Dźantar Mantar (Jaipur)

Obserwatorium astronomiczne Jantar Mantar^[1]^[a]
	Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Państwo	Indie
Typ	kulturowy
Spełniane kryterium	III, IV
Numer ref.	1338
Region	Azja i Pacyfik
	Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	2010; na 34. sesji
	Położenie na mapie Radżastanu Obserwatorium astronomiczne Jantar Mantar
	Położenie na mapie Indii Obserwatorium astronomiczne Jantar Mantar
	26°55′29″N 75°49′28″E/26,924722 75,824444
	Multimedia w Wikimedia Commons
	↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO ; ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO ;

Instrumenty Jantar Mantar

*Samrat jantra* – największy zegar słoneczny na świecie

*Kapala jantra* – instrument do ustalania koordynat ciał niebieskich zarówno w układzie współrzędnych astronomicznych, jak i w układzie współrzędnych równikowych

Dźantar Mantar^[2] (hindi: जंतर मंतर, ang. Jantar Mantar) – obserwatorium astronomiczne w Jaipurze w Radżastanie (Indie), wzniesione na początku XVIII wieku z inicjatywy maharadży Sawai Jai Singha II (1688–1743), znanego z zamiłowania do astronomii. Na terenie obserwatorium znajduje się największy na świecie zegar słoneczny i astrolabium. Najlepiej zachowany kompleks wśród dawnych obserwatoriów indyjskich, w 2010 roku wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Historia

Budowa obserwatorium była ściśle związana z założeniem nowej stolicy państwa przez maharadżę Sawai Jai Singha II, który w 1727 roku zlecił bengalskiemu architektowi Vidaydharowi Bhattacharyi zbudowanie miasta od podstaw – Jaipuru^[3]. Obserwatorium zlokalizowano w bezpośrednim sąsiedztwie pałacu maharadży, który znany był z zamiłowania do matematyki, architektury i astronomii^[4]. Ośrodek powstał na idealnie płaskim placu, prace prowadzone przy udziale 23 astronomów zakończono w 1738^[a]^[4]^[5]. Obserwatorium w Jaipurze jest największym i najlepiej zachowanym z pięciu obserwatoriów zbudowanych przez Singha – pozostałe to^[6]:

Dźantar Mantar w Delhi
obserwatorium w Varanasi (częściowo w ruinie)
obserwatorium w Ujjain (częściowo w ruinie)
obserwatorium w Mathurze (niezachowane do naszych czasów)

W obserwatorium w Jaipurze pracowało ok. 20 astronomów, prowadząc badania z zakresu astronomii sferycznej – prowadząc obserwacje nieba, uaktualniając tablice astronomiczne i przewidując zaćmienia^[4]. Prace w Jaipurze pozwoliły na ustalanie lokalnego czasu i kalendarza^[4]. Obserwatorium świadczyło również przepowiednie astrologiczne oraz prognozy meteorologiczne, przepowiadając m.in. monsuny^[4].

Obserwatorium zaprzestało działalności ok. 1800 roku^[4]. Część instrumentów w części zachodniej została zburzona pod budowę świątyni, a w innej części rozpoczęto produkcję armat^[4].

Pierwszą restaurację obiektu przeprowadzono w 1876 roku za panowania maharadży Ram Singha II, jednak wszelkich prac zaprzestano po śmierci władcy w 1880 roku^[4]. Na początku XX wieku obserwatorium zostało gruntownie odnowione, przeprowadzono całkowitą restaurację wszystkich instrumentów a zniszczone – odbudowano^[4]. Po odzyskaniu przez Indie niepodległości w 1947 roku, obserwatorium stało się własnością Radżastanu, w 1948 roku zostało wpisane na listę zabytków^[7] i objęte ochroną^[4].

W 2010 roku obiekt został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO^[8].

