ریشمی رومال تحریک
ریشمی رومال تحریک (انگریزی: Silk Letter Movement) علمائے اہلسنت و جماعت دی ۱۹۱۳ توں ۱۹۲۰ دے درمیان شروع کيتی گئی تحریک اے۔ اس دا مقصد جرمنی، ترکی تے افغان دی مدد نال ہندوستان نوں آزاد کرانا سی۔
تحریک ریشمی رومال اوہ تحریک سی جس دے بانیاں محبان وطن علماء سن، اس تحریک وچ جس اک ہستی کانام سب توں اُتے آندا اے اوہ سن شیخ الہند مولانا محمود حسن دیو بندی رحمہ اللہ سن، انہاں دے علاوم مولانا عبید اﷲ سندھی رحمہ اللہ، مولانا شاہ رحیم رائے پوری رحمہ اللّٰہ، مولانا محمد صادق رحمہ، مولانا محمد میاں منصور انصاری رحمہ اللہ وی اس تحریک دے بانیاں وچوں سن ۔
حضرت مولانا محمود حسن دیوبندی رحمہ اللہ دا ناں جدوں لیا جاندا اے تاں یکاک غیر شعوری طور اُتے اک انجانے جوش توں بدن دا رواں رواں سرشار ہوجاندا اے ، آپ نے دارالعلوم دیوبند ہی وچ تعلیم حاصل کيتی تے ۱۲۹۰ء وچ منعقد ہونے والے پہلے عظیم الشان جلسہ دستار بندی وچ وقت دے اکابر و معظم علماء دے ذریعے آپ نوں دستار فضیلت عطاء ہوئی تے ۱۲۹۲ء وچ آپ نوں دارالعلوم دیوبند دا باقاعدہ طور اُتے مدرس بنادتا گیا، فیر سینکڑاں تشنگانِ علوم نبوت نے آپ توں استفادہ کيتا تے پورے بر صغیر وچ آپ دی شہرت و قابلیت دا ڈنکا بجنے لگا۔
لیکن اک گل یاد رہے علم و عمل دی مسند سجانے تے اشاعت علوم نبوت دے میدان وچ اپنا لوہا منوانے دے نال نال احوال زمانہ توں کدی غافل نہ رہے بلکہ انہاں نے دیوبند دی چٹائیاں اُتے بیٹھ کر پورے عالم دے حالات اُتے نظر رکھی، نوں شبہ وی نئيں ہو سکدا سی کہ ایہ زاہد فی الدنیا بزرگ جس دتی ظاہری زندگی مسجد و مدرسے تک ہی محدود اے اوہ کسی بین الاقوامی تحریک دی وی قیادت کر سکدا اے تے حکومت کیتی بنیاداں ہلا سکدا اے ایہ گل شاید کسی دے وہم و گمان وچ وی نہ گزری سی مگر اگے جاکے وقت نے بتا دتا کہ ایہی اوہ مجاہد شخص سی جو دسیاں سال دیوبند وچ بیٹھ کر خلافت عثمانیہ دے خلاف انگریزی ریشہ دوانیاں، بلقان و طرابلس دی خاں چکيا داستاناں تے عالم عرب اُتے انگریزی چیرہ دستیاں اُتے کرب دی حالت وچ راتاں نوں کروٹاں بدلدا رہیا تے جس نے بلا آخر “کود پيا آتش نمرود وچ عشق” دا مظاہرہ کردے ہوئے عالم اسلام نوں انگریز توں نجات دلانے دے لئی اک تحریک دا منصوبہ بنایا جسنوں بعد وچ تحریک شیخ الہند یا تحریک ریشمی رومال توں موسوم کيتا گیا۔
ایہ تحریک کيہ سی؟اس دا ناں تحریک ریشمی رومال کیوں پيا؟اس دا مقصد کيتا سی؟
[سودھو]تحریک ریشمی رومال (Silk Letter Movement) جنگ آزادی دی اوہ تحریک سی جس وچ دیو بند دے علماء اک ایسی تحریک نوں حتمی شکل دینا چاہ رہے سن جس وچ ترکی، جرمنی تے افغانستان دی مدد توں ہندوستان اُتے قابض برطانوی فوج اُتے حملہ کرکے انہاں نوں زیر کرنا تے ملک توں مار بھگانا سی۔ مگر بدقسمتی کدرے یا چند اک ہندوستانیاں دی قوم توں غداری پایہ تکمیل تک پہنچنے توں پہلے ہی برٹش حکمراناں نوں اس دی بھنک لگ گئی تے اس وچ پیش پیش تمام علماء بشمول مولانا عبیداﷲ سندھی، مولانا محمود حسن نوں گرفتار کرلیا گیا۔
اکتوبر۱۹۱۵ء وچ جدوں پہلی جنگ عظیم وچ برطانوی حکومت پھنسی ہوئی سی، مولانا محمودحسن جو اس وقت دارالعلوم دیوبند دے صدر مدرس سن انہاں دے شاگرد مولانا عبید اﷲ سندھی نے افغانستان دا رخ کيتا ، انہاں دا مقصد ہندوستان دے قبائلی علاقےآں وچ مسلماناں نوں برٹش حکومت کیتی ہند مخالف کارنامےآں توں آگاہ کرکے انہاں نوں انگریز حکومت دے خلاف بغاوت دے لئی تیار کرنا سی۔
حضرت مولانا عبیداللہ سندھی رحمہ اللہ دی جے گل کيتی جائے تاں انہاں دی مبارک ہستی رحمتِ خداوندی بن دے لکھاں رحمتاں سموئے ہوئے اس دنیا ظلمت وچ تشریف لیائی سی، آپ نے جدوں اکھ کھولی تاں خود نوں غلامی دے ہزاراں زنجیراں وچ جکڑا ہويا پایا، عقیدے وچ غلامی، سیاست وچ غلامی، معاشرت وچ غلامی، تعلیم و تعلم وچ غلامی، رہتل و سبھیاچار وچ غلامی غرض جتھے دیکھیا اوتھے انہاں انقلابی نظراں نوں غلامی دے سوا کچھ نظر نئيں آیا۔
