Pamiętniki
| Autor | |
|---|---|
| Typ utworu |
zbiór pamiętników |
| Wydanie oryginalne | |
| Miejsce wydania | |
| Język | |
| Data wydania |
1836 |
Pamiętniki – zbiór pamiętników Jana Chryzostoma Paska. Pasek spisywał swoje wspomnienia pod koniec życia, prawdopodobnie w latach 1690–1695[1]. Rękopis drukiem wydany zostały dopiero w 1836 roku przez hrabiego Edwarda Raczyńskiego.
Najstarszy zachowany odpis utworu pochodzi w pierwszej połowy XVIII wieku[2]. Po powstaniu listopadowym został zagrabiony do Rosji[2]. Do Polski powrócił na mocy postanowień traktatu ryskiego z 1921[2]. W 1944 wywieziono go z Warszawy do austriackiego zamku Fischhorn, z którego powrócił do Polski w 1946[2]. Obecnie znajduje się w zbiorach Biblioteki Narodowej i od 2024 prezentowany jest na wystawie stałej w Pałacu Rzeczypospolitej[2].
Treść
[edytuj | edytuj kod]Pamiętniki dzielą się na dwie części. Część pierwsza obejmuje lata 1655–1666. Jej treścią są wojenne przygody Paska w czasie potopu szwedzkiego (1656), najazdu Rakoczego (1657), wojny z Rosją (1660–1666) oraz rokoszu Lubomirskiego. Opisana w nim jest także słynna wyprawa wojsk polskich pod dowództwem Czarnieckiego do Danii (1658/1659). W części pierwszej brakuje początkowych stron, trudno więc ustalić, od kiedy Pasek snuje swe wspomnienia. Ponieważ autor spisywał swoje pamiętniki pod koniec życia zdarza mu się mylić lub przesuwać w czasie fakty historyczne.
Druga część pamiętników obejmuje lata 1667–1688 i opisuje żywot ziemianina, gospodarza i obywatela, jaki prowadził Pasek jako dzierżawca wsi należących do klucza olszowskiego Ordynacji Myszkowskich[3], m.in. wyprawy ze zbożem do Gdańska czy udział w sejmikach. Pasek pomija w tej części bardziej kompromitujące fakty ze swojej biografii, m.in. skazanie na banicję.
W swej narracji wspomnieniowej autor umieścił m.in. wiersz liryczny (np. pożegnanie ukochanego konia Deresza), panegiryki opiewające wiktorie nad rzeką Basią czy pod Wiedniem, listy Jana II Kazimierza i Stefana Czarnieckiego, uroczyste mowy, fragmenty popularnych piosenek, przyśpiewek, kąśliwych paszkwilów na Litwinów. Pasek przyjął w swej relacji konwencję narracji gawędziarskiej z elementami języka potocznego, obrazowego, wplótł humor, dowcipy, rubaszne słownictwo. Posługiwał się często tzw. makaronizmami (mieszaniną słów i wyrażeń polskich oraz łacińskich).
Nawiązania w kulturze
[edytuj | edytuj kod]Pamiętniki stały się źródłem pisarskiej inspiracji w XIX wieku. Adam Mickiewicz poświęcił mu dwa z wykładów o literaturze słowiańskiej; Juliusz Słowacki wykorzystał jego sylwetkę w „Mazepie”, gdzie autor „Pamiętników” na ganku, „z powagą papużą”
I z wielkim stał papierem − ba! to mówca śliczny,
Przygotował dla króla wiersz makaroniczny.
Henryk Sienkiewicz szeroko wykorzystywał słownictwo paskowe i przypuszczalnie stamtąd wziął tytuł pierwszego tomu swej „trylogii”: ([wróg] trzy części ojczyzny naszej mieczem i ogniem splądrował...)[5]. Pod jego urokiem byli Zygmunt Krasiński, Józef Ignacy Kraszewski, Zygmunt Kaczkowski, Teodor Jeske-Choiński, a także Henryk Rzewuski, twórca tzw. gawędy szlacheckiej, zapoczątkowanej Pamiątkami Soplicy. Wpływy Paska widoczne są też w literaturze XX w., np. w poezji Jerzego Harasymowicza, Ernesta Brylla, w powieści Trans-Atlantyk (1953) Witolda Gombrowicza (parodia gawędy szlacheckiej), w gawędach autora Szczenięcych lat Melchiora Wańkowicza, a także u Ksawerego Pruszyńskiego i Wojciecha Żukrowskiego. Liczne odwołania do pamiętników Paska są dowodem zakorzenienia twórców polskich w XVII-wiecznej kulturze narodowej[6].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki (odpis rękopisu) [online], polona.pl [dostęp 2018-02-10].
- ↑ a b c d e Pałac Rzeczypospolitej. Trzy razy otwierana. Najcenniejsze zbiory Biblioteki Narodowej w Pałacu Rzeczypospolitej. Tomasz Makowski (oprac.), Patryk Sapała (współprac.). Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2024, s. 9, 109.
- ↑ Robert Zwierzyniecki, Ordynacja Myszkowskich. Czyli kto miał Chroberz, Książ i Szaniec, Kraków 2017, s. 38.
- ↑ Tazbir 1979 ↓, s. 52..
- ↑ Pasek 1987 ↓, s. 53..
- ↑ Tazbir 1979 ↓, s. 53..
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Repetytorium z języka polskiego (opracowane przez Monikę Salamońską), wyd. Greg, Kraków, 1996
- Jan Chryzostom Pasek: Pamiętniki. opr. Roman Pollak. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1987. ISBN 83-06-01577-0.
- The Memoirs of Jan Chryzostom z Goslawic Pasek. tłum. ang. Maria Święcicka-Ziemianek. New York: The Kosciuszko Foundation, 1979. ISBN 0-917004-15-9.
- Paskowe zwierciadło epoki. W: Janusz Tazbir: Spotkania z historią. Warszawa: Iskry, 1979, s. 49-60. ISBN 83-207-0053-1.
- Barącz S. Pamiętnik dziejów polskich.- Lwów, 1855.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki w serwisie polona.pl