Karl Friedrich Schinkel

Karl Friedrich Schinkel
	; Karl Friedrich Schinkel (1826)
Data i miejsce urodzenia	13 marca 1781 ; Neuruppin
Data i miejsce śmierci	9 października 1841 ; Berlin
Narodowość	niemiecka
Dziedzina sztuki	architektura; malarstwo
Epoka	klasycyzm; neogotyk
	Multimedia w Wikimedia Commons

Karl Friedrich Schinkel, także Carl Friedrich Schinkel (ur. 13 marca 1781 w Neuruppinie, zm. 9 października 1841 w Berlinie) – niemiecki architekt, urbanista, projektant i malarz, jeden z wybitniejszych twórców klasycyzmu w Królestwie Prus, tworzący także w stylu arkadowym. Szkołą Schinkla (niem. Schinkelschule) nazwano działalność grupy niemieckich architektów kontynuujących styl Schinkla.

Życiorys

Dzieciństwo i wczesna młodość

Karl Friedrich Schinkel urodził się w rodzinie urzędnika kuratorium szkolnego jako drugie z pięciorga dzieci^[1]. W wieku sześciu lat stracił ojca, który zmarł wskutek zapalenia płuc jakiego nabawił się podczas akcji gaśniczej wielkiego pożaru w Neuruppinie. W 1794 rodzina przeprowadziła się do Berlina, gdzie Karl Friedrich zaczął uczęszczać do gimnazjum (niem. Berlinisches Gymnasium zum Grauen Kloster), które opuścił w 1798, by oddać się studiom architektonicznym^[1].

Schinkel był wówczas pod wrażeniem rysunków Friedricha Gilly’ego^[1], wschodzącego talentu niemieckiej architektury, który wygrał konkurs na projekt pomnika Fryderyka II Wielkiego (1797). Projekt Gilly’ego zakładał budowę Partenonu na planie ośmiokąta (późniejszego Leipziger Platz), lecz nigdy nie został zrealizowany. Pod wpływem prac Gilly’ego Schinkel postanowił zostać architektem i bardzo wcześnie zajął się rysunkiem^[2].

Studia

W 1798 Schinkel stał się uczniem Friedricha Gilly’ego i jego ojca Davida, z którymi się zaprzyjaźnił. Wraz z Friedrichem Gillym założył biuro architektoniczne Privatgesellschaft junger Architekten^[1]. Od 1798 uczęszczał do ich prywatnej szkoły budownictwa w Berlinie, gdzie podobnie jak inni studenci zamieszkał. W 1799, jako jeden z pierwszych studentów^[1], podjął studia w nowo powstałej Berlińskiej Akademii Budownictwa, której współzałożycielem był David Gilly i gdzie obydwoje Gilly’owie wykładali. Studia zorientowane były na zajęcia praktyczne, jedynie zimą oferowano wykłady, lato studenci spędzali na budowach. Ponadto Schinkel uczestniczył w wykładach Akademii Sztuk Pięknych (niem. Akademie der Schönen Künste).

Nie wiadomo dokładnie, jak długo studiował. Jego nazwisko zniknęło z list studentów w 1800^[2]. Schinkel był jednak jednym z pierwszych, którzy złożyli egzaminy do służby państwowej, zdobywając tytuł kierownika budowy (niem. Bauleiter). Pozwoliło mu to na samodzielne prowadzenie budów. 3 sierpnia 1800 zmarł na gruźlicę w wieku 28 lat Friedrich Gilly, który swoje wszystkie rozpoczęte projekty zostawił do ukończenia Schinklowi^[2]. Schinkel kontynuował realizację prac Friedricha Gilly’ego pod kierunkiem Davida Gilly’ego, m.in. klasycystycznego pałacu w Owińskach pod Poznaniem. Jednak głównym źródłem dochodu okazały się drobne zlecenia, m.in. projektowanie naczyń^[1].

