Bąk mały
| Botaurus exilis | |||
| (J.F. Gmelin, 1789) | |||
| |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
bąk mały | ||
| Synonimy | |||
|
| |||
| Podgatunki | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
 w sezonie lęgowym występuje przez cały rok zimowiska | |||
Bąk mały[3], bączek amerykański[4] (Botaurus exilis) – gatunek średniej wielkości ptaka z podrodziny bąków (Botaurinae) w obrębie rodziny czaplowatych (Ardeidae). Częściowo wędrowny. Występuje w Ameryce, od południowo-wschodniej Kanady po środkową część Ameryki Południowej. Nie jest zagrożony wyginięciem.
Taksonomia
[edytuj | edytuj kod]Po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego gatunek ten opisał niemiecki przyrodnik Johann Friedrich Gmelin w 1789 roku w 13. edycji Systema Naturae. Autor nadał nowemu gatunkowi nazwę Ardea exilis[5]. Gmelin opierał się na informacjach, które przedstawił John Latham w 3. tomie A general synopsis of birds (1785). Tam zawarł opis bąka małego, któremu nadał jednak jedynie nazwę zwyczajową – „Minute Bittern”. Holotyp pochodził z Jamajki[6].
Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) umieszcza bąka małego w rodzaju Ixobrychus[7], jednak analizy oparte na danych filogenetycznych wskazują, że takson ten powinien być umieszczany w rodzaju Botaurus lub ewentualnie we własnym monotypowym rodzaju[3][8]. IOC wyróżnia 6 podgatunków[7], podobnie jak Clements Checklist of Birds of the World (2022)[9] oraz lista ptaków świata opracowywana we współpracy BirdLife International z autorami HBW (7. wersja online: grudzień 2022)[10]. Wcześniej (1992) autorzy HBW uznawali ich 5[11]. Wymieniane przez IOC podgatunki to[7]:
- B. e. exilis (J.F. Gmelin, 1789) – bąk mały[3] – podgatunek nominatywny; obejmuje między innymi B. e. hesperis (Dickey & van Rossem, 1924) – wyróżniany był na przykład w Manual of Neotropical Birds (1977), chociaż jego odrębność jest wątpliwa[12];
- B. e. pullus (van Rossem, 1930)
- B. e. erythromelas (Vieillot, 1817) – bąk barwny[3]
- B. e. limoncochae (D.W. Norton, 1965)
- B. e. bogotensis (Chapman, 1914)
- B. e. peruvianus (J. Bond, 1955)
Osobniki erytrystyczne początkowo opisywano jako osobny gatunek, B. neoxenus (Cory’s Bittern). Bąki małe należące do odmiany rdzawej odnotowywano w populacjach podgatunków B. e. exilis i B. e. erythromelas[11]. Od czasu jego opisania w 1886 do tego nieistniejącego gatunku przypisywano jednak nie tylko erytrystyczne osobniki, ale i wszelkie inne okazy nietypowego upierzenia, często przy błędnym pojmowaniu znaczenia terminu „odmiana”. Postulowano nawet doszukiwanie się „odmian” w niszczejącym z czasem upierzeniu spreparowanych okazów. Niektórzy autorzy sugerowali, że ponieważ nie ma form pośrednich między tym nietypowym i typowym upierzeniem, to może za nie odpowiadać pojedynczy allel recesywny. Genetyczne podłoże nietypowego wyglądu pozostaje niejasne ze względu na brak dostatecznej ilości materiału do badań[13].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]Długość ciała wynosi 28–36 cm, masa ciała – 73–95 g[14]. Końcówki skrzydełka, lotki I rzędu, pokrywy pierwszorzędowe i lotki II rzędu są cynamonowe. Kolor ten zwraca uwagę mniej niż w przypadku bąka smugowanego (B. involucris). Przód szyi pokrywają pasy, u samców czarne i ciemne w różnych odcieniach, u samic zaś – fioletowawobrązowe. Osobniki młodociane przypominają samice, są jednak jaśniejsze, z bardziej brązowym ciemieniem i płaszczem oraz popielatymi paskami na pokrywach skrzydłowych mniejszych. Bąki małe poszczególnych podgatunków można odróżnić głównie dzięki wymiarom ciała. Cechują je również jaskrawe lub wypłowiałe pomarańczowe elementy upierzenia, jednak w tym zakresie występuje znacząca zmienność międzyosobnicza[11]. Wymiary szczegółowe podane w milimetrach przedstawiono w poniższej tabeli[12][15]:
