Podział administracyjny III Rzeszy

Faktyczny podział administracyjny III Rzeszy w 1944 roku.

Prowincje (niem. Gaue, l.p. Gau) stanowiły główne jednostki administracyjne III Rzeszy w latach 1934–1945.

Prowincje zostały utworzone w 1926 r. jako okręgi regionalne partii nazistowskiej w Republice Weimarskiej na podstawie zmian terytorialnych po I wojnie światowej. System prowincji został ustanowiony w 1934 r. w ramach procesu Gleichschaltung, zastępując de iure system krajów związkowych (Länder) i prowincji pruskich, które nie miały żadnego celu administracyjnego od czasu ustawy o pełnomocnictwach z 1933 r. i zostały zredukowane do prymitywnych organów. Na czele każdej prowincji stał przywódca administracyjny, Gauleiter, wysoko postawiony urzędnik partii nazistowskiej o niemal autokratycznych uprawnieniach.

Niemcy składały się z 32 prowincji w 1934 roku, ostatecznie osiągając 42 prowincje, z regionami okupowanymi od 1938 roku do początku 1939 roku (Austria, Kraj Sudetów, Okręg Kłajpedy) i podbitymi podczas II wojny światowej włączonymi do istniejącej prowincji lub zorganizowanymi jako Okręgi Rzeszy (niem. Reichsgaue), specjalny rodzaj prowincji, w którym Gauleiter pełnił również funkcję Namiestnika Rzeszy. System prowincji został rozwiązany 8 maja 1945 roku po kapitulacji III Rzeszy.

Etymologia

Gau to archaiczne germańskie określenie regionu w kraju, często byłej lub faktycznej prowincji, używane w średniowieczu jako mniej więcej odpowiadające angielskiemu hrabstwu. Termin ten został przywrócony przez partię nazistowską w latach 20. XX wieku jako nazwa nadana regionalnym stowarzyszeniom partii w Republice Weimarskiej, opartym głównie na liniach stanowych i okręgowych.

Prowincje, Okręgi Rzeszy, itp.

Prowincje ustanowione w 1934 r.