Po opuszczeniu Akademii Schinkel pracował na prowincji, wznosząc budynki gospodarcze i przeprowadzając mniejsze przebudowy. Dzięki tym zleceniom oraz spadkowi udało się mu uzbierać odpowiednią kwotę pieniędzy, by studiować architekturę klasyczną we Włoszech.

Malarstwo

Prace malarskie Karla Friedricha Schinkla

Obraz *Średniowieczne miasto nad rzeką*, 1815

W latach 1803–1805 Schinkel odbył podróż studialną do Włoch. Wraz ze swoim przyjacielem Gottfriedem Steinmeyerem udał się przez Drezno, Pragę i Wiedeń do Rzymu, gdzie poznał Wilhelma Humboldta^[3] oraz austriackiego pejzażystę Josepha Antona Kocha, który pozytywnie wyraził się o rysunkach miast i pejzażach Schinkla sporządzonych w trakcie podróży^[4]. Schinkel zamierzał, wzorem innych podróżujących artystów, opublikować swoje prace po powrocie do domu. Jeszcze przed wyjazdem, uzyskał zgodę berlińskiego wydawcy Johanna Friedricha Ungera na publikację szkiców architektonicznych. Z Rzymu Schinkel udał się do Neapolu i na Sycylię, a w drodze powrotnej do Prus odwiedził Paryż^[5].

Po powrocie do Berlina zarabiał na życie jako malarz. Po klęsce sił pruskich króla Fryderyka Wilhelma III w czasie kampanii pruskiej w bitwie pod Jeną-Auerstedt, architekci nie mieli zbyt wielu zleceń. Chociaż plany publikacji rysunków z podróży nie doszły do skutku, to posłużyły do wykonania pierwszych obrazów (Antike Stadt an einem Berg, 1805) oraz dioram i panoram. W latach 1807–1815 Schinkel wykonał panoramy i dioramy dla Wilhelma Ernsta Gropiusa (1765–1852), który w dawnym domu Schinkla prowadził kawiarnię, a oprócz tego od 1806 fabrykę masek oraz teatr lalek^[6]. Syn Wilhelma, Carl Wilhelm Gropius(inne języki) (1793–1870), malarz dekoracji, wydawca i artysta sceniczny, należał do kręgu znajomych Schinkla. W Boże Narodzenie 1809 świąteczną dioramę Schinkla obejrzała rodzina królewska^[7].

W 1809 wziął ślub z Susanne Berger, córką szczecińskiego kupca Georga Friedricha Bergera i Uranii Jacqueline Jeanson, którą poznał poprzez Gropiusa^[2].

Kariera

W 1810, dzięki protekcji Humboldta, Schinkel uzyskał nominację na stanowisko asesora budowlanego rządu pruskiego (niem. Geheimer Oberbauassessor) a jego głównym zadaniem była ocena państwowych projektów budowlanych według kryteriów estetyki i sztuki. Schinkel zajął się również sporządzaniem własnych projektów architektonicznych (wówczas powstały m.in. Petrikirche (1810), pierwotne mauzoleum królowej Luizy Pruskiej w parku pałacowym w Charlottenburgu (1810), pomnik ku czci poległych w wojnach VI koalicji antyfrancuskiej (1814)) i malarskich (m.in. Gotische Klosterruine und Baumgruppen (1809), Gotische Kirche hinter Bäumen (1810), Gotische Dom am Wasser (1814), Mittelalterliche Stadt an einer Fluß (1815))^[7].

W 1815, po śmierci Paula Ludwiga Simonsa, Schinkel został nominowany na stanowisko tajnego radcy budowlanego (niem. Geheimer Oberbaurat)^[1], obejmując odpowiedzialność za wszelkie projekty budowlane na terenie Prus. W 1816 Fryderyk Wilhelm III zlecił Schinklowi przebudowę centrum Berlina, by uczcić zwycięstwo Prus nad Napoleonem^[8]. W tym kontekście powstały Nowy Odwach (niem. Neue Wache) czy Neues Schauspielhaus przy Gendarmenmarkt.