سکھ گھرانے وچ جنم ہويا جدوں دیکھیا کہ فطرت ایسی نئيں ہوسکدی۔ انسان چند رسومات دا غلام تے عقل سلیم رکھدے ہوئے وساوس دے گھیراؤ وچ بندھا ہويا نئيں ہوسکدا۔ نويں رستےآں دی تلاش دے ماہر تے انہاں اُتے چلنے دا حوصلہ تے طاقت رکھدے سن تے سلمان فارسی دی اقتداء وچ سچ دی تلاش شروع کيتی۔ قدرت نے انہاں نوں ”تحفت الہند“ جداں تحفے توں نوازیا جس دی بدولت روح اسلام دی حقانیت دل وچ منور ہوئی، تے محض چودہ برس دی عمر وچ عقیدے دی غلامی توں نجات پائی تے بوٹا سنگھ توں عبیداللہ بن گئے۔
ماں دا پیار، بہناں دی شفقت تے گھر بار دے سکھ چین نوں ہمیشہ ہمیشہ دے لئی خیرباد کہہ دتا۔ کچھ مدت دے لئی ادھر ادھر رہنے دے بعد تحصیل علم دی غرض توں سندھ روانہ ہوئے تے حضرت صدیق رحمہ اللہ دی خدمت وچ حاضر ہوئے۔ اس دے بعد دیوبند چلے گئے تے اللّٰہ نے حضرت شیخ الہند جداں استاد دی صحبت توں نوازیا، اوتھے توں فراغت دے بعد واپس سندھ تشریف لے گئے تے اک مدرسے دا قیام عمل وچ لایا۔ چند سال سندھ وچ رہنے دے بعد شیخ الہند رحمہ اللہ دے حکم اُتے اک بار فیر دیوبند حاضر ہوئے تے اوتھے نوجواناں وچ ”اسرار دین“ تے ”انقلابی“ تعلیم دا شوق و جذبہ پیدا کرنے دی طرف متوجہ ہوگئے ۔
شیخ الہندؒ نے آپ ہی نوں (عبید اﷲ سندھی) افغانستان دے امیر دے پاس بھیجیا جنہاں نوں اس گل اُتے راضی کرنا چاہندے سن کہ اوہ برطانیہ دے خلاف جنگ دا اعلان کرن۔
جدوں کہ مولانا محمود حسن خود ترک دے خلیفہ غالب پاشا دی حمایت حاصل کرنے دے لئی اس وقت سعودی عرب دے راجگڑھ حجاز چلے گئے جتھوں ترکی جانا سی۔
خلیفہ غالب پاشا توں انہاں نے نہ صرف ملاقات کيتی بلکہ برٹش حکومت مخالف جنگ دے لئی انہاں دا دستخط شدہ اعلامیہ حاصل کرلیا، اوتھے توں شیخ الہند بغداد تے بلوچستان ہُندے ہوئے سرحدی علاقہ اُتے پہنچنا چاہندے سن ۔ ادھر کابل وچ عبید اﷲ سندھی دے کئی طلباء وی جا ملے جو ترک خلیفہ دے برطانیہ مخالف جہاد وچ شامل ہونا چاہندے سن ۔
بہر حال! انہاں تمام علماء دی ایہ تمام کاوشاں رنگ لارہی سی۔ ترک، جرمن حتی کہ مصر دے عباس حلمی وی اس مشن دا نال دینے دے لئی تیار سن، انہاں تمام دی کوشش ایہی سی کہ امیر افغانستان نوں برٹش انڈیا دے خلاف جنگ کیلے کھڑا کيتا جائے۔ ایہ افغان حکومت توں اپنے فری پاس دے حقوق حاصل کرنا چاہندے سن ۔ ایہ اپنی کوششاں وچ کافی حد تک کامیاب ہورہے سن مگر اس توں پہلے کہ شیخ الہند سرحدی علاقہ اُتے پہنچدے کہ انہاں دا اک خط اک ہندوستانی غدار نے برطانوی حکام دی خوشنودی حاصل کرنے دے لئی اک برٹش گورنر نوں سونپ دتا۔ فیر کيتا سی؟ حضرت مولانا محمود حسن( شیخ الہند) نوں مکہ وچ گرفتار کرلیا گیا۔)
ایہ تحریک بھلے ہی عملی شکل نہ لے سکی مگر شیخ الہندؒ اپنے مقصد وچ کافی حد تک کامیاب رہے، انہاں نے نوجواناں دی اک ایسی ٹیم تیار کرلئی جنہاں دے دلاں وچ وطن عزیز پرمرمٹنے کا، وطن دی آزادی دے لئی جام شہادت نوش کرلینے دا بیحد مضبوط جذبہ پیدا ہوچکيا سی جو بعد دی برٹش مخالف تحریکاں وچ کھل دے سامنے وی آیا۔
چونکہ ایہ پورا پلان ریشم دے کپڑے دے رومال اُتے تحریر کرکے اک دوسرے تک پہنچایا جارہیا سی، اس لئی اسنوں ریشمی رومال تحریک دے ناں توں یاد کيتا جاندا اے۔ اس پلان دے مطابق برٹش حکومت دے خلاف اک فوج کھڑی کرنی سی تے برٹش مخالف بین الاقوامی طاقتاں دی مدد توں انہاں نوں شکست فاش کرکے اک قومی حکومت تشکیل دینی سی۔
تحریکِ آزادی وچ علمائے کرام دی جد وجہد وقربانی نوں خاص اہمیت حاصل اے۔ انہاں دی تحریک اس وقت شروع ہوئی ،جب ہندوستان دی آزادی دے لئی ملک وچ کوئی دوسری تحریک شروع نئيں ہوئی سی۔ ملک دی آزادی دے لئی، انھاں نے ہر طرح دی قربانیاں دتیاں قید وبند دی تکلیفاں برداشت کيتياں،پھانسیاں دتیاں گئیاں،کالاپانی بھیجے گئے۔ اس تحریک وچ خود حصہ لیا۔ برادرانِ وطن کودعوت دتی، تے انہاں دے نال مل کے ملک نوں آزاد کرانے وچ پیش پیش رہے۔ انہاں حضرات نے ملک دی آزادی دے لئی بہت ساریاں تحریکاں وی چلاواں تے بہت ساریاں تنظیماں قائم کيتیاں، جنہاں دا ملک دی آزادی وچ اہم رول رہیا اے ۔ان تحریکاں وچوں ریشمی رومال تحریک بہت مشہور اے۔
قونصل جنرل برطانیہ دے ذریعہ پولیٹیکل ڈپارٹمنٹ وچ موصول ہوئے ٹیلیگرام وچ ریشمی خطوط دا خلاصہ موجود اے ۔اس وچ تحریر اے:
”زیر نظر کیس نوں اسيں اپنی آسانی دے لئی ”ریشمی خطوط دا کیس“ اس وجہ توں کہندے نيں کہ اس بارے وچ سانوں گہری تے مکمل واقفیت اگست۱۹۱۶ء وچ ریشمی کپڑے اُتے لکھے ہوئے ”تین خطوط“ دے پکڑے جانے توں حاصل ہوئی۔جو کابل وچ موجود سازشیاں نے حجاز وچ موجود سازشیاں نوں بھیجنے دے لئی روانہ کیتے سن ۔ایہ واقعات جو اس تفتیش تے تحقیقات دا باعث نيں۔ان دا سلسلہ ۱۹۱۵ء دے اوائل توں شروع ہوتاہے۔“(۱)
ریشمی رومال تحریک دی سیاسی اہمیت وی اے تے تاریخی بھی۔ اس تحریک دا ملک دی آزادی وچ اہم رول اے ۔اس دی قیادت شیخ الہند مولانا محمود حسن نے کيتی۔
”شیخ الہند مولانا محمود حسن دے والد محترم دا ناں مولانا ذوالفقار علی سی۔ آپ دی پیدائش ۱۸۵۱ء نوں بریلی وچ ہوئی۔ چھ سال دی عمر وچ سلسلہٴ تعلیم شروع ہويا ۔ ابتدائی تعلیم مختلف استاداں توں حاصل کيتی ۔ تعلیم دی تکمیل حضرت مولانا محمد قاسم نانوتوی نال کيتی ۔ آپ سفر وحضر وچ حضرت استاذ دے نال رہے۔ دارالعلوم دیوبند توں فراغت حاصل کيتی۔ فراغت دے بعد معین مدرس بنائے گئے۔ تے چار سال دے بعد دارالعلوم دیوبند وچ مدرسِ چہارم قرار دتے گئے۔ فیر ۱۸۸۸ء وچ صدر المدرسین دے عہدہ اُتے فائزکیتے گئے۔ جس دے فرائض ۱۹۱۵ء تک انجام دیندے رہے۔“(۲)
دار العلوم وچ مدرس دی حیثیت توں تقرر نوں پنج سال ہوئے سن کہ آپ نے دارالعلوم ہی دے حلقہ وچ اک جماعت بنائی ”ثمرة التربیت“ اس دا ناں تجویز کيتا ۔ دارالعلوم دے مالی مفاد دے لئی فضلاء تے ہمدردانِ دارالعلوم نال رابطہ رکھنا اس جماعت دا مقصد ظاہر کيتاگیا؛ مگر ظاہر اے کہ جملہ مقاصد نوں لفظاں دا جامہ نئيں پہنایا جاندا۔
۱۳۲۱ھ/۱۹۰۳ وچ ”نظارة المعارف“ دا قیام عمل وچ آیا۔ اس دے بانی حضرت مولانا عبیداللہ سندھی سن ۔ تے روحِ رواں حضرت شیخ الہندمولانا محمود حسن ۔ ایہ تعلیم گاہ وی سی۔ تربیت گاہ وی تے خفیہ مشورہ گاہ بھی۔ حضرت مولانا سید حسین احمد مدنی تحریر کردے نيں:
”اس دا مقصد ایہ سی کہ انگریزی تعلیم توں نوجوانانِ اسلام دے عقائد تے خیالات اُتے جو بے دینی تے زہریلا اثر پڑدا اے اسنوں زائل کيتا جائے تے قرآن دی تعلیم اس طرح دتی جائے کہ انہاں دے شکوک وشبہات دینِ اسلام توں دور ہوجاواں تے اوہ سچے تے پکے مسلمان ہوجاواں ۔“ (۳)
نال ہی اس دا مقصد سیاسی وی سی۔ سی آئی ڈی نے اس سلسلہ وچ لکھیا اے:
”دیوبند نوں اپنے مشنریاں دی تربیت گاہ نہ بنا سکیا تاں عبیداللہ نے فیصلہ کيتا کہ اک مدرسہ دلّی وچ اس مقصد دے لئی قائم کرے۔ اس وچ درس دے علاوہ جو ”نظارةالمعارف“ وچ دتا جاتاتھا اوہ صریحاً درست نئيں سی،ایہ سازشاں دے لئی وقتاً فوقتاً مل بیٹھنے دے لئی اک جلسہ گاہ وی سی۔“(۴)
۱۹۱۴ء وچ عالمی جنگ چھڑ جانے دے بعد شیخ الہند حضرت مولانا محمودحسن نے محسوس کيتا کہ وقت نیڑے آگیاہے کہ ہندوستان دی آزادی دے لئی جنگ شروع کيتی جاسکدی اے ۔ حضرت شیخ الہند نے محسوس کرلیاتھا کہ ہندوستانی عوام تے مشرقِ وسطی دے ملکاں خصوصاًافغانستان،ایران تے خلافت عثمانیہ نوں متحد کیتے بغیر برطانوی حکومت توں ایشیاء نوں آزاد نئيں کرایا جاسکدا اے۔ اس وقت خلافت عثمانیہ مشرقی وسطی دے وقار دی محافظ سمجھی جاندی سی، تے ترکی ہی برطانیہ،اٹلی، فرانس،یونان تے روس دے مقابلہ وچ ڈٹا ہويا سی؛ اس لئی آپ نے حضرت مولا نا عبید اللہ سندھی نوں افغانستان جانے دا حکم دتا اورخود حجاز وخلافت عثمانیہ دا سفر کيتا۔
۱۹۱۵ء وچ حضرت شیخ الہند نے مولانا سندھی نوں کابل جانے دا حکم دتا؛ مگر انھاں کوئی مفصل پروگرام نئيں دتا ۔ سی آئی ڈی نوں غفلت وچ ڈال کر شیخ عبدالرحیم سندھی دے نال کوئٹہ ہُندے ہوئے افغانستان دے لئی روانہ ہوگئے ۔
شیخ عبدالرحیم سندھی جنہاں نے اسلام دی حقانیت توں متاثر ہوکے اسلام قبول کرلیا ایہ وی حضرت شیخ الہند دی تحریک دے معتمد سن ۔ مولانا عبید اللہ سندھی نوں افغانستان جانے دے لئی انہاں دی بیوی تے بیٹیاں نے اپنے زیورات فروخت کرکے زاد راہ دی فراہمی دی سی۔ روانگی دے وقت شیخ عبدالرحیم نوں ئٹہ تک گئے تے اوتھے جاکے روپئے سپر د کرکے واپس پرت آئے۔
گرفتاری توں بچنے دے لئی مولانا سندھی بلوچستان دے ریگستان تے سنسان پہاڑی رستےآں تے دراں توں ہُندے ہوئے ۱۵/اگست ۱۹۱۵ء نوں افغانستان دی سرحد وچ داخل ہوئے ۔ اس وقت سورج غروب ہورہیا سی ۔ افغانستان دی آزاد سرزمین اُتے انھاں نے پہلی مغرب دی نماز ادا کيتی۔ تے حسنِ اتفاق ایہی ۱۵/ اگست ہندوستان دی آزادی دی تریخ ہوئی۔