| Podgatunek | Płeć | n | Dł. skrzydła | Dł. ogona | Dł. górnej krawędzi dzioba |
Dł. skoku |
|---|---|---|---|---|---|---|
| I. e. exilis | samce | 17 | 106–119 (114) | 38–47,5 (40,9) | 41–46,3 (44,5) | 37–42,7 (39,8) |
| samice | 11 | 109–117 (112) | 37,5–42,5 (40,2) | 43–47,3 (44,8) | 37,5–42 (39) |
Dalszy nieco dokładniejszy opis dotyczy samców podgatunku nominatywnego, o ile nie zaznaczono inaczej. Ciemię czarne, nieco zielonkawe. Boki głowy i szyi żółtobrązowe. Kantarek od matowożółtego po żółtolimonkowy. Gardło białawe. Tył szyi kasztanowy. Płaszcz zielonkawoczarny, połyskliwy. Krawędzie barkówek płowe lub białawe, tworzą jasne pasy. Pokrywy skrzydłowe większe i chorągiewki zewnętrzne lotek II rzędu są kasztanowe, na zamkniętym skrzydle układające się w plamę, pozostała część pokryw brązowawożółta lub nieco płowa, a lotek – w większości łupkowa, z jasnokasztanowymi końcówkami. Spód ciała brązowawy lub płowożółty, z czarnobrązową plamą na każdym z boków piersi. Ogon czarny, zielonkawy. Tęczówka żółta. Dziób matowożółty, z intensywnie kasztanowawą górną krawędzią. Nogi od słomkowych do płowożółtych, z przodu skoku bardziej zielonawe[15].
Zasięg występowania
[edytuj | edytuj kod]Bąki małe poszczególnych podgatunków zamieszkują:
- B. e. exilis – południowo-wschodnia Kanada, wschodnie USA oraz zachodnie USA[11] od południowego Oregonu[12] aż po Kalifornię Dolną, a prócz tego Ameryka Środkowa i Karaiby[11]; zimowiska ciągną się na południe od południowej Kalifornii i południowo-wschodniej Arizony[12];
- B. e. pullus – północno-zachodni Meksyk[11]; zasięg ograniczony do 500-kilometrowego pasa lądu na wybrzeżu stanów Sonora i Sinaloa[16];
- B. e. erythromelas – obszar od rzeki Chagres[16][12] i wschodniej Panamy na północy przez Kolumbię (Valle del Cauca i okolice miasta Santa Marta[12]), region Gujany oraz Wenezuelę (stany Guárico i Miranda) po południowo-wschodnią Brazylię (od Amazonii na zachód po Manaus i na południe przez Mato Grosso i Goiás po Santa Catarinę) i Paragwaj[11][12];
- B. e. limoncochae – wschodni Ekwador[11]; znany wyłącznie z miejsca typowego na tamtejszych nizinach[12];
- B. e. bogotensis – środkowa Kolumbia[11] na wschód od Bogoty[16] (Antioquia i sawanna w okolicach Bogoty)[12];
- B. e. peruvianus – środkowo-zachodnie Peru[11] w pasie wybrzeża między regionami La Libertad i Lima; jest to pas podobnej długości, co u meksykańskiego podgatunku[16].
Populacje niemal wszystkich podgatunków prowadzą osiadły tryb życia. Przemieszczają się jednak w odpowiedzi na brak opadów w spodziewanej ilości. Przedstawiciele podgatunku nominatywnego po okresie lęgowym opuszczają miejsca gniazdowania, a w północnej części zasięgu podejmują regularne dalekodystansowe wędrówki. Wyruszają od września do listopada, a wracają od lutego do kwietnia, w najdalej wysunięte na północ obszary – w maju. Zimują na terenach od południowych USA przez Amerykę Środkową i Karaiby po północną Amerykę Południową. Osobniki z zachodnich USA wędrują przez zachodni Meksyk, docierają aż do Kostaryki. Zagubione osobniki docierają do Kolumbii Brytyjskiej i Nowej Fundlandii. Przygodne obserwacje pochodzą między innymi z Islandii i Azorów[11].