Poza działalnością w ramach obowiązków państwowych, Schinkel zajmował się zleceniami prywatnymi, m.in. również od członków rodziny królewskiej. By podołać zobowiązaniom architektonicznym, zatrudniał swoich uczniów, m.in. Wilhelma Stiera(inne języki), Johanna Heinricha Stracka, Augusta Stülera czy Ludwiga Persiusa, którzy zajmowali się kierownictwem budów^[7].

Ponadto Schinkel działał jako ekspert budowlany. W 1815 pojechał do Nadrenii, skąd właśnie wycofały się wojska francuskie, by sporządzić raport o stanie budowli państwowych^[9]. W raporcie Die Grundsätze zur Erhaltung alter Denkmäler und Altertüme in unserem Lande Schinkel rekomendował powołanie do życia instytucji państwowej zajmującej się konserwacją zabytków. W październiku 1815 król wydał rozporządzenie, by wszystkie większe przebudowy obiektów państwowych były konsultowane z główną dyrekcją budów, co zapoczątkowało politykę konserwacji zabytków na terenie Prus. Sam Schinkel sporządził wiele ekspertyz, m.in. katedry św. Piotra i NMP w Kolonii, w której zachowanie i dalszą budowę angażował się osobiście. Popierał ochronę historycznych budowli, działał przeciwko ich wyburzaniu i zlecił sporządzenie listy zabytków. W 1830 pracował nad rekonstrukcją zamku Stolzenfels nad Renem koło Koblencji. W 1820 został mianowany członkiem Akademii Sztuk w Berlinie i objął stanowisko wykładowcy w Akademii Budowlanej^[1].

Pałace i zamki

W związku z planami budowy muzeów w Berlinie, Schinkel pojechał w 1824 w podróż służbową do Włoch, by zebrać informacje na temat technik muzealnych i porządkowania zbiorów dzieł sztuki^[1]. Towarzyszył mu historyk sztuki i przyszły dyrektor galerii narodowej Gustav Waagen(inne języki) (1794–1868)^[7].

W 1826 Schinkel wraz ze swoim przyjacielem Christianem Peterem Wilhelmem Beuthem(inne języki) (1781–1853), zajmującym się zagadnieniami handlu oraz procesem uprzemysłowienia Prus w służbie Ministerstwa Handlu i Przemysłu, udał się w wielomiesięczną podróż przez Francję do Anglii i Szkocji, by studiować tam architekturę i nauki inżynieryjne. Oficjalnym pretekstem do odbycia tej podróży było zebranie informacji o działalności muzeów w Paryżu i Londynie, by wykorzystać je przy pracach nad Altes Museum^[10]. W Paryżu Schinkel spotkał się z wieloma architektami francuskimi, studiował zastosowanie żelaza w konstrukcjach kopuły panteonu czy dachu giełdy. W Wielkiej Brytanii spotkał się z Markiem Brunelem(inne języki)Marc Isambard Brunel (1769–1849), który właśnie rozpoczynał drążenie tunelu pod Tamizą. Ponadto obejrzał nowe konstrukcje mostów Thomasa Telforda (1757–1834) w Yorku, Manchesterze, Edynburgu i Glasgow^[10]. Wrażenia z podróży Schinkel opisał w swoich dziennikach, listach i szkicach.

W 1830, po śmierci Johanna Alberta Eytelweina(inne języki), Schinkel objął dyrekcję berlińskiego urzędu budowlanego (niem. Oberbaudirektor), a w 1838 powierzono mu stanowisko dyrektora generalnego pruskiego urzędu budownictwa (niem. Oberlandesbaudirektor)^[5].

Choroba i śmierć

Pierwsze problemy ze zdrowiem (najprawdopodobniej w wyniku przepracowania) wystąpiły w 1824, a od 1828 Schinkel zmuszony był do odbywania regularnych kuracji, które jednak przynosiły jedynie krótkotrwałe polepszenie jego stanu zdrowia^[1].

