onn chalendar tibetan. Tar quest festival s’inscuntran blers Tibetans per ballar, sa participar ad eveniments sportivs e far picnics. Quest festival è vegnì inizià l’onn 1049 da Tsong Khapa, il fundatur da l’urden dal Panchen Lama e dal Dalai Lama.

Cuschina

La bavronda principala dals Tibetans e il té da paintg salà. En las cundiziuns climaticas extremas da la regiun gida quest té a mantegnair la temperatura dal corp, cunquai ch’el cuntegna bler protein e grass. Té da paintg è ina bavronda fitg populara ed i vegn ditg che blers Tibetans baivian fin 100 cuppins a di.

La planta cultivada la pli impurtanta en il Tibet è il dumiec. La pasta fatga da farina da dumiec e té da paintg chaud, numnada tsampa, è il nutriment principal dals Tibetans. Questa pasta vegn ubain preparada sco tagliarins ubain sco gnocs, numnads momos. Tratgas da charn consistan surtut da charn da yak, chaura u nursa che vegn savens setgentada u cuschinada ad in fratem cun tartuffels. Er sems da mustarda vegnan cultivads en il Tibet e furman perquai ina part integrala da questa cuschina. Savens mangian ins er jogurt, paintg e chaschiel da yak; in bun jogurt vegn considerà sco insatge luxurius.

Il Tibet en la cultura populara

Ils ultims onns èn vegnids producids divers films davart il Tibet. Igl èn quai oravant tut films da Hollywood sco ‹Seven Years in Tibet› (cun Brad Pitt en la rolla da Heinrich Harrer) u ‹Kundun›, ina biografia dal 14avel Dalai Lama. Pervi da las allusiuns naziunalisticas tibetanas èn omadus films vegnids scumandads da la regenza chinaisa. Auters films èn per exempel ‹Samsarac, ‹Phörpa› (Spiel der Götter – Als Buddha den Fussball entdeckte) u ‹Himalaya – l’enfance d’un chef›. L’onn 2005 han Tenzing Sonam, in reschissur tibetan en l’exil, e Ritu Sarin realisà il film dramatic ‹Dreaming Lhasa› che tematisescha l’identitad tibetana en la diaspora indica.

‹Kekexili: Mountain Patrol› è in film dal National Geographic che raquinta d’in schurnalist chinais che va en il Tibet per rapportar davart l’antilopa tibetana periclitada. Il film ha gudagnà numerus premis en l’agen pajais ed ordaifer.

L’onn 1995 ha la gruppa da musica electronica da la Gronda Britannia Banco de Gaia edì l’album ‹Last Train to Lhasa› ch’è deditgà a la musica dal Tibet e che cuntegna blers extracts da chants tibetans.

Economia

Secturs economics

Agricultura ed allevament da muvel

Tenda da nomads durant il viadi da stad

La gronda part da la populaziun tibetana lavura en l’agricultura; passa 85 % èn purs e pasturs. Entras la politica dals onns 1970 e 1980 hai dà in augment da la populaziun tar ils pasturs tibetans e cun quai er dapli animals che donnegian las steppas, cunquai che la surfatscha na po betg vegnir engrondida. Per ina part dals allevaturs da muvel vegnan tschertgadas plazzas da lavur alternativas en las citads, per pudair garantir vinavant ina buna qualitad da las steppas. En il rom da quest program han ins decidì il 2007 che 100 000 persunas stoppian bandunar enfin l’onn 2010 lur patria per prender domicil en las citads. Pertutgads èn ils nomads ch’abiteschan en las spundas da las parts sura dals gronds flums en la provinza dal nord Qinghai.

Turissem

Il turissem è in sectur economic che sa chatta en in ferm svilup. L’onn 2004 han passa 1,2 milliuns turists visità il Tibet, da quels bunamain 100 000 esters. En la Regiun autonoma dal Tibet vivan oz tenor retschertgas uffizialas passa 30 000 Tibetans dal turissem.

