Cipra

Republica da la Cipra Κυπριακή Δημοκρατία (grec) Kıbrıs Cumhuriyeti (tirc)
Lingua uffiziala	grec, tirc
Chapitala	Nicosia
Furma da stadi	republica
Furma da regenza	sistem presidial
Schef da stadi e schef da la regenza	president Nikos Anastasiadis
Surfatscha	de facto 5 896 km² de jure 9 251 km²
Abitants	848 300 (2015, de facto) 1 193 976 (2012, entira Cipra)
Spessezza	de facto 150,11 abitants per km² entira Cipra 129,06 abitants per km²
Munaida	euro
Independenza	16 d’avust 1960 (dal Reginavel Unì)
Imni naziunal	Ymnos is tin Eleftherian
Zona d'urari	UTC+2 UTC+3 (dal mars fin l’october)
Numer da l'auto	CY
TLD d'internet	.cy
Preselecziun	+357

La Republica da la Cipra (grec Κυπριακή Δημοκρατία Kypriakí Dimokratía, tirc Kıbrıs Cumhuriyeti) è in stadi insular situà en la part orientala da la Mar Mediterrana. Il stadi è sa furmà ils 16 d’avust 1960, cura che l’anteriura colonia da la curuna è daventada independenta dal Reginavel Unì.

A partir dals 20 da fanadur 1974 ha la Tirchia occupà il nord da l’insla. Ils 15 da november 1983 è vegnì proclamà qua a moda unilaterala la Republica tirca Cipra dal Nord, quai suenter che putschists grecs avevan vulì cuntanscher l’annexiun da la Cipra a la Grezia. En la resoluziun 541 è la proclamaziun da la Republica tirca Cipra dal Nord vegnida declerada da las Naziuns unidas sco nunvalaivla.

Il prim da matg 2004 è la Republica da la Cipra daventada commembra da l’Uniun europeica. Damai ch’ella vegn d’exequir sia suveranitad be en la part meridiunala da ses territori dal stadi renconuschì, fa facticamain er be quella part da l’UE. Il 2008 ha l’euro remplazzà la glivra cipriota.

Geografia

Fotografia spaziala da l’insla

Il Grip dals Grecs vala tenor la mitologia sco lieu da naschientscha dad Afrodite

La Cipra è la terz gronda insla da la Mar Mediterrana. Geograficamain vegn ella attribuida a l’Asia, politicamain e culturalmain però a l’Europa. La pli auta elevaziun da l’insla grippusa furma l’Olympos (1951 m) en la muntogna da Troodos; quel è cuvert cun tieus, ruvers nanins, cipressas e ceders. Tut en tut èn 19 % da la surfatscha da l’insla cuverts cun guaud.

Flums pli gronds èn il Pedias (Pedheios) cun ina lunghezza da ca. 100 km, il Serrakhis ed il Dhiarizos che mainan però be l’enviern aua.

Citads

Il center economic da l’insla furma la part meridiunala da la chapitala Nicosia. Vitiers vegnan las trais citads da port Larnaca, Limassol e Paphos ch’èn colliadas ina cun l’autra tras l’autostrada da la costa dal sid. Da muntada turistica pli gronda è ultra da quai il lieu da bogn Agia Napa.

Geologia

La Cipra sa chatta en il sid da la platta anatolica. L’artg cipriot al sid da l’insla e l’artg hellenistic al sid da Creta furman la lingia da convergenza tar la platta africana.

Populaziun

Il dumber da la populaziun en la part meridiunala da l’insla che vegn controllada da la Republica da la Cipra munta a 848 300); il nord da l’insla dumbra tenor indicaziuns da la regenza 91 800 abitants ‹legitims›. Quest’ultima cifra cumpiglia ils Tircs cipriots, ma betg ils Tircs ch’èn vegnids domiciliads suenter il 1974. Ils resultats da la dumbraziun dal pievel da la Republica tirca Cipra dal Nord cumpiglian er quests ultims ed èn perquai bundant pli autas (ca. 295 000 abitants).