Pod koniec lat 30. XIX w. Schinkel zapadł na zdrowiu. We wrześniu 1840 przeszedł udar mózgu, po którym był prawostronnie sparaliżowany, cierpiał na zaburzenia mowy, a następnie zapadł w śpiączkę, z której się nigdy nie obudził^[2]. Zmarł 9 października 1841 w swoim mieszkaniu służbowym w berlińskiej Akademii Budownictwa. Przeprowadzona obdukcja jako przyczynę udaru wykazała zaawansowaną miażdżycę tętnic mózgowych.

Schinkel został pochowany jako zasłużony dla miasta Berlina na cmentarzu Friedhof der Dorotheenstädtischen und Friedrichswerderschen Gemeinden w kwaterze CAL G1. Jego nagrobek zdobi medalion z portretem architekta dłuta Augusta Kissa.

Działalność

Schinkel zaprojektował wiele budowli, zarówno w samym Berlinie, jak i na całym terenie Prus. Niektóre z jego projektów weszły do europejskiego kanonu architektury neoklasycystycznej. Oprócz działalności architektonicznej, zajmował się również malarstwem, projektowaniem wnętrz oraz sztuką użytkową.

Architektura

Klasycyzm

Budowle klasycystyczne

W pracach Schinkla widać wpływ klasycyzmu Friedricha Gilly’ego. Jego klarowne formy, będące w opozycji do barokowych wypukłości i wklęsłości, doskonale oddawały ducha pruskiego klasycyzmu. Dla kontrastu z kojarzonym z niedawnymi francuskimi okupantami stylem empire, projekty Schinkla nawiązywały raczej do architektury greckiej niż rzymskiej. Architekt uważany jest za jednego z protagonistów nurtu określanego ang. terminem greek revival.

Duży wpływ na prace Schinkla i jemu współczesnych miało wydane w 1762 dzieło historyków architektury Jamesa Stuarta(inne języki) i Nicholasa Revetta(inne języki) The Antiquities of Athens. Forma, masa, detale oraz zastosowanie elementów antycznych przestały być zależne jedynie od talentu i fantazji projektującego. O ile jeszcze doryckie kolumny Bramy Brandenburskiej Carla Gottharda Langhansa z 1788 otrzymały bazy, o tyle, dzięki głębokiej wiedzy architektury antycznej, kolumny doryckie Schinkla odwachu straży królewskiej (niem. Neue Wache) w Berlinie z 1818 zaprojektowane były prawidłowo – bez baz.

Najbardziej znane budowle Schinkla znajdują się w Berlinie i okolicy, m.in. budynek teatru (niem. Neues Schauspielhaus przy Gendarmenmarkt) zbudowany w latach 1819–1821 a zrekonstruowany po zniszczeniach wojennych w latach 80. XX w. czy gmach Altes Museum na Wyspie Muzeów (1823–1830), pierwszego muzeum otwartego dla publiczności w Berlinie, bazującego na wspólnym projekcie Schinkla i Johanna Carla Ludwiga Schmida(inne języki).

W 1825, na zlecenie króla Fryderyka Wilhelma III, powstał projekt tzw. kościoła Schinkla (niem. Normalkirche Schinkels), który zrealizowano w wielu miasteczkach Prus, np. w Lütte, Heudeber czy Schönwalde. Wzorem dla tego projektu był ukończony w 1824 kościół św. Mikołaja w magdeburskiej dzielnicy Neue Neustadt.

W latach 1827–1828 Schinkel zaprojektował pierwszy dom handlowy, który miał stanąć przy Unter den Linden, jednak projekt ten nie został nigdy zrealizowany.