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Siedziba	Ustanowione	Uwagi
Badenia	Baden	Karlsruhe	1934	Utworzona z kraju związkowego Badenia; w latach 1940-45 Prowincja to obejmowała byłe francuskie departamenty Dolny Ren i Górny Ren i została przemianowana na Badenię-Alzację (niem. Baden-Elsaß).
Bayreuth	Bayreuth	Bayreuth	1934	Utworzona ze wschodniej części kraju związkowego Bawaria; pierwotnie nazywana Bayrische Ostmark, przemianowana na Prowincję Bayreuth (niem. Gau Bayreuth) w 1942 r.; od 1938 r. włączona również do części Czechosłowacji.
Berlin	Groß-Berlin	Berlin	1934	Utworzona z południowej połowy pruskiej prowincji Saksonia.
Düsseldorf	Düsseldorf	Düsseldorf	1934	Utworzona z północnej połowy pruskiej prowincji Ren.
Essen	Essen	Essen	1934	Utworzona z północnego krańca pruskiej prowincji Ren.
Frankonia	Franken	Nürnberg	1934	Utworzona z centralnej części kraju związkowego Bawaria.
Frankonia Główna	Mainfranken	Würzburg	1934	Utworzona z północno-zachodniej części kraju związkowego Bawaria.
Halle-Merseburg	Halle-Merseburg	Halle	1934	Utworzona z południowej połowy pruskiej prowincji Saksonia.
Hamburg	Hamburg	Hamburg	1934	Utworzona z Wolnego i Hanzeatyckiego Miasta Hamburg.
Hanower Południowy-Brunszwik	Südhannover-Braunschweig	Hannover	1934	Utworzona z Wolnego Państwa Brunszwik i południowej i zachodniej części prowincji Hanower.
Hanower Wschodni	Ost-Hannover	Lüneburg	1934	Utworzona z północnej, środkowej i wschodniej części pruskiej prowincji Hanower.
Hesja-Nassau	Hessen-Nassau	Frankfurt am Main	1934	Utworzona z Ludowej Republiki Hesji i południowej połowy pruskiej prowincji Hesja-Nassau.
Hesja Wyborcza	Kurhessen	Kassel	1934	Utworzona z północnej połowy pruskiej prowincji Hesja-Nassau.
Kolonia-Akwizgran	Köln-Aachen	Köln	1934	Utworzona z północno-środkowej części pruskiej prowincji Ren.
Kraj Mozeli	Moselland	Koblenz	1934	Utworzona z południowej połowy pruskiej prowincji Ren; przemianowana na Prowincję Kraj Mozeli (niem. Gau Moselland) w 1942 r. po włączeniu byłego niepodległego kraju Luksemburga.
Magdeburg-Anhalt	Magdeburg-Anhalt	Dessau	1934	Utworzona z Wolnego Państwa Anhalt i północnej połowy pruskiej prowincji Saksonia.
Marchia Brandenburska	Mark Brandenburg	Berlin	1934	Utworzona z pruskiej prowincji Brandenburgia.
Meklemburgia	Mecklenburg	Schwerin	1934	Utworzona z Wolnego Państwa Meklemburgia-Strelitz i Wolnego Państwa Meklemburgia-Schwerin.
Monachium-Górna Bawaria	München-Oberbayern	München	1934	Utworzona z południowo-wschodniej części kraju związkowego Bawaria.
Pomorze	Pommern	Stettin	1934	Utworzona z pruskiej prowincji Pomorze.
Prusy Wschodnie	Ostpreußen	Königsberg	1934	Utworzona z pruskiej prowincji Prusy Wschodnie; od 1939 r. obejmowała także terytoria zaanektowane z Polski.
Saksonia	Sachsen	Dresden	1934	Powstała z kraju związkowego Saksonia.
Szlezwik-Holsztyn	Schleswig-Holstein	Kiel	1934	Powstała z pruskiej prowincji Szlezwik-Holsztyn, Wolnego Miasta Lubeka i terytorium należącego do Wolnego Państwa Oldenburg.
Szwabia	Schwaben	Augsburg	1934	Powstała z południowo-zachodniej części kraju związkowego Bawaria.
Śląsk	Schlesien	Breslau	1934	Powstała z pruskich prowincji Górny Śląsk (z załączonymi częściami Polski od 1939 r.) i Dolny Śląsk. W 1938 prowincje zostały również zjednoczone w jedną; W 1941 roku zarówno polska prowincja, jak i niemiecka prowincja zostały podzielone na dwie części.
Turyngia	Thüringen	Weimar	1934	Powstała z kraju związkowego Turyngia i przyległego terytorium należącego do pruskiej prowincji Saksonia.
Weser-Ems	Weser-Ems	Oldenburg	1934	Utworzona z Wolnego Państwa Oldenburg (z wyłączeniem odległych terytoriów), kraju związkowego Wolnego Hanzeatyckiego Miasta Brema i dalekiej zachodniej części pruskiej prowincji Hanower.
Westfalia Południowa	Westfalen-Süd	Dortmund	1934	Utworzona z południowej połowy pruskiej prowincji Westfalia.
Westfalia Północna	Westfalen-Nord	Münster	1934	Powstała z Wolnego Państwa Lippe, Wolnego Państwa Schaumburg-Lippe i północnej połowy pruskiej prowincji Westfalia.
Westmark	Westmark	Neustadt an der Weinstraße	1934	Utworzona z bawarskiego Palatynatu i pruskiego Kraju Saary; przemianowana na Prowincję Westmark (niem. Gau Westmark) w 1940 r. po przyłączeniu się części Lotaryngii.
Wirtembergia-Hohenzollern	Württemberg-Hohenzollern	Stuttgart	1934	Utworzona z Wolnej Ludowej Republiki Wirtembergii i pruskiej prowincji Hohenzollern.