La Republica da la Cipra resguarda tut las persunas sco burgais dal stadi, las quals possedan u han possedì dapi il 1960 (l’onn da l’independenza) la naziunalitad cipriota ed als conceda assistenza consulara. Dals bundant 90 000 Tircs cipriots han radund 64 000 (situaziun dal 2003) acquistà in certificat da naziunalitad. Radund 2700 han sa laschà registrar sco pendularis ed ulteriurs radund 5000 Tircs cipriots lavuran e vivan puspè en il sid a moda stabla.

La part da la populaziun sesenta gia dapi daditg sin l’insla consista dals Grecs cipriots e dals Maronits. Durant il domini osmanic è vegnida vitiers ina cumpart da la populaziun tirca – ils Tircs cipriots dad oz – ils quals èn però parentads etnicamain pli stretg cun ils Grecs che cun ils schuldads e colonisaturs tircs ch’èn arrivads suenter il 1974. Ils Tircs cipriots sa cumponan tranter auter da Grecs tirchisads sco er dals uschenumnads Linobambaki, Levantinais da derivanza catolica ch’èn vegnids islamisads. Vitiers vegnan sper ils Gidieus ils Armens, dals quals la gronda part ha stuì fugir da l’Anatolia en rom dal Genocid envers ils Armens. Quels èn savens vegnids attribuids dals Grecs als Tircs.

Linguas

Linguas naziunalas ed a medem temp linguas uffizialas equivalentas da la Republica da la Cipra furman il grec ed il tirc. L’englais, sco ierta dal temp colonial, furma vinavant ina lingua franca derasada vastamain. Discurrì sco lingua materna vegn il dialect cipriot e per part er pontic; sco standard renconuscha il stadi però be il grec modern uffizial. Linguas minoritaras renconuschidas furman l’armen e l’arab cipriot che vegn discurrì dals Maronits.

Tut en tut discurran en la part meridiunala da l’insla 80,9 % grec, 1,2 % arab e 0,2 % tirc sco lingua materna. Englais è la lingua materna da 4,1 % da la populaziun. Pervi da l’immigraziun discurran 2,9 % rumen, 2,5 % russ, 2,2 % bulgar e 1,1 % filippino.

Religiun

La claustra Kykkos en la muntogna da Troodos

Tenor il CIA World Factbook sa decleran radund 78 % da la populaziun da l’entir territori da l’insla sco cristians (tradiziunalmain ortodoxs, maronits ed armens apostolics) e 18 % sco muslims (sunnits e sufists); ina minoritad sesenta da vegl ennà sin l’insla furman ils gidieus.

Cristianissem

Dapi il 1974 èn ils cristians per gronda part da chasa en ils territoris che vegnan controllads da la Republica da la Cipra renconuschida internaziunalmain; be stgars 500 vivan vinavant en il nord. Tenor dumbraziun dal pievel dal 2011 furman ils cristians en il sid 94,8 % da la populaziun; da quai èn 89,1 % ortodoxs. Ils cristians appartegnan per gronda part a la baselgia ortodox-cipriota, 2,9 % èn catolic-romans e 2,0 % anglicans resp. protestants.

Islam

En la part da l’insla che vegn controllada da la Republica da la Cipra munta la cumpart dals muslims a 1,8 % da la populaziun. En general vivan ils muslims, ch’èn da lingua tirca, en il nord da l’insla; là furman els 99 % da la populaziun. Tranter ils Tircs cipriots dominescha tradiziunalmain il sufissem. En il district Larnaca sa chatta l’impurtant sanctuari Hala Sultan Tekke, ina claustra da dervischs che vegn er frequentada da cristians.

Giudaissem

Gidieus vivan dapi il 1571 a Cipra. Durant la Segunda Guerra mundiala ha la pussanza mandataria britannica internà sin l’insla blers immigrants gidieus. En rom da l’uschenumnada Alija Bet avevan quels empruvà da cuntanscher en la Palestina ils territoris da colonisaziun giudaica senza prender resguard da las quotas concedidas da la Gronda Britannia. Dapi ils onns 1990 èn sa domiciliads radund 1500 gidieus permanentamain sin l’insla Cipra. La mesadad dad els èn Israelians, l’autra mesadad Brits u Russ. La Cipra furma er in pajais da vacanzas apprezià per Israelians. Il 2005 è vegnida consecrada a Larnaca l’emprima sinagoga.