Neogotyk

Budowle neogotyckie

Obok budowli klasycystycznych, Schinkel opracowywał projekty nawiązujące do gotyku – w stylu neogotyckim, wyprzedzając tym samym późniejszy nurt historyzmu. Jednym z pierwszych dzieł neogotyckich był pałac Ehrenburg w Coburgu. Kolejną realizacją był kościół w Berlinie-Friedrichswerder (niem. Friedrichswerdersche Kirche) – pierwsza w tym mieście budowla sakralna z nieotynkowanej cegły od czasów średniowiecza^[11]. Jednym z najbardziej innowacyjnych budynków Schinkla, a zarazem uwieńczeniem jego berlińskiej działalności był nieistniejący od dawna gmach Akademii Budownictwa (1832–1835) z fasadą z cegły klinkierowej, zdobionej reliefami z terakoty.

Praca teoretyczna

Schinkel miał także wkład do teorii architektury. Znany jest jako autor dwóch prac (Sammlung architektonischer Entwürfe i Werke der höheren Baukunst) o charakterze teoretycznym, zawierających, między innymi, niezrealizowane, monumentalne projekty architektoniczne – projekt budowy pałacu na ateńskim Akropolu dla króla Grecji Ottona, a także rezydencji carów Rosji w Oriandzie na Krymie.

Schinkel, wspierany przez Beutha, pracował również nad podręcznikiem architektury Das architektonische Lehrbuch, którego nigdy nie ukończył. Czterotomowe dzieło zostało wydane po jego śmierci pod redakcją zięcia Schinkla Alfreda von Wolzogena (1862–1864), który pozwolił sobie na liczne skróty oraz dowolność w aranżacji rysynków, oddzielając je od tekstów i zaburzając ich chronologię^[10]^[12]. Teksty i szkice Schinkla doczekały się uporządkowania przez Goerda Petschkena, który sklasyfikował je według pięciu okresów (1803–1840): romantycznego (1803–1805), narodowo-romantycznego (1810–1815), klasycystycznego (ok. 1825), „technicznego” (ok. 1830) oraz „legitymistycznego” (ok. 1835)^[12].

Ponadto Schinkel współpracował z Beuthem nad podręcznikiem dla przyszłych inżynierów i rzemieślników Vorbilder für Fabrikanten und Handwerker, który ukazał się drukiem w 1821, stając się standardowym podręcznikiem studentów Akademii Budownictwa^[12].

Malarstwo, dekoracje teatralne i sztuka użytkowa

Początkowe działania malarskie Schinkla pozostawały pod wpływem prac Friedricha – Schinkel malował głównie pejzaże^[13]. W pracach malarskich Schinkel częściowo rozwijał rozwiązania architektoniczne, które później wykorzystywał w swoich projektach. Jego obrazy często ukazywały miasta idealne. Na berlińskiej wystawie sztuki w 1810 Schinkel przedstawił litografię Gotycka katedra za drzewami. W 1811 został członkiem Królewskiej Pruskiej Akademii Sztuki.

W najbardziej monumentalnym obrazie Spojrzenie na złoty wiek Grecji (1825), Schinkel przedstawił naturę i działalność człowieka w pełnej harmonii. Na pierwszym planie widać półnagich herosów pracujących przy budowie jońskiej świątyni, w tle znajduje się greckie miasto. Obraz był prezentem ślubnym od miasta Berlina dla księżniczki Luizy. Od czasów II wojny światowej uważany za zaginiony^[14]. Obecnie, obrazy Schinkla znajdują się w Starej Galerii Narodowej w Berlinie (sala 3.05)^[15].

Schinkel wykonał również dekoracje teatralne do ponad 40 sztuk, m.in. do oper Christopha Willibalda Glucka (1714–1787) Ifigenia w Aulidzie (fr. Iphigénie en Aulide) w 1802 i Mozarta (1756–1791) Czarodziejski flet (niem. Die Zauberflöte) w 1816^[7].

Od 1823 do śmierci zajmował się monumentalnym cyklem fresków we wnętrzach Altes Museum. W 1825 ukończył swój ostatni obraz wielkoformatowy Blick in Griechenlands Blüte, idealizujący architekturę antyczną.