Nazwa

Trzy obserwatoria Singha w Delhi, Jaipurze i Ujjain znane są pod nazwą Dźantar Mantar^[9]. Obserwatorium w Delhi funkcjonuje pod tą nazwą od ponad 200 lat^[9]. W dokumentach archiwalnych Jaipuru tamtejsze obserwatorium występuje pod nazwą Dźantra, która w języku potocznym została zniekształcona do Dźantar^[9]. W mowie potocznej często do nazwy jednoczłonowej dodawano drugi, najczęściej nic nieznaczący wyraz do rymu dla nadania emfazy, w tym przypadku Mantar – stąd nazwa Dźantar Mantar^[9].

Instrumenty

Obserwatorium składa się z 18 obiektów służących m.in. do ustalania azymutu i pozycji gwiazd, określania dat zaćmień Słońca i wysokości nad poziomem morza^[10]. Do głównych instrumentów w obserwatorium należą m.in.^[10]^[4]:

Samrat jantra – największy zegar słoneczny na świecie, z gnomonem o wysokości 22,6 m i dwoma kwadrantami ze skala czasu o promieniu 15,15 m, mierzący czas lokalny z dokładnością do 2 sekund^[4]
Sasthamsa jantra – instrument do pomiaru kątów 0-60° i ustalania zenitu słońca i innych gwiazd^[4]
Dźajaprakasz jantra – instrument złożony z dwóch półkul o średnicy 5,4 m odbijających odwrócony obraz nieba, umożliwiający obserwatorom swobodne poruszanie się po ich wnętrzach, by sporządzać odczyty^[4]
Ram jantra – instrument złożony z dwóch cylindrycznych struktur z gnomonem pośrodku do ustalania azymutu ciał niebieskich; w obserwatorium znajdują się dwa instrumenty tego typu^[4]
Dhruva Darsaka jantra – niewielka trapezoidalna struktura wskazująca Gwiazdę Polarną^[4]
Nadiwalaja jantra – instrument złożony z dwóch równoległych dysków o średnicy 3,7 m do określania równonocy^[4]
Krantiwritta jantra – nieukończony instrument złożony z okrągłej płyty o średnicy 3,4 m zorientowanej równolegle do równika do pomiaru długości i szerokości ekliptycznej ciał niebieskich^[4]
Krantiwritta II – mniejsza wersja Krantiwritty jantry zorientowana po katem 23,27° w stosunku do równika^[4]
Dakszinottara Bhitti jantra – obejmuje dwa instrumenty do wyznaczania położenia ciał niebieskich w układzie współrzędnych horyzontalnych^[4]
Jantra Radż – struktura oparta na trzech filarach podtrzymująca dwie belki, z których zwisają brązowe astrolabium o średnicy 2,43 m – największe na świecie i okrągła płyta o średnicy 2,1 m, służąca do obserwacji planet, wyznaczania ich rotacji, a także do określania dat zaćmień Słońca^[4]
Czakra jantra – instrument złożony z dwóch mosiężnych kół umieszczonych w pionie i poruszających się w poziomie w celu ustalenia momentu górowania ciał niebieskich na południku niebieskim^[4]
Digamsa jantra – instrument złożony z pionowego filaru o wysokości 1 m otoczony współosiowymi ścianami do pomiaru odległości kątowych^[4]
Unnathamsa jantra – instrument złożony z brązowego koła o średnicy 5,35 m, podtrzymywany przez słupy i łuki, używany do pomiaru wysokości ciał niebieskich^[4]
Rasiwalaja – zespół 12 gnomonów do wyznaczania koordynat w układzie ekliptycznym ciał niebieskich z 12 gwiazdozbiorów zodiaku^[4]
Kapala jantra – instrument złożony z dwóch wklęsłych półkul położonych na osi wschód-zachód, służący do ustalania koordynat ciał niebieskich zarówno w układzie współrzędnych astronomicznych, jak i w układzie współrzędnych równikowych^[4]
Laghu Samrat jantra – mniejsza wersja Samrat jantry^[4]

Uwagi

↑ Inne źródła podają rok 1734, patrz Langmead (2001).