Bains culturals religius

La moda e maniera co ch’i vegn ì enturn cun bains culturals religius è anc adina contestada e furma in punct da dispita frequent entaifer il Conflict da la Cipra.

Tenor ina documentaziun fotografica preschentada il 2006 da la regenza cipriota han ils bundant 30 onns d’occupaziun tirca manà en la Cipra dal Nord a la transfurmaziun da 133 claustras e baselgias en moscheas, hotels u ustarias. E radund 15 000 iconas sajan vegnidas allontanadas illegalmain da baselgias cristianas e vendidas sin il martgà nair.

Ma er en la Republica da la Cipra n’èn strusch vegnids investids tranter il 1975 ed il 1999 daners en la restauraziun da moscheas. Silsuenter è la situaziun sa meglierada in pau, novissimamain er grazia a contribuziuns da vart da l’Uniun europeica.

Furmaziun

Cun excepziun d’intginas scolas autas n’ha la Cipra enconuschì sur lung temp nagina universitad. Dapi ils onns 1980 èn suandadas universitads ch’han introducì la structura da bachelor e master. In pass decisiv ha alura furmà il 1989 la fundaziun da l’Universitad da la Cipra.

Economia

La chapitala Nicosia furma ina citad dividida

Remartga preliminara: Per la part che stat sut administraziun tirca n’existan naginas cifras precisas. En general partan ins d’ina situaziun economica bundant pli flaivla en questa part da l’insla. Las indicaziuns che suondan sa refereschan a la part che stat sut la regenza renconuschida internaziunalmain.

En general

Il product naziunal brut (PNB) cumportava il 2014 17,394 milliardas euros. Il PNB per persuna muntava uschia a ca. 20 400 euros. Cumpareglià cun l’ulteriura Uniun europeica ha il standard da la capacitad da cumpra da la Republica da la Cipra cuntanschì il 2014 in index da 82 (EU-28: 100). 72 % dals Cipriots lavuran en il sectur terziar, en l’agricultura percunter be 5 % da tut las persunas occupadas.

La quota da dischoccupaziun muntava avant l’adesiun a l’Uniun europeica a 3,6 %; questa valur giascha sut la media da l’UE. La rata d’inflaziun importa 2,0 %. Areguard la structura economica valeva la Cipra sper Malta sco il stadi il pli sviluppà da tut ils diesch novs stadis commembers dal 2004.

Dapi la Guerra civila en il Libanon (1975–1990) han bleras bancas ed interpresas libanaisas lur sedia a Cipra. Quai ha manà ad ina gronda afflussiun da daners. La Cipra è in dals pli gronds investurs ed exportaders en Russia. Blers daners vegnan reinvestids en Russia sur la Cipra, quai che sa lascha surtut explitgar tras las bassas taglias e las pussaivladads nuncumplitgadas da fundar societads offshore. Perquai vegn la Cipra considerada sco oasa fiscala.

Ritgezzas natiralas

Enconuschenta è la Cipra gia daventada en l’antica pervi da ses ritgs giaschaments d’arom. Quest metal ha schizunt d’engraziar ses num latin ‹Cuprum› a l’insla. Ozendi èn questas reservas però quasi exauridas dal tuttafatg. Da muntada èn ils giaschaments d’asbest; en las muntognas sa chattan plinavant chavas da marmel e minas da pirit. Medemamain existan giaschaments da gip e da sal; ed a las rivas vegn explotà oxid d’aluminium.

Il 2011 han ins chattà a la costa dal sid champs dad ieli. L’intenziun da laschar explotar quels tras in’interpresa americana ha manà a disturbis diplomatics cun la Tirchia.