Schinkel projektował również wnętrza pałacowe (np. w pałacu Charlottenhof) oraz meble (np. stolik z blatem z lazurytu w apartamencie wschodnim w Nowej Oranżerii^[16]). Popularne XX-wieczne projekty ławek parkowych o żeliwnych podstawach z drewnianymi siedziskami i oparciami przypominają XIX-wieczne prace Schinkla^[17].

Ponadto Schinkel projektował również odznaczenia wojskowe. W 1813 wykonał projekt Krzyża Żelaznego według koncepcji Fryderyka Wilhelma III. W 1814 opracował projekt damskiego odznaczenia Orderu Luizy, nadawanego wyłącznie kobietom za opiekę nad chorymi i rannymi.

Ochrona zabytków

Kościoły

Pomniki

Pomnik poległych w bitwie pod Kulm (Varvažov)

Pomnik narodowy ku czci poległych w wojnach VI koalicji antyfrancuskiej w berlińskiej dzielnicy Kreuzberg

Schinkel uważany jest za pioniera naukowego podejścia do zagadnień konserwacji zabytków. Jako pierwszy postulował wykonywanie inwentaryzacji przed rozpoczęciem prac konserwatorskich. Nadzorował, między innymi, roboty konserwatorskie na zamku w Malborku^[18] oraz w okresie 1819-1824 restaurację stargardzkiego kościoła Mariackiego^[19].

Dzieła

Architekt chętnie przyjmował zlecenia arystokracji na budowę bądź przebudowę pałaców i zamków. Projektował budowę pałaców w Antoninie i Owińskach. Jego szkice wykorzystano przy przebudowie zamku w Kórniku. Zleceniodawcami Schinkla była także pruska rodzina królewska, dla której przebudował pałac Charlottenhof w Poczdamie i Charlottenburgu (Nowy Pawilon). Był współtwórcą projektu poczdamskiego zamku Babelsberg.

Według projektów Schinkla zbudowano gmach pijalni wód Elisenbrunnen w Akwizgranie, odwach staromiejski w Dreźnie, a także ratusze w Kołobrzegu i Oławie (przebudowa). Schinkel nie stronił również od budownictwa sakralnego – według jego projektów wybudowano szereg berlińskich kościołów: św. Pawła w dzielnicy Wedding, św. Jana na Moabicie, św. Elżbiety przy Invalidenstrasse i kościół Nazaretanek w dzielnicy Wedding. Jego autorstwa jest również projekt kościołów św. Mikołaja w Poczdamie czy św. Marcina w Krzeszowicach. Zaprojektowane przez Schinkla kościoły w Lidzbarku Warmińskim i Ornecie są obecnie wykorzystywane jako cerkwie, kościół w Dobrym Mieście jako biblioteka, a dawny kościół ewangelicki w Bystrzycy Kłodzkiej – jako siedziba Muzeum Filumenistycznego.

W Bydgoszczy Schinkel zaangażowany był w projekt gmachu Rejencji (1834–1836), a w pobliskim Ostromecku pałacu Jakuba Marcina.

Schinkel jest także autorem projektu pomnika feldmarszałka Kutuzowa w Bolesławcu. Architekt nie stronił również od mniejszych form architektonicznych, projektując m.in. studzienkę św. Ottona z Bambergu w Pyrzycach.

Pałac w Kamieńcu Ząbkowickim (1838) – rezydencja Marianny Orańskiej i Albrechta Hohenzollerna – był ostatnim udokumentowanym projektem schorowanego architekta. Przypisuje mu się jeszcze opracowanie przebudowy pałacu w Zatoniu na kilka miesięcy przed śmiercią; nie mógł być jednak autorem tego projektu, bowiem kiedy właścicielka przystąpiła do przebudowy w 1841, Schinkel przebywał już w wielomiesięcznej śpiączce, z której się nie wybudził.