Ekologia i zachowanie
[edytuj | edytuj kod]
Bąki małe w Ameryce Północnej przeważnie zamieszkują słodkowodne tereny podmokłe ze strzałką (Sagittaria)[15][14], trzciną pospolitą (Phragmites australis), pałkami (Typha), turzycami (Carex), sitowiem (Scirpus)[17] czy innymi ciborowatymi, w tym kłocią (Cladium)[11][14], oczeretem (Schoenoplectus) i sitowcem (Bolboschoenus)[18], porastającymi brzegi jezior, stawów, rzek i kanałów. Pojawiają się również na słonawych lub słonych mokradłach, szczególnie podczas wędrówek lub na zimowiskach. Przedstawiciele I. e. pullus i I. e. erythromelas występują też na namorzynach[11]. Zasięg I. e. pullus obejmuje głównie ujścia rzek[16]. Bąki małe odwiedzają także środowiska znacząco zmienione działalnością człowieka[11]. Występują od poziomu morza do 3100 m n.p.m. w Ameryce Południowej[14].
Bąki małe prowadzą samotniczy tryb życia. Zazwyczaj są aktywne o zmierzchu[11]. Mimo opinii skrytych i płochliwych ptaków kryjących się w niedostępnych częściach mokradeł, dają się łatwo zaobserwować cierpliwej osobie. Wystraszone zastygają z wyciągniętym w górę dziobem i gładko leżącymi piórami, co zapewnia im dobre maskowanie. Potrafią szybko biegać po ziemi i sprawnie przemykać wśród roślinności[15]. Pożywieniem tych ptaków są głównie niewielkie ryby, szczególnie Fundulus (Fundulidae), Umbra (muławkowate), Lepomis (bassowate), Perca (okoniowate)[14]. Prócz tego zjadają owady wodne, mięczaki, skorupiaki, pijawki, kijanki, płazy bezogonowe, salamandry, czasami ryjówki i myszy. Wśród ich zdobyczy odnotowywano również pisklęta i jaja innych ptaków[11].
Lęgi
[edytuj | edytuj kod].jpg)
W północnej części zasięgu okres składania jaj trwa od marca do lipca; dotyczy to również drugich lęgów oraz lęgów zastępczych[11]. Największe natężenie aktywności lęgowej w północno-wschodnich USA ma miejsce od końca maja do początku lipca. W środkowo-północnej części kraju lęgi odbywają się w czerwcu i lipcu. W południowej części Florydy większość lęgów inicjowana jest po 18 maja, a po 15 czerwca pojawia się duża liczba opierzających się już młodych[17]. Osobniki B. e. bogotensis w kondycji rozrodczej odławiano w lutym[11], gniazdują tam też w marcu. W Ameryce Północnej odnotowywano zagęszczenie gniazdujących bąków małych od 0,4 do 12 gniazd/ha. Zwyczaje związane z rozrodem są bardziej zróżnicowane w Ameryce Południowej, przez co potrzeba więcej badań nad tamtejszymi populacjami[14].
Bąki małe gniazdują w gęstej roślinności na mokradłach lub w krzewach nisko nad taflą wody, samotnie lub – w dogodnym środowisku – w luźnych grupach. Budulec na gniazdo stanowią obumarłe lub świeże łodygi roślin wodnych[11]. Układane są na kształt platformy, której średnica wynosi 15–20 cm, a wysokość – 5–13 cm lub więcej[15]. Podstawą dla niej są zgięte w dół świeże lub obumarłe już rośliny, na które kładzione są krótsze łodygi. Platforma na początku zawieszona jest zwykle od około 15 do 60 cm nad lustrem wody[18] (głębokiej przeważnie na 0,1–0,5 m[17]), często jednak z czasem opada do poziomu wody pod ciężarem młodych i dorosłych bączków[18]. Kopulacja ma miejsce na gnieździe, zarówno przed, jak i już w trakcie wysiadywania[17].