Okręgi Rzeszy założone w latach 30. XX wieku i w czasach II wojny światowej

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Siedziba	Ustanowione	Uwagi
Dolny Dunaj	Niederdonau	Krems an der Donau	1938	Utworzony z byłego austriackiego kraju związkowego Dolnej Austrii i północnego Burgenlandu; od 1939 r. włączony do części południowych Moraw. W 1943 r. Hitler odwiedził okręg i powiedział Gauleiterowi Hugo Jury, że stolicą w niedalekiej przyszłości będzie Brünn (Brno).
Flandria	Flandern	Antwerpen	1944	Utworzony z Regionu Flamandzkiego w Belgii i obejmowały niderlandzkojęzyczne prowincje: Antwerpia, Limburgia, Flandria Wschodnia, Flandria Zachodnia, okręg Bruksela (z wyłączeniem samego miasta Bruksela) oraz okręg Leuven w ówczesnej prowincji Brabancja (obecnie prowincja Brabancja Flamandzka).
Gdańsk-Prusy Zachodnie	Danzig–Westpreußen	Danzig	1939	Utworzony z terenu Wolnego Miasta Gdańsk i polskiego województwa pomorskiego, które zostały zajęte przez III Rzeszę w 1939 r., a także istniejącej przed 1939 r. niemieckiej Rejencji zachodniopruskiej w ówczesnych Prusach Wschodnich.
Górny Dunaj	Oberdonau	Linz	1938	Utworzony z byłego austriackiego kraju związkowego Górna Austria i Ausseerlandu, części Styrii; od 1939 r. w jego skład wchodziły także części południowych Czech.
Karyntia	Kärnten	Klagenfurt	1938	Utworzony z byłego austriackiego kraju związkowego Karyntia i Tyrolu Wschodniego, od 1941 r. w skład którego wchodziła Górna Kraina (niem. Oberkrain) w Słowenii.
Kraj Sudetów	Sudetenland	Reichenberg	1938	Utworzony z przeważnie niemieckojęzycznych części Czechosłowacji, które zostały przekazane III Rzeszy po układzie monachijskim.
Kraj Warty	Wartheland	Posen	1939	Utworzony głównie z polskiego województwa poznańskiego i włączony do obszarów sąsiednich województw po niemieckiej okupacji Polski. Nazywany Reichsgau Posen do stycznia 1940 r., kiedy on został przemianowany na cześć rzeki Warty (niem. Warthe).
Salzburg	Salzburg	Salzburg	1938	Utworzony z byłego austriackiego kraju związkowego Salzburg.
Styria	Steiermark	Graz	1938	Utworzony poprzez połączenie byłego austriackiego kraju związkowego Styria i południowej części Burgenlandu; od 1941 r. w jego skład wchodziła także Dolna Styria w Słowenii.
Tyrol-Vorarlberg	Tirol-Vorarlberg	Innsbruck	1938	Utworzony z byłego austriackiego kraju związkowego Vorarlberg i północnej części Tyrolu.
Walonia	Wallonien	Lüttich	1944	Utworzony z Regionu Walońskiego w Belgii i obejmował francuskojęzyczne prowincje Hainaut, Liège (z wyjątkiem kantonów Eupen, Malmedy i Sankt Vith), Luksemburg i Namur, a także okręg Nivelles we współczesnej prowincji Brabancja (obecnie część odrębnej prowincji Brabancja Walońska).
Wiedeń	Wien	Wien	1938	Utworzony z byłego austriackiego kraju związkowego Wiedeń i otaczających go części byłej Dolnej Austrii.

„Prowincja zagraniczna”

Istniała również eksterytorialna prowincja o nazwie Nazistowska Organizacja Zagraniczna (niem. Auslandsorganisation) dla członków partii za granicą. Jej siedziba znajdowała się w Berlinie. „Prowincję zagraniczną” uważano za 43. prowincję III Rzeszy.