مولانا عبید اللہ سندھی تحریر کردے نيں:
”۱۹۱۵ء وچ شیخ الہند دے حکم توں کابل گیا، مینوں کوئی مفصل پروگرام نئيں بتایاگیا سی؛ اس لئی میری طبیعت اس ہجرت نوں پسندنئيں کردی سی؛لیکن تعمیلِ حکم دے لئی جانا ضروری سی۔خدانے اپنے فضل توں نکلنے دا راستہ صاف کردتا تے وچ افغانستان پہونچ گیا۔روانگی دے وقت دہلی دی سیاسی جماعت نوں ميں نے بتلایا کہ میرا کابل جانا طے ہوچکيا اے، انھاں نے وی مینوں اپنا نمائندہ بنایا؛ مگر کوئی معقول پروگرام اوہ وی نہ بتاسکے۔کابل جاکے مینوں معلوم ہويا کہ حضرت شیخ الہند قدس سرہ جس جماعت دے نمائندہ سن، اس دی پنجاہ سال دی محنتاں دا حاصل میرے سامنے غیر منظم شکل وچ تعمیلِ حکم دے لئی تیار اے ۔ان نوں میرے جداں اک خادمِ شیخ الہند دی اشد ضرورت سی۔اب مینوں اس ہجرت تے شیخ الہند دے اس انتخاب اُتے فخر محسوس ہونے لگا۔ماں ست سال تک حکومتِ کابل دی شرکت وچ اپنا ہندوستانی کم کرتارہیا۔۱۹۱۹ء وچ امیرحبیب اللہ خاں نے ہندوواں توں مل کے کم کرنے دا حکم دتا، اس دی تعمیل میرے لئی فقط اک ہی صورت وچ ممکن سی کہ وچ انڈین نیشنل کانگریس وچ شامل ہوجاواں اس وقت توں ميں کانگریس دا داعی بن گیا۔۱۹۲۲ء وچ امیر امان اللہ خاں دے دور وچ ميں نے کانگریس کمیٹی کابل بنائی، جس دا الحاق ڈاکٹر انصاری دی کوششاں توں کانگریس دے گیا سیشن نے منظورکر ليا۔برٹش ایمپائر توں باہر ایہ پہلی کانگریس کمیٹی اے تے وچ اس اُتے فخر محسوس کرسکدا ہاں کہ وچ اس دا پہلا پریسیڈنٹ ہاں۔“(۵)
افغانستان دے جس علاقہ وچ مولانا سندھی داخل ہوئے اس علاقہ نوں ”سوریایک“ کہیا جاندا اے۔ حضرت مولانا اوتھے توں قندھار پہنچے۔ اوتھے توں کابل پہنچے۔ انہاں دے سفر دا مقصد سی افغانستان نوں ہندوستان دی تحریکِ آزادی وچ اخلاقی تے فوجی امداد دینے دے لئی تیار کرانا۔ مولانا اپنے مقصد دی تکمیل دے لئی کوشش کردے رہے ۔ اس سلسلہ وچ حکومت دے ذمہ داراں نال رابطہ قائم کيتا اوران دی مدد توں امیر حبیب اللہ تک رسائی حاصل کيتی۔ تے اپنے مقصد سفر دے سلسلہ وچ اک عرض داشت پیش کيتی، جس وچ افغانستان نوں ہندوستان دی آزادی دے لئی امداد دینے دی درخواست سی۔
”مولانا سندھی دے کابل پہنچنے توں پہلے پنجاب تے سرحد دے انگریز ی کالج دے طلبہ دا اک وفد وی کابل پہنچ چکيا سی ۔ جتھے انہاں نوں نظر بند کردتا گیا سی۔ طلبہ دے اس وفد دا مقصد سی خلافت عثمانیہ دی فوج وچ شامل ہوکے انگریزاں توں لڑنا ۔ انہاں طلبہ نوں مولانا سندھی نے کابل پہنچنے دے بعد رہیا کرایا سی۔ مولانا سندھی نے انہاں مہاجر طلبہ نوں اپنے حلقہ وچ شامل کرلیا۔ انہاں نوں مشورہ دتا کہ اوہ ترکی فوج وچ شامل ہونے دا ارادہ ترک کردتیاں اورافغانستان ہی وچ رہ کے ہندوستان دی آزادی دے لئی کم کرن؛ چنانچہ اوہ طلبہ تیار ہوگئے۔ اوران دے نال مل کے مولانا سندھی نے اک عارضی حکومت قائم کيتی ۔ اس عارضی حکومت دے تن رکن سن ۔ راجہ مہندر سنگھ،مولانا برکت اللہ بھوپالی تے مولانا عبیداللہ سندھی۔ اس عارضی حکومت نے مختلف ملکاں وچ اپنے وفود روانہ کرکے رائے عامہ نوں ہموار کرنے دی کوشش کيتی ۔ ايسے سلسلہ وچ مارچ ۱۹۱۶ء نوں اک وفد روس بھیجیا گیا ،اس دے بعد دووفد نوں ترکی تے جاپان دے لئی روانہ کيتا گیا۔ ترکی جانے والے وفد وچ عبدالباری تے شجاع اللہ تے جاپان جانے والے وفد وچ شیخ عبد القادر تے ڈاکٹر متھرا سنگھ شامل سن ۔ جاپان جانے والے وفد کوگرفتار کرکے روسی حکام نے برطانیہ دے حوالے کردتا۔ تے بد قسمتی توں ترکی جانے والا وفد وی برطانوی حکام دے قبضہ وچ آگیا۔ انہاں دے بیانات توں سارے واقعات انگریزاں دے علم وچ آگئے۔ حکومتِ برطانیہ نے حکومتِ افغانستان توں احتجاج کيتا، جس دے دباؤ وچ آکے حکومتِ افعانستان نے مولوی محمد علی تے شیخ ابراہیم نوں ہندوستان جانے دا حکم دے دتا۔ ایہ دونے حبیبیہ کالج دے پرنسپل تے پروفیسر سن ۔“(۶)