Agricultura

A Cipra vegnan savens cultivads fritgs da citrus. Vitiers vegn la cultivaziun da legums. Pervi dal clima ordvart miaivel permetta la gronda part dals fritgs, legums e dal furment duas racoltas ad onn. Ma dapi l’adesiun a l’Uniun europeica daventan las surfatschas che vegnan utilisadas sco terren agricul adina pli pitschnas (surtut en las regiuns turisticas), damai che Brits cumpran adina dapli terren e chasas sco abitadis per vegls. En la part settentriunala vegnan elevads da preferenza giaglinom ed agnels. Sin l’entira insla èn ultra da quai sa mantegnids intgins guaudets da plantas d’ulivas.

Valuta

Dapi il prim da schaner 2008 è l’euro la valuta naziunala; quella ha remplazzà la glivra cipriota. En la Cipra dal Nord vala vinavant la lira trica sco med da pajament legal; en blers lieus vegn l’euro però tuttina acceptà.

Bilantscha dal stadi

L’onn 2009 ha la bilantscha dal stadi cumpiglià expensas da 10,9 milliardas dollars ed entradas da 9,4 milliardas dollars. Da quai è resultà in deficit en l’autezza da 6,4 % dal product naziunal brut. Il debit dal stadi ha muntà il 2009 a 13,2 milliardas dollars u 65,2 % dal product naziunal brut. Da las expensas statalas èn vegnidas impundidas 6,2 % per la sanadad, 6,3 % per la furmaziun e 3,8 % per il militar (en % dal PNB, situaziun dal 2004–2006).

Politica

Il Palaz presidial a Nicosia

Schef da stadi è il president che dispona da vastas cumpetenzas executivas e che nominescha ils ministers. Tar il president sa tracti d’in Grec cipriot che vegn mintgamai elegì a moda directa per tschintg onns. Tar ses substitut stoi tenor la constituziun sa tractar d’in Tirc cipriot; quest post è vacant dapi il 1974.

Tar il parlament da la Republica da la Cipra sa tracti d’ina chombra dals represchentants (sistem d’ina chombra). 56 mandats tutgan a Grecs cipriots e 24 a Tircs cipriots (quests ultims èn medemamain vacants dapi il 1974). La perioda da legislatura dura tschintg onns.

Il sistem da partidas da la Republica da la Cipra vegn dominà da quatter grondas partidas (da tenuta conservativa, centralistica, socialdemocrata e communista). Daspera datti anc intginas partidas pli pitschnas (verds, liberals, partida europeica).

Divisiun administrativa

Dapi sia fundaziun è la Republica da la Cipra partida en ses districts: Famagusta, Kyrenia, Larnaca, Limassol, Nicosia e Paphos. Il district Kyrenia, parts dals districts Nicosia e Larnaca sco er la gronda part dal district Famagusta vegnan controllads da la Republica tirca Cipra dal Nord.

Situaziun dals asilants

A Cipra arrivan mintg’onn blers emigrants da l’Africa dal Nord. Migrants senza permissiun da dimora regulara, tranter quels era requirents d’asil ch’èn vegnids refusads, vegnan tegnids sur lung temp en fermanza, e quai per part sut nauschas cundiziuns. Ils arrestads rapportan d’in access limità ad assistenza giudiziala e d’in provediment da la sanadad manglus. Amnesty International ha er renfatschà repetidamain a la polizia d’avair smanatschà e maltractà asilants.

Militar

La Cypriot National Guard è vegnida furmada il 1960 e cumpiglia forzas terrestras, marina ed aviatica militara.

Traffic

Vias

Il traffic sa splega surtut en furma da traffic individual e da colliaziuns da bus. Quai tant pli che l’anteriura Cyprus Government Railway che traversava l’insla da l’ost al vest è vegnida messa ord funcziun. Sin las vias da l’insla vala il sistem britannic cun traffic a sanestra. Cun 38,6 km autostrada sin 100 000 abitants ha la Republica da la Cipra la pli auta spessezza d’autostradas da tut ils stadis commembers da l’UE.

Ports

Port da Limassol

Sper Larnaca e Limassol èn situads ports da mar che porschan tranter auter colliaziuns da navetta en il Libanon ed a Haifa (Israel). Da muntada per il turissem èn ultra da quai las numerusas navs da cruschera che fan staziun a Cipra.