Protektoraty i państwa-wasale

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Siedziba	Ustanowione	Uwagi
Francja Vichy	Vichy-Frankreich	Vichy (de facto administracyjna) Paris (konstytucyjna)	1940	Utworzona w konsekwencji ustawy Zgromadzenia Narodowego III Republiki o nadzwyczajnych pełnomocnictwach dla premiera Francji, marszałka Francji Philippe’a Pétaina po klęsce Francji w kampanii 1940 roku. Jako kontynuacja III Republiki zostało oficjalnie uznane przez większość społeczności międzynarodowej, z wyjątkiem Wielkiej Brytanii.
Generalne Gubernatorstwo	Generalgouvernement	Litzmannstadt (12 października – 4 listopada 1939) Krakau (4 listopada 1939 – 19 stycznia 1945)	1939	Utworzone z części okupowanego wojskowo przez III Rzeszę terytorium II Rzeczypospolitej, która nie została anektowana bezpośrednio przez to państwo. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej i wcieleniu 1 sierpnia 1941 dekretem Hitlera tzw. Dystryktu Galicja do Generalnego Gubernatorstwa jego obszar rozpościerał się od Czerwina na północy do Hryniawy na południu, od Częstochowy na zachodzie do Okopów Świętej Trójcy na wschodzie.
Królestwo Albanii	Albanisches Königreich	Tirana	1943	Utworzone po zawieszeniu broni i wycofaniu się Włoch z państw Osi oraz wkroczeniu niemieckich sił zbrojnych do ​​Albanii, która znalazła się pod okupacją niemiecką, co skutkowało utworzeniem państwa klienckiego – Królestwa Albanii.
Królestwo Norwegii	Königreich Norwegen	Oslo	1942	Utworzone po rozpoczęciu niemieckiej okupacja Norwegii od sprawowania pełnej władzy przez niemieckiego Komisarza Rzeszy (niem. Reichskommissar) Josefa Terbovena, który sprawował ją za pośrednictwem Komisariatu Rzeszy Norwegia.
Monako	Monaco	Monaco-Stadt	1942	Utworzone po obaleniu Benito Mussoliniego we Włoszech i zajęciu Monako oraz rozpoczęciu deportacji ludności żydowskiej przez armię niemiecką.
Niepodległe Państwo Chorwackie	Unabhängiger Staat Kroatien	Agram	1941	Utworzone przez ustaszy w 1941 roku, po zajęciu Jugosławii przez państwa Osi w czasie II wojny światowej.
Państwo Greckie	Griechischer Staat	Athen	1941	Utworzone po kapitulacji wojsk greckich wobec agresji III Rzeszy i Włoch. Król Jerzy II Grecki udał się na Kretę, a po ewakuacji brytyjskich wojsk do Wielkiej Brytanii, tam też powstał rząd emigracyjny; w Grecji rozpoczęto natomiast okupację przy zachowaniu pozorów autonomii dla części terytorium. Powołany został nowy rząd pod kierownictwem Georgiosa Tsolakoglou.
Państwo Węgierskie	Königreich Ungarn	Budapest	1944	Utworzone po powstaniu pronazistowskiego reżimu premiera Ferenca Szálasiego, wspieranego przez proniemiecką, antysemicką faszystowską Partię Strzałokrzyżowców.
Protektorat Czech i Moraw	Protektorat Böhmen und Mähren	Prag	1939	Utworzony z okupowanych od 15 marca 1939 Czech, Moraw i Śląska Czeskiego, nieprzyłączonych w konsekwencji układu monachijskiego do III Rzeszy 30 września 1938 jako Kraj Sudetów (niem. Sudetenland). Większość społeczności międzynarodowej nigdy nie uznała istnienia tego tworu.
Republika Łokocka	Republik Lokot	Lokot	1941	Utworzona po wjechaniu zwiadowczego oddziału niemieckich motocyklistów do niewielkiego osiedla fabrycznego Łokoć, położonego w rejonie brasowskim obwodu briańskiego i zajęciu w kilka dni miejscowości przez główne siły 2. Armii Pancernej Wehrmachtu.
Republika Słowacka	Slowakischer Staat	Pressburg	1939	Utworzona przez pomysłodawców jej powstania jako państwa podległego III Rzeszy (które przyjęło nawet niemieckie ustawodawstwo antyżydowskie), którymi byli przede wszystkim ks. Jozef Tiso i Vojtech Tuka, mający poparcie Słowackiej Partii Ludowej i Gwardii Hlinki.
Serbia Nedicia	Militärverwaltungsgebiet Serbien	Belgrad	1941	Utworzona po inwazji, okupacji i rozwiązaniu Jugosławii w kwietniu 1941 r. i staniu się państwem zależnym od okupacyjnego rządu wojskowego Wehrmachtu.
Włoska Republika Socjalna	Italienische Sozialrepublik	Rom (postulowana stolica) Salo (faktyczna stolica)	1943	Utworzona przez Benita Mussoliniego przy pomocy III Rzeszy po obaleniu rządów faszystów we Włoszech. Zostało zlikwidowane po wybuchu powstania, którego uczestnicy rozstrzelali Mussoliniego.