مولانا عبیداللہ سندھی نے انہاں حالات توں حضرت شیخ الہند نوں مطلع کرنا ضروری سمجھیا تے ریشمی کپڑے دے تن ٹکڑےآں اُتے خط لکھ کے ۹/ جولائی ۱۹۱۶ء نوں عبد الحق نوں دتا تے اسنوں ہدایت کردتی کہ ایہ خطوط شیخ عبدالرحیم سندھی نوں پہچا داں ”ریشمی رومال“ دے اس خط نوں ”ریشمی رومال تحریک “ یا”ریشمی خطوط تحریک“ کہندے نيں۔ایہ خطوط کِداں ہتھ لگے؛ اس سلسلہ وچ ریشمی خطوط سازش کیس وچ آفیسران دی تحریر ملاحظہ ہو:
”۱۴/اگست نوں ملتان دے خان بہادر رب نواز خاں نے ملتان ڈویزن دے کمشنر نوں زرد ریشمی کپڑے دے تن ٹکڑے دکھا ئے جنہاں اُتے خوش خط اردو لکھی سی۔انھاں نے بیان کيتا کہ ایہ ۴/ اگست توں انہاں دے پاس سن ؛ لیکن کمشنر دی عدم موجود گی دے باعث پیش نئيں کیتے جاسکے۔ خان بہادر نے بتاکہ انھاں ایہ خطوط عبدالحق توں ملے نيں، جو پہلے انہاں دے لڑکےآں دا اتالیق سی تے ۱۹۱۵ء وچ انہاں دے ہمراہ کابل گیا سی۔ عبدالحق نے رب نواز خاں نوں ایہ خطوط پیش کردے ہوئے دسیا سی کہ انہاں خطوط نوں پہنچیا نے دے لئی ہی اس کوکابل توں بھیجیا گیا اے ۔جو حیدرآباد سندھ وچ عبدالرحیم نوں دتے جانے سن ؛ تاکہ اوہ انہاں خطوط نوں مدینہ روانہ کردے ۔عبدالحق نوں عبدلرحیم توں انہاں خطوط دی رسیدلینی سی تے اس رسید نوں واپس کابل لے جانا سی۔
کمشنر ملتان نے اس خط دے بعض حصے پڑھواکر سنے تے انھاں بچےآں دی سی حماقت قرار دتا؛ اُتے انہاں خطوط نوں پنجاب سی آئی ڈی دے حوالہ کردتا گیا، پنجاب سی آئی ڈی دے مسٹر ٹومکنس نے انہاں خطوط دا ترجمہ کرایا تے عبدالحق قاصد اُتے جر ح کرائی۔“(۷)
انگریز آفیسران خطوط دی تحریر دے سلسلہ وچ لکھدے نيں:
”ان خطوط دی تحریر بہت اچھی نہایت صاف تے پختہ اے ۔نہ تاں کوئی لفظ کھرچ کر صاف کيتا گیا اے، نہ کدرے کچھ مٹا یا گیا اے، نہ کسی لفظ دی اصلاح کيتی گئی اے ۔صرف ونحوکی صرف اک نہایت معمولی غلطی پوری تحریر وچ نظر آندی اے ۔خط دی بولی اگرچہ بعض تھاںواں اُتے مبہم اے ۔جداں کہ بالعموم سازشی تحریراں وچ ہُندیاں نيں؛لیکن اچھے تعلیم یافتہ؛ بلکہ عالم شخص دی بولی اے ۔“(۸)
مولانا عبیداللہ سندھی نے جوریشمی رومال اُتے خطوط لکھے سن ’تاریخی تے سیاسی اعتبار توں اوہ خطوط نہایت ہی اہمیت دے حامل نيں۔ انہاں وچوں پہلا خط شیخ عبد الرحیم سندھی دے ناں سی۔ ایہ خط ۶/ انچ لمبے تے ۵/ انچ چوڑے ٹکڑےآں پرلکھیا گیا سی۔ دوسرا خط حضرت شیخ الہند دے ناں سی۔ ایہ خط دس انچ لمبے تے اٹھ انچ چوڑے کپڑے دے ٹکڑے اُتے لکھیا گیا سی ۔ تیسرا خط ۱۵/انچ لمبے تے دس انچ چوڑے ٹکڑے اُتے لکھیا گیا سی ایہ خط شیخ الہند دے ناں سی۔ ریشمی خطوط سازش کیس وچ انہاں خطوط دے سلسلہ وچ تفصیل درج اے، اوہ ایہ اے:
”یہ خطوط زرد رنگ دے ریشمی کپڑے دے تن ٹکڑےآں اُتے نيں، انہاں وچ پہلا خط شیخ عبدالرحیم صاحب دے ناں اے ۔ایہ ٹکڑا چھ انچ لمبا تے پنج انچ چوڑا اے ۔دوسرا خط مولانا دے ناں اے ایہ دس انچ لمبا تے اٹھ انچ چوڑا اے ۔تیسرا خط بظاہر پہلے خط ہی دے تسلسل وچ اے ۔پندرہ انچ لمبا تے دس انچ چوڑا اے۔
پہلے تے تیسرے خطوط اُتے ”عبیداللہ“دستخط نيں۔عبدالحق نے سانوں بتایاہے کہ مولوی عبیداللہ نے اسنوں ایہ تِناں ریشمی رومال دتے نيں۔جن اُتے اس دی موجود گی وچ مولوی عبیداللہ نے خطوط لکھے سن ۔
اس وچ شبہ کرنے دی کوئی وجہ نئيں کہ عبیداللہ نے خود ہی ایہ خط لکھے سن ۔ عبیداللہ ناں دے دستخط عبیداللہ دے انہاں دستخطےآں توں پوری مطابقت رکھدے نيں۔ جو ایتھے ریکارڈ وچ محفوظ نيں۔“(۹)
ریشمی خطوط دے مضمون کيتا سن ۔اس دی تفصیل حسب ذیل اے:
”پہلا خط جو شیخ عبد الرحیم سندھی دے ناں سی، اس دا مضمو ن ایہ سی :
”یہ خط حضرت مولانا شیخ الہند نوں مدینہ بھیجنا اے ۔حضرت شیخ الہندکو خط دے ذریعہ وی تے زبانی وی آگاہ کرداں کہ اوہ کابل آنے دی کوشش نہ کرن ۔ حضرت مولانا شیخ الہند مطلع ہوجاواں کہ مولانا منصور انصاری اس بار حج دے لئی نہ جاسکن گے۔ شیخ عبد الرحیم کسی نہ کسی طرح کابل وچ مولانا سندھی نال ملاقات کریں“ ۔
دوسرا خط شیخ الہند دے ناں سی جس دے سلسلہ وچ ہدایت سی کہ تحریک دے ممتاز کارکناں نوں وی ایہ خط دکھادتا جائے! اس خط وچ رضاکار فوج ”جنود اللہ“ تے اس دے افسراں دی تنخواہاں دا تذکرہ اے۔ ۱۰۴ افراد دے ناں نيں ۔ جنہاں نوں فوجی تربیت تے انہاں دے کم دی ذمہ داری دے سلسلہ وچ تحریر اے۔ اس دے علاوہ راجہ مہندر پرتاب سنگھ دی سرگرم ”جرمن مشن دی آمد، عارضی حکومت“ دا قیام روس جاپان اورترکی وفود دی تفصیل بیان کيتی گئی اے۔