In factur impurtant per il turissem è la lingia da viafier Qingzang che vegn er numnada viafier da Lhasa. Cun la viafier da Lhasa datti dapi l’onn 2006 ina colliaziun cun il tren tranter Beijing e Lhasa cun in temp da viadi da 48 uras. L’onn 2007 è il dumber da turists en la Regiun autonoma dal Tibet creschì per 60,4 % sin 4,02 milliuns. La pli impurtanta attracziun turistica da Lhasa, il Potala, po vegnir visità be d’ina pitschna part dals turists a Lhasa. Per proteger las construcziuns d’arschiglia e da lain dal Potala è il dumber da visitaders limità a 2300 al di. Ma tschertins èn da l’avis ch’er quest dumber saja memia aut.

Critichers dubitan dentant ch’il progress economic dal turissem arrivia propi fin tar la populaziun tibetana. Uschia èn per exempel tschient guids da viadi tibetans vegnids relaschads l’onn 2003 e remplazzads cun guids chinais. Cunquai che la scolaziun e furmaziun manca, èn las bleras plazzas da lavur en il sectur turistic nuncuntanschiblas per ils Tibetans. A quels ch’han fatg lur scolaziun en l’exil vegn refusà la lavur sco guid turistic. Tenor ina stimaziun eran l’onn 1995 75 % da las fatschentas a Lhasa en possess chinais e passa 90 % dals martgadants sin fiera eran Chinais.

Industria da minieras

L’industria da minieras duai daventar la terza pitga en l’economia tibetana. Il Tibet posseda en ses terren stgazis sco crom, arom, magnesit, bor, plum, aur, petroli, fier, lithium, caliumclorid, aluminium, zinc ed auter. Fin uss vegn explotà be pauc, ma in punct central dal plan da tschintg onns da la regenza a Beijing è da promover l’explotaziun. Il schaner 2007 ha la regenza communitgà ch’ins haja chattà gronds giaschaments da minerals betg lunsch davent da la viafier da Lhasa. Critichers teman dentant che l’explotaziun da questas minas pudess donnegiar il sistem ecologic dal Tibet.

Auters secturs industrials

Las industrias cun materia primara e cun material da construcziun vegnan er promovidas. In sectur industrial pli pitschen èn products manuals tradiziunals, sco tarpuns, pulu (taila da launa tessida a maun) ed artisanadi.

Creschientscha economica

Dapi il 1999 vegn il svilup economic en il Tibet sustegnì dal Great Western Development Plan. Suenter ils success economics en las provinzas a las rivas, è quest program vegnì stgaffì per sustegnair las regiuns en il vest da la China ch’èn restadas enavos economicamain. In element impurtant da quest plan è la construcziun d’ina meglra infrastructura.

Traffic

Viafier da Lhasa che collia la provinza Qinghai cun Lhasa. Sin quest tschancun sa chatta er la staziun la pli auta dal mund: Tanggula, 5068 m

En la Regiun autonoma dal Tibet datti passa 20 000 km via. Ma tuttina n’è anc passa in terz da tut ils vitgs betg collià cun ina via. Per il traffic da transit dal Tibet datti en direcziun nord-sid duas vias, ina da quellas è la via Qinghai-Tibet. En direcziun ost-vest datti trais vias da transit, per exempel la via Sichuan-Tibet.

L’onn 2001 han ins cumenzà cun la construcziun da la viafier da Lhasa davent da Golmud al cunfin dal nord dal Tibet fin a Lhasa. I sa tracta da la viafier la pli auta dal mund cun in passadi sur in pass da 5072 m autezza. Per part è la viafier vegnida construida sin terren da schelira permanenta e maina er tras regiuns da terratrembels.

La regenza chinaisa sco er ina gronda part dals Chinais Han considereschan la viafier sco ina gronda prestaziun dal stadi chinais – tant per sviluppar l’economia dal Tibet sco er per augmentar il bainstar da la populaziun tibetana. Auters èn dentant da l’opiniun che l’identitad religiusa, culturala e linguistica dal Tibet saja periclitada entras questa viafier.

Plazzas aviaticas internaziunalas èn l’eroport da Bangda, Linzhi Airport e l’eroport da Lhasa.

