Cytadela Spandau
52°32′29″N 13°12′44″E/52,541389 13,212222.jpg) Widok z powietrza na twierdzę | |
| Państwo | |
|---|---|
| Lokalizacja | |
| Typ |
twierdza bastionowa |
| Data budowy |
1559–94 |
| Data eksploatacji |
1580–1945 |
| Bitwy |
oblężenie w 1813 |
| Wydarzenia |
zajęcie Berlina w 1806 |
Położenie na mapie Niemiec  | |
Położenie na mapie Berlina  | |
| 52°32′29″N 13°12′44″E/52,541389 13,212222
| |
Cytadela Spandau (niem. Zitadelle Spandau) – szesnastowieczna twierdza bastionowa, położona w Spandau, obecnie dzielnicy Berlina, jeden z lepiej zachowanych zabytków renesansowej architektury fortyfikacyjnej w Europie.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Spandau, strategicznie położone u zbiegu rzek Sprewy i Haweli, było wpierw grodem słowiańskim, a od czasów margrabiego Albrechta umocnioną siedzibą margrabiów brandenburskich, aż do XV wieku. Gdy Fryderyk II przeniósł stolicę Marchii Brandenburskiej do Berlina, miasto zostało siedzibą wdów po elektorach. W 1560, elektor Joachim II Hektor rozpoczął budowę nowej twierdzy, w stylu włoskim, wykorzystując pozostałości dawnego zamku. Pierwszym jej architektem był Christoph Römer (do 1562); po nim budowę przejął Francesco Chiaramella de Gandino, który najprawdopodobniej stworzył główny zarys twierdzy. Po śmierci Joachima II w 1571, dzieło kontynuował jego syn, Jan Jerzy. Po Chiaramellim, kierownictwo budowy przejął w 1578 Rocco Guerrini, hrabia Lynar, który ukończył ją ok. 1594[1].
Twierdza osłaniała Berlin od zachodu, służąc za kwaterę wojenną i więzienie. W okresie wojny trzydziestoletniej była przez pewien czas pod panowaniem szwedzkim, na mocy porozumienia między Gustawem Adolfem a brandeburskim ministrem Adamem Schwarzenbergiem[2]. Po zbudowaniu po wojnie fortyfikacji miejskich, Spandau stała się cytadelą miasta[1]. Podczas wojny siedmioletniej schroniła się w niej królowa i dwór, ale twierdza nie była oblegana[2]. W czasie wojen napoleońskich została przejęta bez walki przez wojska francuskie, gdy armia pruska poddała się w 1806; żołnierze francuscy stawili natomiast zacięty opór w 1813[3]. W wyniku oblężenia prowadzonego przez siły rosyjsko-pruskie, twierdza została mocno zniszczona – jej remont trwał do 1843. Po wojnie francusko-pruskiej w Juliusturm umieszczono skarbiec państwowy (120 milionów marek w złocie), pochodzący z francuskiej kontrybucji[1]; wieża służyła jako skarbiec do 1919 roku[2].
Od 1935 w cytadeli mieściły się laboratoria broni chemicznej Wehrmachtu[1]. Pod zawoalowaną nazwą Laboratorium Ochrony Przeciwgazowej Armii (niem. Heeresgasschutzlaboratorium) stworzono w twierdzy znaczący ośrodek badawczo-produkcyjny, zatrudniający ok. 300 pracowników. W budynku koło kurtyny wschodniej umieszczono bibliotekę i laboratoria analityczne. W historycznym arsenale mieściło się laboratorium produkcji amunicji i dwie komory do jej testowania. Wzniesiono też nowe budynki mieszczące kolejno: pracownie konstrukcji amunicji i środków ochronnych; pracownie skraplania gazów; pilotażową fabryczkę zdolną wytworzyć do 50 kilogramów gazów bojowych w jednej partii; pracownie toksykologii oraz ambulatorium[4]. W laboratorium w Spandau wynaleziono m.in. tabun[5], opracowano pilotażową technologię jego produkcji[6], a następnie bardziej od niego zabójczą „substancję 146”, czyli sarin[7].