Sporządzenie pełnej listy budowli wzniesionych lub przebudowanych według projektów Schinkla jest zadaniem trudnym z uwagi na brak pełnej dokumentacji ingerencji Schinkla w projekty innych architektów przedkładanych mu do zaakceptowania w Urzędzie Budowlanym^[20] – stąd wiele projektów jest mu przypisywanych. Ponadto wiele z jego realizacji zostało przebudowanych w okresie późniejszym, zniszczonych podczas działań wojennych lub wyburzonych.

Budowle na terenie Niemiec

Budowle na terenie Berlina i Poczdamu

Poniższa lista sporządzona na podstawie informacji zamieszczonych w przewodniku po dziełach Schinkla autorstwa Cramera i innych z 2008, przedstawia wszystkie zrealizowane projekty Schinkla, które zachowały się do dnia dzisiejszego. Lista nie obejmuje pomników nagrobnych projektu Schinkla.

Projekt	Realizacja	Obiekt
1800	1801	Świątynia Pomony na wzgórzu Pfingstberg w północnym Poczdamie^[21]^[22]
1816	1816–1818	Nowy Odwach przy Unter den Linden w Berlinie^[23]^[24]
Od 1817	1818–1821	Schauspielhaus przy Gendarmenmarkt w Berlinie^[25]^[26]
1817–1824	1824–1830	Friedrichswerdersche Kirche w Berlinie^[27]^[28]
1817	1817–1821	Pomnik narodowy ku czci poległych w wojnach VI koalicji antyfrancuskiej w berlińskiej dzielnicy Kreuzberg^[26]^[29]
1819	1820–1824	Przebudowa pałacu Tegel w Berlinie, na zlecenie Wilhelma von Humboldta^[26]^[30]
1819	1821–1824	Schloßbrücke w Berlinie^[26]^[31]
1822–1823	1824–1830	Stare Muzeum w Berlinie^[32]
1823–1826	1823–1826	Budowa wieży i przebudowa kościoła Luizy w Berlinie^[33]
	1824–1825	Nowy Pawilon w parku pałacowym w Berlinie-Charlottenburgu (projekt budowli oraz wnętrz)^[34] (zniszczony w 1943, odbudowany w 1970^[1])
1824–1826	1824–1826	Rozbudowa domu rycerskiego (niem. Kavaliershaus) na Pawiej Wyspie na Haweli w południowo-zachodnim Berlinie (dzielnica Steglitz-Zehlendorf)^[35]
1824–1827	1824–1827	Przebudowa pałacu Klein-Glienicke w Berlinie^[36]
	1824–1840	Zespół zabudowań łaźni rzymskich w parku Sanssouci w Poczdamie^[37]
1825–1826	1826–1827	Przebudowa i projekty wnętrz pałacu Charlottenhof w parku Sanssouci w Poczdamie^[38]
1825–1826 1834	1834–1835	Zamek Babelsberg w Poczdamie (w latach 1844–1849 część zamku została przebudowana przez Persiusa, Gebhardta, Stracka i Gottgetreua)^[39]
1828	1826–1829	Zmiany w projekcie architektury wnętrz cerkwi św. Aleksandra Newskiego w Poczdamie^[40]
1828–1832	1830–1835	Kościół św. Elżbiety przy Invalidenstrasse w Berlinie^[41]
1829	1830–1835	Kościół św. Mikołaja w Poczdamie^[42]
1829	1829–1830	Dom Szwajcarski na Pawiej Wyspie^[35]
1832	1832–1835	Kościół św. Jana w berlińskiej dzielnicy Moabit^[43]
1832	1832–1835	Alte Nazarethkirche(inne języki) w berlińskiej dzielnicy Wedding^[44]
1832	1832–1835	Kościół św. Pawła w berlińskiej dzielnicy Wedding^[45]

Ponadto w 1831 Schinkel zaprojektował gmach Akademii Budownictwa w Berlinie, zbudowany w latach 1832–1836^[46], który spłonął w czasie II wojny światowej i został ostatecznie wyburzony w roku 1962. Na 2020 lub 2021 rok jest planowana jego odbudowa^[47].