Ecologia

Ils onns 1950 ha cumenzà in grond tagl cumplet en ils guauds dal Tibet, oravant tut en l’ost dal pajais. Nundumbraivels transports da laina han bandunà la regiun, per il pli vers la China Centrala. Las consequenzas èn stadas erosiuns massivas ed in auzament dal nivel da l’aua en ils flums, quai ch’ha manà ad inundaziuns. Per evitar ulteriurs donns d’ambient han ins reducì tranter il 1990 ed il 2002 la quantitad da tagl da laina da 210 000 m³ sin 50 000 m³. A medem temp han ins lantschà in program d’emplantar guaud che cuntinuescha anc adina.

In ulteriur problem è il svilup da la populaziun dal Tibet. En il decurs da la segunda mesadad dal 20avel tschientaner è la populaziun quasi sa dublegiada. Cunquai che la populaziun è er daventada in zic pli bainstanta, è la producziun da charn sa quadruplitgada tranter il 1978 ed il 2003. Ils nomads en las steppas dal Tibet possedan dapli animals. Cunquai che la surfatscha da pascular na sa lascha betg extender, datti concurrenza e surpasculaziun. Per ils nomads ston vegnir creadas novas pussaivladads da viver en las citads, per savair distgargiar uschia las steppas.

Vesair er

• Tumults dal 2008 en Tibet

Litteratura

tudestg

• Jürgen C. Aschoff: Tibet, Nepal und der Kulturraum des Himalaya (mit Ladakh, Sikkim und Bhutan). Kommentierte Bibliographie deutschsprachiger Bücher von 1627 bis 1990 (Aufsätze bis zum Jahre 1900). Garuda Verlag, Dietikon/Svizra 1992, ISBN 3-906139-07-7.
• Tenzin Choedrak: Der Palast des Regenbogens. 3. ediziun, Insel Verlag, Francfurt a.M. 1999, ISBN 3-458-16972-5.
• Melvyn C. Goldstein & Cynthia M. Beall: Die Nomaden Westtibets. DA-Verlag, Nürnberg 1991, ISBN 3-922619-11-8.
• Andreas Gruschke: Tibet, Weites Land auf dem Dach der Welt. Schillinger Verlag, Freiburg 1993, ISBN 3-89155-144-4.
• Andreas Gruschke: Demographie und Ethnographie im Hochland von Tibet, en: Geographische Rundschau, 49 (1997), carnet 5, p. 279-286.
• Andreas Gruschke: Mythen und Legender der Tibeter. Diederichs, Minca 1996, ISBN 3-424-01309-9.
• Andreas Gruschke: Die heiligen Stätten der Tibeter. Diederichs, Minca 1997, ISBN 3-424-01377-3.
• Stephan Haas: Die Tibetfrage – Eine Analyse der Gründe und der Rechtmäßigkeit des chinesischen Einmarsches in Tibet 1950/51. Lit Verl., Münster 1997, ISBN 3-8258-2872-7.