W marcu 1945 całe wyposażenie laboratorium ewakuowano na zachód, gdzie wpadło, nienaruszone, w ręce brytyjskie[8]. Twierdza poddała się bez walki 1 maja 1945 oddziałom Armii Czerwonej, w ten sposób unikając zniszczeń. Po wojnie, między 1949 a 1968 działała na jej terenie szkoła budowlana, ale twierdza niszczała aż do lat 60., gdy podjęto prace renowacyjne i przekształcono historyczną budowlę w centrum kulturalne[1].
Opis twierdzy
[edytuj | edytuj kod]Z dawnego zamku pozostał budynek mieszkalny (Palas) z poł. XIV w. i wieża Juliana (Juliusturm), najstarsza budowla twierdzy, postawiona na początku XIV w. jako stołp pierwotnego zamku. Prawdopodobnie pierwotną nazwą wieży było Judenturm (Wieża Żydowska) – posadę nadzorcy wieży w połowie XIV w. piastował bowiem dworzanin zapisany w dokumentach jako „Żyd Fritz”. W murze pałacu zachowały się pozostałości macew z XIII-XIV-wiecznego żydowskiego cmentarza, zlikwidowanego w 1510, które wykorzystano jako budulec podczas przebudowy na początku XVI w.[2]
Forteca została wzniesiona w formie bastionowej, dostosowanej do broni artyleryjskiej. Ma kształt niemal dokładnie kwadratowy, z czterema bastionami w rogach. Odległość między czubkami bastionów wynosi ok. 300 m[1]. Pierwszy bastion, licząc od południowego zachodu, zgodnie z kierunkiem ruchu wskazówek zegara, to bastion królewski, u szyi którego wznosi się Juliusturm; kolejny to bastion następcy tronu, wyposażony w łukowaty nadszaniec, bastion brandenburski (mieszczący pozostałości laboratorium chemicznego[2]) i bastion królowej. W kurtynie, między tym ostatnim a bastionem królewskim, znajduje się główna brama twierdzy[1]. Wartownia bramy pochodzi z XVI w., ale fasada jest z 1849, ozdobiona herbami pruskich prowincji i insygniami Orderu Podwiązki[2].
Za południową kurtyną stoi dawny arsenał, obecnie siedziba Państwowego Historycznego Muzeum Spandau (otwartego w 1992); za kurtyną zachodnią ciągną się budynki dawnych urzędów, za północną – koszar, za wschodnią – magazynów[1]. Główny magazyn prochu służy współcześnie jako berlińskie lapidarium[2]. Twierdza otoczona jest wodną fosą, za którą, przed wschodnią kurtyną wznosi się rawelin, zwany Schweinekopf (Świńska Głowa)[1].
Nazwę Zitadelle nosi pobliska stacja metra.
-
Plan twierdzy z 1680 roku -
Plan twierdzy Spandau z 1812 roku: widoczna zewnętrzna linia szańsców, bastionowy obwód miasta i cytadela -
Juliusturm i stary pałac -
Port cytadeli -
Brama twierdzy -
Fosa i działobitnie jednego z bastionów
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f g h i Cytadela Spandau. [w:] Geschichte-spandau.de [on-line]. Heimatkundliche Vereinigung 1954 e.V, 2009. [dostęp 2022-06-11].
- ↑ a b c d e f g Marianne Bernhard: Baedeker’s Berlin. New York, N.Y.: Prentice Hall Press, 1987, s. 79–81. ISBN 0-13-367996-9.
- ↑ Otto von Pivka: Napoleon’s German allies. Michael P. Roffe (red.). Reading: Osprey Publishing, 1975–1976, s. 18. ISBN 0-85045-234-1.
- ↑ Tucker 2007 ↓, s. 30–31.
- ↑ Tucker 2007 ↓, s. 31.
- ↑ Tucker 2007 ↓, s. 38.
- ↑ Tucker 2007 ↓, s. 40.
- ↑ Tucker 2007 ↓, s. 83–84.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Jonathan B. Tucker: War of nerves: chemical warfare from World War I to al-Qaeda. New York: Anchor Books, 2007. ISBN 978-1-4000-3233-4.