Traffic aviatic

L’eroport da Larnaca e quel da Paphos furman las duas plazzas aviaticas situadas sin il territori naziunal de facto da la Republica da la Cipra. L’emprim da quests dus proveda la chapitala Nicosia. La part settentriunala da l’insla dispona da l’eroport dad Ercan. Il vegl eroport da Nicosia è serrà dapi il 1974, damai ch’el sa chatta en la zona da protecziun da las Naziuns unidas.

Istorgia

L’anteriura colonia da la curuna britannica è vegnida relaschada ils 16 d’avust 1960 dal Reginavel Unì en l’independenza. La basa per quest pass aveva furmà la cunvegna da Turitg e da Londra dals 19 da favrer 1959 tranter la Gronda Britannia, la Grezia e la Tirchia. Ils 20 da settember 1960 è la Republica da la Cipra daventada commembra da las Naziuns unidas.

Etnicamain era la populaziun da l’insla oriundamain maschadada; il 1963 è prorut in conflict tranter la part ‹tirca› e la part ‹greca› da la populaziun areguard la constituziun e las leschas, l’execuziun da la suveranitad statala etc. Questa dispita han extremists dad omaduas varts fatg escalar sistematicamain, uschia ch’i n’era betg pli pussaivel da reger communablamain il stadi. Ils commembers da la regenza tirc-cipriots èn sa retratgs ed èn sa stentads a partir da quel mument da cuntanscher in territori d’administraziun autonoma. Blers Cipriots da lingua greca èn percunter s’engaschads a favur da l’annexiun a la Grezia (uschenumnada Enosis).

Il 1974 hai alura dà da vart da la garda naziunala cipriota la tentativa da far in putsch cunter il president Makarios. Questas stentas èn vegnidas sustegnidas da la junta militara en Grezia e duevan manar a l’annexiun giavischada. Sinaquai han truppas tircas occupà a patir dals 20 da fanadur 1974 il nord da l’Insla. La Tirchia è sa referida sin sia rolla sco pussanza da garanzia per ils Cipriots tircs (tenor il contract da garanzia dal 1959). La part occupada cumpigliava bain be 37 % dal territori statal. Ma sin quel sa splegavan fin a 70 % da tut las prestaziuns economicas da l’insla; ultra da quai disponiva il nord 66 % dals implants turistics, 80 % da las plantas da citrus ed il port da commerzi a Famagusta. La sperdita dals pli impurtants territoris da cultivaziun e meds da producziun ha sfurzà la Republica da la Cipra da s’orientar da nov. Sco novas impurtantas pitgas da l’economia han ins pudì etablir la navigaziun e prestaziuns finanzialas; plaun a plaun èsi er reussì da schlargiar las purschidas turisticas.

L’onn 1977 è Makarios mort e Spyros Kyprianou è suandà sco president. Quel n’è però betg vegnì renconuschì da la Tirchia e dals Tircs cipriots. Sinaquai ha il sid grec relaschà sancziuns economicas cunter il nord. Suenter persecuziuns e mazzaments da Cipriots tircs ha il nord da sia vart reagì cun stgatschar plirs dieschmilli Grecs cipriots e cun domiciliar en il nord plirs dieschmilli Tircs derivants da la Tirchia. Uschia è s’augmentada la cumpart da la populaziun tirca envers la cumpart dals Grecs cipriots.

L’insla dividida cun ses districts

Ils 15 da november 1983 è vegnida proclamada la Republica tirca Cipra dal Nord. La communitad internaziunala da stadis n’ha però betg renconuschì quella (cun excepziun da la Tirchia). En la sesida dals 18 da november 1983 ha il Cussegl da segirezza da l’ONU declerà la proclamaziun da l’independenza sco nunvalaivla ed ha pretendì che las forzas armadas tircas sa retirian (resoluziun 541). Malgrà quai sa restrenscha l’autoritad da la Republica da la Cipra dapi lura facticamain sin la part meridiunala da l’insla.