• Heinrich Harrer: Sieben Jahre in Tibet – Mein Leben am Hofe des Dalai Lama. Ullstein, Berlin, 1953, ISBN 3-548-35753-9.
• Michael Henss: Tibet. Die Kulturdenkmäler. Atlantis Verlag, Turitg 1981, ISBN 3-7611-0626-2
• Catherine Hool: Die chinesische Tibetpolitik. Verlag Peter Lang, Berna 1989, ISBN 3-261-03981-7
• Wulf Köpke & Bernd Schmelz (ed.): Die Welt des Tibetischen Buddhismus. (Mitteilungen aus dem Museum für Völkerkunde Hamburg, nova retscha, tom 34), Hamburg 2005, ISBN 3-9809222-4-3.
• Karénina Kollmar-Paulenz: Kleine Geschichte Tibets. Verlag C.H.Beck, Minca 2006, ISBN 3-406-54100-3.
• Peter-Hannes Lehmann und Jay Ullal: Tibet, das stille Drama auf dem Dach der Erde. 7. ediziun, Gruner und Jahr, Hamburg 2000, ISBN 3-570-01721-4.
• Klemens Ludwig: Tibet. Eine Länderkunde. Beck, Minca 2000, ISBN 3-406-46224-3.
• Blanche C. Olschak und Geshé Thupten Wangyal. Mystik und Kunst Alttibets, Berna 1972, ISBN 3-444-10065-5.
• Gerald Schmitz: Tibet und das Selbstbestimmungsrecht der Völker. Gruyter, Berlin 1998, ISBN 3-11-016109-5.
• Gerhardt W. Schuster: Das Alte Tibet: Geheimnisse und Mysterien, Insel Verlag, Francfurt 2002, ISBN 3-458-34505-1.
• Giuseppe Tucci: Die Religionen Tibets. En: G. Tucci & W. Heissig, Die Religionen Tibets und der Mongolei, Stuttgart-Berlin-Köln-Mainz 1970, pp. 5-295, ISBN 3-17-071152-0.
• Helmut Uhlig (Herausgeber). Das Bild des Buddha, [Ausstellungskatalog, Kunstamt Berlin-Tempelhof, Berlin]. Berlin: Safari Verlag 1979, ISBN 3-7934-1617-8.
• Helmut Uhlig und Heidi und Ulrich von Schroeder. Tantrische Kunst des Buddhismus. (Catalog d’exposiziun, Kunstamt Berlin-Tempelhof, Berlin), Berlin: Verlag Ullstein 1981, ISBN 3-7934-1609-7.
• Helmut Uhlig: Auf dem Pfad zur Erleuchtung. Die Tibet-Sammlung der Berti Aschmann-Stiftung im Museum Rietberg Zürich. (Catalog d’exposiziun, Museum Rietberg), Turitg 1995, ISBN 3-907070-59-3.
• Heidi von Schroeder: Schritte zur Erkenntnis. Neuzugänge der Tibet-Sammlung der Berti Aschmann-Stiftung im Museum Rietberg Zürich. Museum Rietberg, Turitg 2006, ISBN 3-907077-22-9.
• Ulrich von Schroeder und Heidi von Schroeder: Tibetische Kunst der Alain-Bordier-Stiftung, Hong Kong: Visual Dharma Publications, Ltd. 2009, ISBN 962-7049-11-5.
• Thomas Weyrauch: Gepeinigter Drache – Chinas Menschenrechte im Spätstadium der KP-Herrschaft. 2. ediziun, Longtai-Verlag, Heuchelheim 2006, ISBN 3-938946-00-8.