• 
  Francja Vichy
• 
  Generalne Gubernatorstwo
• 
  Królestwo Albanii
• 
  Królestwo Norwegii
• 
  Monako
• 
  Niepodległe Państwo Chorwackie
• 
  Państwo Greckie
• 
  Państwo Węgierskie
• 
  Protektorat Czech i Moraw
• 
  Republika Łokocka
• 
  Republika Słowacka
• 
  Serbia Nedicia
• 
  Włoska Republika Socjalna

Komisariaty Rzeszy

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Siedziba	Ustanowione	Uwagi
Belgia-Francja Północna	Belgien-Nordfrankreich	Brüssel	1944	Utworzony na mocy hitlerowskiego „Erlaß des Führers über die Errichtung einer Zivilverwaltung in den besetzten Gebieten von Belgien und Nordfrankreich vom 13. Juli 1944”, i obejmował większość okupowanej Belgii i północne rejony okupowanej Francji podczas II wojny światowej.
Holandia	Niederlande	Amsterdam	1940	Utworzony po inwazji i zajęciu Holandii przez Wehrmacht.
Norwegia	Norwegen	Oslo	1940	Utworzony po inwazji i zajęciu Norwegii przez Wehrmacht, a następnie zlikwidowanie przez tę armię państwa-wasala III Rzeszy o nazwie: Królestwo Norwegii.
Ukraina	Ukraine	Riwne	1941	Utworzony po agresji III Rzeszy na ZSRR.
Wschód	Ostland	Kauen (1941-1944) Riga (1944-1945)	1941	Utworzony po agresji III Rzeszy na ZSRR.

Strefy operacyjne

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Siedziba	Ustanowione	Uwagi
Pobrzeże Adriatyckie	Operationszone Adriatisches Küstenland (OZAK)	Triest	1943	Utworzona z terenów okupowanych przez Włochy w Jugosłowiańskiej Słowenii, półwyspie Istria, prowincjach Rijeka (St. Veit am Flaum), Friuli (Friaul) i Gorycja (Görz). Przyłączona (nieinkorporowana) do Okręgu Rzeszy Karyntia.
Prealpy	Operationszone Alpenvorland (OZAV)	Bozen	1943	Powstała z byłego Tyrolu Południowego, włoskiego Trydentu i przyległych mniejszych części północno-wschodnich Włoch. Dołączona (niewłączona) do Okręgu Rzeszy Tyrol-Vorarlberg.

Inne jednostki administracyjne o przeróżnym ustroju politycznym

Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Siedziba	Ustanowione	Uwagi
Okręg Białostocki	Bezirk Bialystok	Bjelostock	1941	Utworzony w związku z utworzeniem na Białostocczyźnie niemieckiej administracji cywilnej, która zastąpiła wojskowe władze okupacyjne działające na tym terenie po ataku III Rzeszy na ZSRR 22 czerwca 1941 r.
Okręg Brukselski	Distrikt Brüssel	Brüssel	1944	Utworzony przez III Rzeszę w lipcu 1944 r., ale w związku z tym przetrwał tylko kilka tygodni. Obejmował obecny Region Stołeczny Brukseli.

Zobacz też

• III Rzesza
• Wielkie Niemcy
• Anschluss
• Adolf Hitler

Bibliografia

• Der große Atlas der Weltgeschichte (niem.), Książka z mapami historycznymi, wydana: 1990, wydawca: Orbis Verlag, Monachium, ISBN 3-572-04755-2