Przypisy

↑ Indie. Polski Komitet ds Unesco. [dostęp 2019-12-18].
↑ Egzonim wprowadzony przez KSNG na 96. posiedzeniu.
↑ Donald Langmead, Christine Garnaut: Encyclopedia of Architectural and Engineering Feats. 2001, ABC-CLIO, s. 171. ISBN 978-1-57607-112-0. [dostęp 2015-01-29].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z ^aa UNESCO: The Jantar Mantar, Jaipur. [dostęp 2015-01-29]. (ang.).
↑ Virendra Nath Sharma: Sawai Jai Singh and His Astronomy. Motilal Banarsidass Publ., 1995, s. 122. ISBN 978-81-208-1256-7. [dostęp 2015-01-29].
↑ Donald Langmead, Christine Garnaut: Encyclopedia of Architectural and Engineering Feats. 2001, ABC-CLIO, s. 170. ISBN 978-1-57607-112-0. [dostęp 2015-01-29].
↑ Donald Langmead, Christine Garnaut: Encyclopedia of Architectural and Engineering Feats. 2001, ABC-CLIO, s. 172. ISBN 978-1-57607-112-0. [dostęp 2015-01-29].
↑ UNESCO: The Jantar Mantar, Jaipur. [dostęp 2015-01-29]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Virendra Nath Sharma: Sawai Jai Singh and His Astronomy. Motilal Banarsidass Publ., 1995, s. 98. ISBN 978-81-208-1256-7. [dostęp 2015-01-29].
↑ ^a ^b UNESCO: Portal to the Heritage of Astronomy: Short Description (ICOMOS-IAU Case Study format): The Jantar Mantar at Jaipur, India. [dostęp 2015-01-29]. (ang.).

Bibliografia

Najsłynniejsze miejsca i budowle świata, Wydawnictwo Wiedza i Życie, Warszawa 2006, s. 330–331, ISBN 83-7184-480-8.

[2] Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO

[3] Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

[7] Inne źródła podają rok 1734, patrz Langmead (2001).

[1] Indie. Polski Komitet ds Unesco. [dostęp 2019-12-18].

[4] Egzonim wprowadzony przez KSNG na 96. posiedzeniu.

[Langmead171-5] Donald Langmead, Christine Garnaut: Encyclopedia of Architectural and Engineering Feats. 2001, ABC-CLIO, s. 171. ISBN 978-1-57607-112-0. [dostęp 2015-01-29].

[UNESCO2-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z ^aa UNESCO: The Jantar Mantar, Jaipur. [dostęp 2015-01-29]. (ang.).

[Sharma122-8] Virendra Nath Sharma: Sawai Jai Singh and His Astronomy. Motilal Banarsidass Publ., 1995, s. 122. ISBN 978-81-208-1256-7. [dostęp 2015-01-29].

[Langmead170-9] Donald Langmead, Christine Garnaut: Encyclopedia of Architectural and Engineering Feats. 2001, ABC-CLIO, s. 170. ISBN 978-1-57607-112-0. [dostęp 2015-01-29].

[Langmead172-10] Donald Langmead, Christine Garnaut: Encyclopedia of Architectural and Engineering Feats. 2001, ABC-CLIO, s. 172. ISBN 978-1-57607-112-0. [dostęp 2015-01-29].

[UNESCO-11] UNESCO: The Jantar Mantar, Jaipur. [dostęp 2015-01-29]. (ang.).

[Sharma98-12] Virendra Nath Sharma: Sawai Jai Singh and His Astronomy. Motilal Banarsidass Publ., 1995, s. 98. ISBN 978-81-208-1256-7. [dostęp 2015-01-29].

[astroheritage-13] UNESCO: Portal to the Heritage of Astronomy: Short Description (ICOMOS-IAU Case Study format): The Jantar Mantar at Jaipur, India. [dostęp 2015-01-29]. (ang.).

[:2-14] Wspólnie z Argentyną, Francją, Niemcami, Belgią, Japonią i Szwajcarią

[1]

[a]

[b]

[2]

[3]

[4]

[a]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[A]