تیسرا خط حضرت شیخ الہند دے ناں سی ۔ مشہور ایہ اے کہ ایہ خطوط مولانا منصور انصاری نے لکھیا سی؛لیکن عبدالحق ‘ جنہاں نوں ایہ خط پہنچانے دے لئی دتا گیا سی ،کابیان اے کہ ایہ خط مولانا سندھی نے اس دے سامنے لکھیا سی ۔ اس خط دے خاص مضامین ایہ نيں کہ ہندوستان وچ تحریک دے کون کیہڑا کارکن سرگرم نيں۔ تے کون کیہڑا لوک سست پڑگئے نيں ۔ اس وچ مولانا آزاد تے مولانا حسرت موہانی دی گرفتاری دی اطلاع وی سی۔ اس وچ ایہ وی تحریر اے کہ میرا حجاز آناممکن نئيں اے۔
”غالب نامہ“ تحریک دے کارکناں کودکھا کر قبائلی علاقہ دے سرداراں نوں دکھا دتا گیا اے۔ حاجی ترنگ زئی اس وقت ”مہمند“ علاقہ وچ نيں ۔مہاجر ین نے مہمند تے ”سوات“ دے علاقہ وچ اگ لگیا رکھی اے۔ جرمن ترک مشن دی آمد تے اس دے ناکام ہونے دے اسباب دا تذکر ہ وی اے ۔مشن دی ناکامی دے اسباب دا تذکرہ کردے ہوئے تحریر کيتا گیا اے کہ جرمنی تے ترکی نوں چاہیے سی کہ پہلی جنگِ عظیم وچ شامل ہونے توں پہلے ایران اورافغانستان دی ضرورت معلوم کرے تے اسنوں پورا کرنے دی صورت کڈے۔اس دے علاوہ افغانستان نوں جنگ وچ شریک ہونے دے لئی کن کن چیزاں دی ضرورت اے ا س دی تفصیل درج اے۔ نال ہی حضرت شیخ الہند نوں ایہ مشورہ دتا گیا کہ اوہ مدینہ منورہ وچ ٹھہر کر ترکی، افغانستان تے ایران وچ معاہدہ کرانے دی کوشش کرن۔ اس خط وچ حضرت شیخ الہندسے ایہ وی گزارش کيتی گئی سی کہ اوہ ہندوستان نہ آئیاں حکومت نے انہاں نوں گرفتار کرنے دا فیصلہ کرلیا اے۔ “(۱۰)
مولانا سندھی نے ایہ خطوط ریشمی رومال اُتے لکھ کے عبد الحق نوں دیے، او راسنوں ہدایت کردتی کہ ایہ خط شیخ عبدالرحیم سندھی نوں پہنچاداں ۔ عبدالحق اک نو مسلم سی ‘ اوہ مہاجر طالب علماں دے نال افغانستان گیا سی۔ مہاجر طالب علماں وچ دوطالب علم اللہ نوازاورشاہ نواز قابل ذکر نيں۔ ایہ دونے رب نواز دے لڑکے سن، جو ملتان وچ انگریزی ایجنٹ سی‘ عبد الحق وی رب نواز دے ایتھے رہندا سی۔
جدوں ایہ خطوط عبدالحق نوں پہنچانے دے لئی دتے گئے تاں اوہ سرحد دے راستے توں پنجاب ہُندا ہويا بھاولپور پہنچا‘ اوتھے بھاولپور دے مرشد دے پاس اوہ کوٹ رکھ دتا جس دے استر وچ اوہ ریشمی ٹکڑے سلے ہوے سن ۔ اس دے بعد اوہ بھاولپور توں اپنے آقا رب نواز نال ملاقات کرنے دے لئی ملتان چلاگیا۔ اس نے انہاں دونے دی خیر یت دے علاوہ تحریک اوراس دی سرگرمی،قبائلی علاقہ تے جیل دے واقعات تے مولانا عبید اللہ سندھی دی سرگرمیاں دی تفصیل وی بتادی ۔اور دھمکانے اُتے بھاولپور دے مرشد مولانا محمد دے کولوں لیا کے اوہ کوٹ وی دتا،جس دے استر وچ اوہ ریشمی خطوط سلے ہوئے سن ،جب رب نواز نوں ایہ خطو ط ہتھ لگے تاں اس نے غداری کی، تے اس نے فوراً ہی کمشنر نال ملاقات کيتی، تے ریشمی خطوط پیش کیتے تے تمام تفصیلات توں اسنوں باخبر کردتا۔ نال ہی عبد الحق نوں کمشنر دے پاس لے گیا، اس دے صلہ وچ اسنوں ”خان بہادر“ دے خطاب توں نوازیا گیا۔ اس طرح اوہ رب نواز توں خان بہادررب نواز بن گیا۔
۱۰/اگست ۱۹۱۶ء نوں رب نواز دے ذریعہ کمشنر نوں مفصل رپورٹ ملی ،اور پھرکیاتھا ، اس دی روشنی وچ حکومت نے نہایت ہی تیزی توں کاروائی شروع کردتی، چھاپے مارے گئے۔ تے گرفتاریاں شروع ہوگئياں۔ تے اس طرح ۲۲۰ افراد دے خلاف انکوائری تے پوچھ تاچھ کيتی گئی۔ ۵۹لوک اُتے حکومت برطانیہ دا تختہ الٹنے دا تے غیر ملکاں توں امداد حاصل کرنے دی سازش دا مقدمہ قائم کيتاگیا۔ مولاناسندھی نے اپنی ڈائری وچ لکھیا اے:
”ہندوستان وچ گرفتار یاں شروع ہوئیاں تاں اسيں حیران رہ گئے،چند روز بعد شیخ الہند او ران دے ساتھی مکہ معظمہ وچ گرفتار کیتے گئے۔ اک عرصہ دے بعد سانوں حقیقت معلوم ہوئی، اس دے نال ہی کابل دی حالت وی خراب ہونے لگی ‘ امیر حبیب اللہ دی رائے وی بدل گئی،وہ نئيں چاہندا سی کہ افغانستان اس تحریک وچ کوئی دلچسپی لے یا ہندوستان نوں کسی قسم دی مد د دے۔ اس دے علاوہ انگریزاں دا دباؤ مولانا سندھی تے انہاں دے ساتھیاں دے سلسلہ وچ امیر حبیب اللہ پرودھ رہیا سی۔آخر کار حبیب اللہ نے مولانا عبیداللہ سندھی او ران دے ساتھیاں دی گرفتاری تے نظر بندی دا حکم جاری کردتا۔ “