L’onn 1990 ha la Republica da la Cipra inoltrà sia dumonda d’adesiun a l’Uniun europeica. Suenter avair cuntanschì ils criteris necessaris ed avair mess ad ir vastas refurmas per reducir sia posiziun sco oasa fiscala, è la Cipra vegnida recepida il prim da matg 2004 ensemen cun nov auters stadis sco commember da l’UE. Facticamain è er questa commembranza limitada sin il sid da l’insla.

Plaun a plaun è il passagi tranter las duas parts da l’insla daventà puspè pli simpel: per visitas en l’autra part da l’insla han ins avert ils cunfins il 2003. Actualmain existan tschintg posts da controlla per passar dal sid en il nord e viceversa; quatter da quels sa laschan traversar cun l’auto.

Ils 24 d’avrigl 2004 han omaduas gruppas etnicas votà separadamain davart il Plan da Kofi Annan (il secretari general da las Naziuns unidas da quel temp). Quel preveseva in nov stadi organisà tenor il model svizzer, cun dus stadis federativs separats. La participaziun a la votaziun ha muntà en las duas parts a 87 resp. 88 %. Entant ch’ina maioritad da dus terzs dals Tircs cipriots ha acceptà il plan, è quel vegnì refusà da trais quarts dals Grecs cipriots. Quests ultims pretendan che la Republica da la Cipra vegnia restabilida er facticamain en furma d’in stadi unitar tant areguard il territori sco er areguard il dretg.

Il 2008 è vegnida lantschada ina nova emprova da reunir il pajais. Il punct il pli dispitaivel è quel da l’urden statal. Entant ch’ils Grecs cipriots giavischan ina republica federala pli ferma, vulan ils Tircs cipriots ina confederaziun. Gia ils onns 1960 aveva la republica patì dal dretg da veto dals dus pievels.

Integraziun en l’Uniun europeica

Il prim da matg 2004 è la Republica da la Cipra daventada commembra da l’Uniun europeica, pia curt suenter che la part greca aveva refusà la reunificaziun da l’insla. De facto furma perquai la ‹green line› tranter sid e nord in cunfin exteriur da l’UE.

La situaziun politica da la Cipra dueva er influenzar decisivamain las contractivas d’adesiun a l’Uniun europeica da vart da la Tirchia. Sco pussanza protectiva dals Tircs cipriots refusa la Tirchia d’extender l’uniun da duana tranter la Tirchia e l’UE er sin il stadi commember da l’UE Republica da la Cipra. Ils ports da mar e las plazzas aviaticas da la Tirchia restan er vinavant serrads per bastiments ed aviuns grec-cipriots. Tenor la Tirchia furma la commembranza da la Republica da la Cipra a l’Uniun europeica ina violaziun da la cunvegna da Turitg e Londra.

En rom da la crisa da finanzas ha la Republica da la Cipra inoltrà il 2012 a l’Uniun europeica ina dumonda da sustegn. Il 2016 ha il pajais puspè pudì bandunar il program da salvament.

Cultura

Dis da festa

Sco dis da festa naziunals ch’èn colliads cun l’istorgia dal pajais valan il prim d’avrigl (revoluziun dals Cipriots cunter l’occupaziun englaisa) ed il prim d’october (di d’independenza).

Museums

Il pli vegl museum da l’insla furma il Cyprus Museum ch’è vegnì fundà il 1882. Al Department of Antiquities statal èn suttamess oz 15 museums. Ulteriurs gronds museums èn la collecziun d’iconas da la baselgia cipriota en la citad veglia da Nicosia ed il museum da la claustra da Kykkos. Museums communals e collecziuns spezialas privatas sa laschan visitar en divers lieus.

Litteratura

• Cony Ziegler: Zypern Reisehandbuch − Tipps für individuelle Entdecker. 6. ed. Iwanowski, Dormagen 2004, ISBN 3-923975-14-7.

Colliaziuns

 Commons: Cipra – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Infurmaziuns generalas davart la Cipra
• Pagina d’internet da la regenza cipriota
• Missiun da las Naziuns unidas a Cipra
• La Cipra en il CIA World Factbook