englais

• Li An-che: History of Tibetan Religion. A Study in the Field. New World Press, Beijing 1999, ISBN 7-80005-225-7.
• Christopher Beckwith: The Tibetan Empire in Central Asia. A History of the Struggle for Great Power among Tibetans, Turks, Arabs, Chinese during the Early Middle Ages. Princeton University Press, Princeton-New Jersey 1987, ISBN 0-691-02469-3.
• Victor Chan: Tibet Handbook. A Pilgrimage Guide. Avalon Travel Publishing, California 1994, ISBN 0-918373-90-5.
• Dung-Dkar Blo-Bzang Phrim-Las: The Merging of Religious and Secular Rule of Tibet. Foreign Languages Press, Beijing 1993, ISBN 7-119-00672-X.
• Melvyn C. Goldstein: A History of Modern Tibet, 1913–1951. University of California Press, 1991, ISBN 0-520-07590-0.
• Melvyn C. Goldstein: A History of Modern Tibet, Volume 2: The Calm Before the Storm: 1951–1955, University of California Press 2007, ISBN 978-0-520-24941-7.
• Melvyn C. Goldstein: The Snowlion and the Dragon: China, Tibet and the Dalai Lama. Berkeley: University of California Press, 1997, ISBN 0-520-21951-1.
• Melvyn C. Goldstein, William Siebenschuh e Tashi Tsering. The Struggle for Modern Tibet: The Autobiography of Tashi Tsering. Armonk, NY: M.E.Sharpe, Inc. 1997.
• A. Tom Grunfeld: The Making of Modern Tibet. University of California Press, Londra Delhi 1987, ISBN 0-520-21951-1.
• Andreas Gruschke: The Cultural Monuments of Tibet’s Outer Provinces: Amdo. 2 toms, White Lotus Press, Bangkok 2001, ISBN 3-89155-311-0.
• Andreas Gruschke: The Cultural Monuments of Tibet’s Outer Provinces: Kham. 3 toms, White Lotus Press, Bangkok 2004ss., ISBN 974-480-049-6.
• Jin Hui: Social History of Tibet, China: Documented and Illustrated. Intercontinental Press, Beijing 1995, ISBN 7-80113-022-7.
• Wáng Jiāwěi 王家伟, Nyima Gyaincain (Nyi-ma rGyal-mtshan / Nímǎ Jiānzàn 尼玛坚赞): The historical status of China's Tibet. Zhōngguó Xīzàng de lìshǐ dìwèi 中国西藏的历史地位), Beijing, China Intercontinental Press / Wǔzhōu chuánbō chūbǎnshè 北京五洲传播出版社 2003, ISBN 7-80113-304-8.
• Michael van Walt van Praag: The Status of Tibet. History, Rights and Prospects in International Law. Wisdom Publications, 1987, ISBN 0-86171-070-3.
• Geoffrey Samuel: Civilized Shamans. Buddhism in Tibetan Societies. Smithsonian Books, Washington, D.C./ Londra 1993, ISBN 1-56098-620-4.
• David Snellgrove & Hugh Richardson: A Cultural History of Tibet. 3. ediziun, Orchid Press, 2004, ISBN 974-524-033-8.
• Tsering Shakya: The Dragon in the Land of Snows: A History of Modern Tibet since 1947. Penguin Compass, New York 2000, ISBN 0-14-019615-3.
• Helmut Uhlig. On the Path to Enlightenment: The Berti Aschmann Foundation of Tibetan Art, Catalog d’exposiziun Museum Rietberg, Turitg]. Turitg: Museum Rietberg 1995, ISBN 3-907070-60-7.
• Ulrich von Schroeder: Indo-Tibetan Bronzes. Hong Kong: Visual Dharma Publ. Ltd. 1981, ISBN 962-7049-01-8.
• Ulrich von Schroeder: Buddhist Sculptures in Tibet. Tom 1: India & Nepal; tom 2: Tibet & China. Hong Kong: Visual Dharma Publ., Ltd.) 2001, ISBN 962-7049-07-7.
• Ulrich von Schroeder: Empowered Masters: Tibetan Wall Paintings of Mahasiddhas at Gyantse. Chicago: Serindia Publ. 2006, ISBN 1-932476-24-5.
• Ulrich von Schroeder: 108 Buddhist Statues in Tibet. (DVD cun 527 fotografias digitalas). Chicago: Serindia Publ. 2008, ISBN 962-7049-08-5.
• Ulrich von Schroeder e Heidi von Schroeder, Heidi: Tibetan Art of the Alain Bordier Foundation. Hong Kong: Visual Dharma Publ., Ltd. 2009, ISBN 962-7049-12-3.
• Ulrich von Schroeder: Buddhist Sculptures of the Alain Bordier Foundation. Hong Kong: Visual Dharma Publ., Ltd. 2010, ISBN 962-7049-14-X.
• Zhang Tianlu: Population Development in Tibet and Related Issues. Foreign Languages Press, Beijing 1997, ISBN 7-119-01867-1.
• Zheng Shan: A History of Development of Tibet. Foreign Languages Press, Beijing 2000, ISBN 7-119-01865-5.

Colliaziuns

Gruppas tibetanas en exil e dretgs umans

• La regenza dal Tibet en l’exil
• L’administraziun dal Tibet Central
• Tibet Initiative Deutschland e.V.
• International Campaign for Tibet: Campagna internaziunala per il Tibet, Germania
• Internationale Gesellschaft für Menschenrechte: Ils dretgs umans en il Tibet
• Il Tibet tar l’Associaziun per pievels periclitads

La regenza chinaisa

• Punct da vista uffizial da la Republica populara da la China davart l’autonomia da las naziunalitads en il Tibet
• Cudesch alv chinais davart la construcziun ecologica e la protecziun da l’ambient en il Tibet
• China Tibet Information Center
• Chinese Whitepaper: Tibet – Its Ownership And Human Rights Situation
• Chinese Whitepaper: Tibet’s March Toward Modernization

Artitgels spezials

• L’avegnir dals nomads dal Tibet, en: Eurasisches Magazin
• The Tibetan & Himalayan Digital Library, University of Virginia