”یہ تِناں خط انڈیا آفس لائبریری لندن دے پولٹیکل تے سکریٹریٹ شعبہ وچ من وعن محفوظ نيں۔
تحریک آزادی دے لئی حضرت شیخ الہندنے اپنا مرکز وی سرحدی علاقہ نوں بنایا سی۔ انگریزاں توں مقابلہ وچ مجاہدین اوتھے کم کررہے سن ۔ تے انگریزاں توں مقابلہ کررہے سن ۔ اوتھے حضرت شیخ الہند دی ضرورت محسوس کيتی جارہی سی؛ مگر آپ اس حقیقت نوں پوری طرح محسوس کررہے سن کہ کتھے دا سفر ضروری اے ؛ چنانچہ حضرت مولانا محمد میاں صاحب تحریر کردے نيں:
مرکزیاغستان توں تقاضہ ہورہیا سی کہ حضرت اوتھے تشریف لے آئیاں، تاں مجاہدین دا اجتماع تے زیادہ ہوجائے گا۔ آپس دے تفرقہ دا خطرہ نہ رہے گا،اور کاروبار جہاد وچ پختگی آجائے گی؛ لیکن مجاہدین تے ضروریاتِ جہاد دے لئی غیر معمولی امداد دی وی ضرورت سی ۔ تے حضرت دے علاوہ تے کوئی ایسانہ سی کہ لوک اس دی شخصیت توں متاثر ہاں ‘ تے محض خفیہ اشارہ اُتے غیر معمولی امداد پیش کردتیاں لہٰذا حضرت نے یاغستان جانا خلافِ مصلحت سمجھیا، مسلسل تقاضاں دے بعد کچھ تیار وی ہوئے تاں خبر پہنچیاں کہ میگزین ختم ہوچکيا اے ۔رسد وی باقی نئيں رہی، اوریہ کہ عوام دی خفیہ امدادی ضروریات جہاد دے لئی کافی نئيں ہوسکتاں، لہٰذا کسی باقاعدہ حکومت نوں آمادہ کيتا جائے کہ اوہ پشت پناہی کرے، اس مرحلہ اُتے حضرت نے یاغستان دے بجائے حجاز دا ارادہ کيتا کہ ترکی حکومت نال رابطہ قائم کرن تے مرکز یاغستان دے لئی مولانا عبید اللہ سندھی نوں مامور فرمایا۔
مکہ معظمہ پہنچنے دے بعد حضرت شیخ الہند نے اپنے مقصد دے لئی کوشش شروع کردتی۔ تے گورنر حجاز توں ملاقت کرکے اپنا مقصد سمجھایا،گورنر نے تمام گلاں غور توں سناں، ضروری سوالات دے جوابات حاصل کیتے ‘ تے ايسے طرف توں جواب دینے دے لئی حضرت شیخ کودوسرے دن اپنے ایتھے تشریف لیانے دی دعوت دتی۔ حضرت شیخ توں مختلف موضوع پرگفتگو کرنے دے بعد اوہ اِنّا متاثر ہويا کہ حضرت شیخ اپنے مقصد دے لئی جو تحریر حاصل کرنا چاہندے سن، اوہ مرتب کرکے انھاں نے دے دتا ، انہاں وچ سب توں اہم مسلمانانِ ہند دے ناں پیغام سی ‘ جس وچ حضرت شیخ الہند پراعتماد ظاہر کردے ہوئے انہاں دی جد وجہد دی تحسین دی سی۔ تے ہدایت کيتی سی کہ انہاں دی حمایت تے امداد کرن۔ اس دے علاوہ اپنی یعنی ترکی حکومت کیتی طرف توں وی امداد دا یقین دلایا ،ایہ تحریر ”غالب نامہ“ دے ناں توں مشہور ہوئی، تے اس دی کاپیاں یاغستان وچ تقسیم کيتیاں گئیاں۔ اس تحریر دے علاوہ دوسر ی تحریر مدینہ منورہ دے گورنر بصری پاشا دے ناں سی ،جس وچ حضرت شیخ اُتے اعتماد دا اظہار کردے ہوئے فرمائش کيتی سی کہ انہاں نوں استنبول انور پاشا دے پاس پہنچیا داں ، تیسری تحریر انور پاشا دے ناں سی کہ ایہ معتمد بزرگ نيں، انہاں دے مطالبات پورے ہونے چاہئاں؛ لیکن حضرت شیخ نوں استنبول جانے دی ضرورت پیش نہ آئی؛کیونجے جدوں حضرت شیخ الہند حج بیت اللہ توں فارغ ہوکے ۶/ محرم الحرام ۱۳۳۴ھ/۱۹۱۵ء نوں مدینہ منورہ پہنچے تاں خود انور پاشا تے جمال پاشا اپنے سرکاری پروگرام دے مطابق مدینہ طیبہ حاضر ہوگئے۔ اوتھے حضرت شیخ نال ملاقات ہوئی تے حضرت شیخ دی فرمائش دے بموجب انہاں حضرات نے فرامین تے پیغامات لکھ کے دے دیے، انہاں پیغامات دا مضمون وی اوہی سی جو ”غالب نامہ“ دا سی ‘ یعنی ہندوستانیاں دے مطالبہٴ آزادی دی تحسین کيتی گئی سی ،اور اپنی طرف توں امداد واعانت دا وعدہ سی ‘ تے ہر شخص نوں جو ترکی دی رعیت یا ملازم ہو، حکم سی کہ مولانا محمود حسن صاحب اُتے اعتماد کرے تے انہاں دی اعانت وچ حصہ لے۔ ایہ فرمان صندوق دی دوسری تلی وچ پیوست کرکے ہندوستان پہنچائے گئے۔ فیر انہاں دے فوٹو لئی گئے ،او ران نوں افغانستان ویاغستان پہنچایا گیا۔
مولانا سید محمد میاں صاحب تحریر کردے نيں:
”حضرت خود تاں حجاز ہی وچ ٹھہرگئے؛لیکن ”غالب نامہ“ تے دوسرے ضروری دا غذات بطریقِ محفوظ ہندوستان پہنچیا نے دی تدبیر ایہ سوچی کہ کپڑے رکھنے دے لئی لکڑی دا اک صندوق بنوایا۔اس دے تختے اندر توں کھودکر دا غذات رکھ دیے، فیر انھاں اس طرح ملادتا کہ باہر توں دیکھنے والا کتنا ہی مبصر کیوں نہ ہوئے پتہ نہ لگیا سکے؛ بلکہ شبہ وی نہ کر سکے۔ ایہ صندوق مولانا ہادی حسن رئیس خاں جتھے پور۔(ضلع مظفر نگر)اور حاجی شاہ بخش سندھی دے حوالہ کردیاگیا۔بمبئی وچ جہاز اُتے سی آئی ڈی وی موجود سی تے اہلِ شہر وی بکثرت آئے ہوئے سن ۔ انھاں وچوں مولانا محمد بنی ناں اک مخلص نے مولانا ہادی حسن صاحب توں کہیا کہ جے کوئی چیز محفوظ رکھنے ہاں تاں حالے مینوں دے دیجیے؛چنانچہ صندوق انھاں دے دتا گیا،وہ اسنوں محفوظ کڈ لیائے تے توڑکر تحریراں کڈ لاں۔ دہلی وچ حاجی احمد میرزافوٹو گرافر نے انہاں دے فوٹو لئی تے مولانا محمد میاں عرف منصور انصاری دے ہتھ ایہ تحریراں سرحد بھیج د ی گئياں، بعد وچ حضرت نے اپنے اک عزیز نوں اس خیال توں تحریراں دا راز بتادتا کہ اوہ ہندوستان واپس جاکے انہاں دے فوٹو لینے تے جابحاپہنچانے دا پیغام اربابِ کار تک پہونچا نے دا انتظام کرن؛مگر اسنوں گرفتار کرلیا گیا۔اور اس نے کچھ بتادتا جس دی بناپر مختلف اصحاب دی تلاشیاں ہوئیاں تے انھاں وکھ وکھ مصائب توں سابقہ پيا۔“( ۱۱)
” ايسے زمانہ وچ انگریزاں توں مل کے مکہ دے گورنرشریف حسین نے ترکی حکومت دے خلاف بغاوت کردتا۔ اس بغاوت توں تے بے چینی ہندوستان وچ وی پیدا ہوئی۔ حکومت ہند نے خان بہادر مبارک علی اورنگ آبادی نوں خفیہ طور اُتے مکہ معظمہ بھیجیا کہ اوتھے توں ترکی دے خلاف فتوی حاصل کرکے لاواں؛چنانچہ شریف حسین دے عہدہ دار علماء دی مدد توں خان بہادر نے استفتاء تے اس دا جواب مرتب کرایا، جس وچ ترکی فوج دی مطلقاً تکفیر سی تے سلاطین آل عثمان دی خلافت توں انکار کيتا گیا سی ،اور شریف حسین دی بغاوت نوں حق بجانب تے مستحسن قرار دتا گیا سی۔ شریف حسین نال تعلق رکھنے والے بوہت سارے علماء نے اس اُتے دستخط کردیے سن ؛ لیکن علماء دی کثیر تعداد متردد تے خائف سی۔ حضرت شیخ دے سامنے فتوی پیش کيتا گیا تاں حضرت موصوف نے سختی توں انکار کردتا۔ آپ دے انکار اُتے تمام حق پرست علماء دی ہمت بلند ہوگئی، جو حضرات متردد تے خائف سن، انہاں سب نے دستخط کرنے توں انکار کردتا۔ فتوی اُتے دستخط نہ کرنے دی وجہ توں حکومتِ ہند نے انہاں حضرات نوں شریف حسین توں طلب کيتا ، شریف نے گرفتار ی دے احکام جاری کردیے ، حضرت شیخ طائف وچ گرفتار کر لئی گئے۔ تے اوتھے توں ۱۵/فروری ۱۹۱۷ء نوں مالٹا روانہ کردیے گئے۔ جوسیاسی تے جنگی قیدیاں دا مرکز سی۔ اوتھے سخت تکلیف دی زندگی گزار نے دے بعد ۸/ جون ۱۹۲۰ء نوں تن برس ست مہینے دے بعدبمبئی پہنچیا کر آپ نوں رہیا کيتاگیا۔“(۱۲)
واپسی دے بعد ملک دی آزادی وچ سرگرم حصہ لیا۔مالٹا ہی وچ حضرت شیخ ا لہند نے محسوس کيتا کہ ہندوستان دی آزادی، اک قوم اپنی کوشش توں حاصل نئيں کر سکدی اے ۔۱۸۳۱ء توں ۱۹۱۵ء تک دا تجربہ انہاں دے سامنے سی۔ لہٰذا آپ نے تشدد دی پالیسی بد ل دتی تے ہندوستان دی آزادی کوہندو تے مسلمان دی مشترکہ جد وجہد توں حاصل کرنے دی تجویز پیش کيتی تے فیر ۱۹۱۹ء وچ جمعیة علماء ہند نوں اگے ودھانے وچ اہم رول ادا کيتا۔ جس نے تحریکِ آزادی وچ سر گرم حصہ لیا۔اس طرح ملک دی آزادی وچ ”ریشمی رومال تحریک“ دا اہم رول اے تے تاریخِ آزادی دا اہم باب بھی۔
اج ہماریا ملک آزاد اے تے اسيں آزاد ملک وچ زندگی گزار رہے نيں۔ ساڈی ذمہ داری اے کہ اسيں انہاں مجاہدین دے کارنامےآں نوں یاد کرن تے خراجِ تحسین پیش کرن، جنہاں نے ملک دی آزادی وچ حصہ لیا۔ ملک دی آزادی وچ ساڈے اکابر نے سر گرم حصہ لیا اے تے انہاں دی قیادت نے تحریکِ آزادی نوں تیز کيتا اے جو ہندوستان دی تاریخِ آزادی دا اہم باب اے ۔ریشمی رومال تحریک دے سوسال دے موقع اُتے اسيں انہاں مجاہدین دی آزادی نوں خراجِ تحسین پیش کردے نيں جنہاں نے اپنی زندگی نوں ملک دی آزادی دے لئی قربان کر دتا تے سانوں آزاد ملک وچ زندگی گزارنے دا موقع فراہم کرایا۔
حوالے
[سودھو]ماخذ
[سودھو](۱) ریشمی خطوط سازش کیس۔ص۔۱۶۶
(۲ ) نقش حیات جلددوم۔ص:۱۳۱
(۳) نقش حیات ۔جلد دوم۔ص:۱۷۸
( ۴) ریشمی خطوط سازش کیس۔ص:۱۹۶٬۱۹۷
(۵) ذاتی ڈائری :ص:۲۰․۲۱․۲۲۔نقش حیات ۔جلد دوم۔ ص:۱۴۵
(۶) نقش حیات۔جلددوم۔ص:۱۶۷
(۷) ریشمی خطوط سازش کیس۔ص:۱۲۶
(۸) ریشمی خطوط سازش کیس۔ص:۱۲۸
(۹) ریشمی خطوط سازش کیس۔ص:۱۲۷
(۱۰) ریشمی خطوط سازش کیس۔ص:۱۲۹
( ۱۱) ریشمی خطوط سازش کیس۔ص:۷۲