W zniesieniu w południowej i środkowej części zasięgu znajduje się zwykle od 2 do 4 jaj. W północnej części zasięgu jest to od 2 do 7 jaj, a przeważnie 4 lub 5[11][15]. Zniesienia z początku sezonu lęgowego mogą być mniejsze od tych, które przypadają na późniejszą jego część[18]. Wysiadywanie trwa około 17–20 dni. Zajmuje się nim głównie samica[11]. Pisklęta klują się pokryte długim na 10–12 mm puchem, z wierzchu płowym, od spodu jaśniejszym. Pisklęta prawdopodobnie zostają w gnieździe zazwyczaj od 10 do 14 dni, chociaż mogą je opuszczać już nawet w wieku 6 dni[15]. Młode pozostają w okolicy gniazda przez co najmniej około 25 dni[11].
Status i zagrożenia
[edytuj | edytuj kod]IUCN uznaje bąka małego za gatunek najmniejszej troski od 1988 (stan w 2022). BirdLife International uznaje trend liczebności populacji za stabilny[19]. Do zagrożeń dla gatunku należy utrata podmokłych siedlisk, a także rozprzestrzenianie się inwazyjnych gatunków roślinności bagiennej, choć na niektórych stanowiskach ptak ten wydaje się wykorzystywać do gniazdowania inwazyjne gatunki trzciny (Phragmites)[20].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b D. Lepage: Least Bittern Ixobrychus exilis. [w:] Avibase [on-line]. [dostęp 2023-04-21]. (ang.).
- ↑ Botaurus exilis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ a b c d Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Botaurinae Reichenbach, 1850 - bąki (wersja: 2023-03-12). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2023-04-21].
- ↑ P. Mielczarek & W. Cichocki. Polskie nazewnictwo ptaków świata. „Notatki Ornitologiczne”. Tom 40. Zeszyt specjalny, s. 30, 1999. ISSN 0550-0842.
- ↑ Johann Friedrich Gmelin, Systema Naturae, wyd. 13, t. 1., cz. 2, 1789, s. 645 (łac.).
- ↑ John Latham, A general synopsis of birds, t. 3, cz. 1, 1785, s. 66 (ang.).
- ↑ a b c F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): IOC World Bird List (v13.1). [dostęp 2023-04-21]. (ang.).
- ↑ J.P. Hruska, J. Holmes, C. Oliveros, S. Shakya, P. Lavretsky, K.G. McCracken, F.H. Sheldon & R.G Moyle. Ultraconserved elements resolve the phylogeny and corroborate patterns of molecular rate variation in herons (Aves: Ardeidae). „Ornithology”, W druku. DOI: 10.1093/ornithology/ukad005. (ang.).
- ↑ Clements i inni, The eBird/Clements Checklist of Birds of the World: v2022 [online], 2022 [dostęp 2023-04-21].
- ↑ Handbook of the Birds of the World and BirdLife International, Handbook of the Birds of the World and BirdLife International digital checklist of the birds of the world. Version 7 [online], grudzień 2022 [dostęp 2023-04-21].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v J. Hoyo, A. Elliot, J. Sargatal, Handbook of the Birds of the World, t. 1: Ostrich to Ducks, Barcelona: Lynx Edicions, 1992, s. 425, ISBN 978-84-87334-10-8.
- ↑ a b c d e f g h i Emmet Reid Blake, Manual of Neotropical Birds, University of Chicago Press, 1977, s. 158–160.
- ↑ Paul Smith, Cory's Bittern, Ixobrychus "neoxenus" exilis: Morph, mutant, or mixed bag?, „Canadian Field Naturalist”, 128 (4), 2014, s. 350–357.
- ↑ a b c d e f IUCN-SCC Heron Specialist Group, Least Bittern Ixobrychus exilis (Gmelin) [online], Heron Conservation [dostęp 2021-08-15].
- ↑ a b c d e f g Ralph S. Palmer (red.), Handbook of North American birds, t. 1. Loons through Flamingos, 1962, s. 491–499.
- ↑ a b c d e James Hancock & James A. Kushlan, The Herons Handbook, wydanie elektroniczne: A&C Black, 1984, ISBN 978-1-4081-3496-2.
- ↑ a b c d Ixobrychus exilis Least Bittern [online], NatureServe Explorer, 1 sierpnia 2021 [dostęp 2021-08-15].
- ↑ a b c d M.W. Weller, Breeding biology of the Least Bittern, „Wilson Bulletin”, 73, 1961.
- ↑ Least Bittern Ixobrychus exilis. BirdLife International. [dostęp 2023-04-21].
- ↑ Least Bittern Life History. [w:] All About Birds [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. [dostęp 2021-08-15]. (ang.).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).