Budowle na terenie Brandenburgii

Poniższa lista sporządzona na podstawie informacji zamieszczonych w przewodniku po dziełach Schinkla autorstwa Bernharda z 2006, przedstawia wszystkie zrealizowane projekty Schinkla, które zachowały się do dnia dzisiejszego.

Projekt	Realizacja	Obiekt
1801	1802–1803	Dom zarządcy folwarku Bärwinkel koło Neuhardenberga^[48]
1802	1802–1803	Kościół w Neuhardenbergu^[49]
1802	1809, 1814–1817	Zabudowania folwarku Behlendorf koło Müncheberga^[48]
1810	1811	Nagrobek dla Luizy Pruskiej w Gransee (odlany z żeliwa według projektu Schinkla w Królewskiej Pruskiej Odlewni (niem. Königlich Preußische Eisengießerei))^[50]
1810–1811	1812–1815	Wieża kościoła św. Andrzeja w Teltow^[51]
po 1813 (?)	przed 1819 (?)	Cenotaf Franza Johanna Ludwiga Alberthala w Gölsdorfie w gminie Niedergörsdorf^[52]
1817–1818	przed 1820	Kościół ewangelicki w Großbeeren^[53]
1819, 1824, 1826–1827	1828–1829	Wieża kościoła mariackiego w Münchebergu^[54]
1820	1821–1822	Przebudowa pałacu Neuhardenberg na zlecenie Karla Augusta von Hardenberga^[26]^[55]
1826	1828–1832	Kościół ewangelicki w Petzow^[56]
1838–1840	1841–1842	Kościół ewangelicki w Straupitz^[57]

Budowle na terenie Saksonii-Anhalt

Poniższa lista sporządzona na podstawie informacji zamieszczonych w przewodniku po dziełach Schinkla autorstwa Bernharda z 2006, przedstawia wszystkie zrealizowane projekty Schinkla, które zachowały się do dnia dzisiejszego.

Projekt	Realizacja	Obiekt
1817–1818	1818 (odlew) 1821 (poświęcenie)	Baldachim nad pomnikiem Marcina Lutra w Wittenberdze^[58]
1817–1818 1821	1821–1824	Kościół św. Mikołaja w Magdeburgu^[59]
1823	1823	Malowidła w sali domu zdrojowego w Bad Lauchstädt^[60]
1833	1837	Pomnik króla Gustawa II Adolfa w Lützen^[61]
1833	1841	Nagrobek i pomnik hrabiego Augusta Neidhardta von Gneisenau w Sommerscherburgu^[62]
po 1830	1835	Pomnik nagrobny Friedricha Delbrücka(inne języki) w Zeitz^[63]

Budowle na terenie Meklemburgii-Pomorza Przedniego

Poniższa lista sporządzona na podstawie informacji zamieszczonych w przewodniku po dziełach Schinkla autorstwa Bernharda z 2006, przedstawia wszystkie zrealizowane projekty Schinkla, które zachowały się do dnia dzisiejszego.

Projekt	Realizacja	Obiekt	Zdjęcie
1826	1827–1829	Latarnia morska Alter Leuchtturm na przylądku Arkona w północnej Rugii^[64]

Budowle na terenie Saksonii

Poniższa lista sporządzona na podstawie informacji zamieszczonych w przewodniku po dziełach Schinkla autorstwa Bernharda z 2006, przedstawia wszystkie zrealizowane projekty Schinkla, które zachowały się do dnia dzisiejszego.

Projekt	Realizacja	Obiekt
1831	1831–1836	Portal gmachu Augusteum uniwersytetu w Lipsku^[65]
1830	1831–1832	Odwach Staromiejski (niem. Altstädtische Hauptwache) w Dreźnie^[66]
1833	1834–1837	Przebudowa fasady zachodniej kościoła św. Jana w Zittau (pol. Żytawa)^[67]

Budowle na terenie Turyngii

Poniższa lista sporządzona na podstawie informacji zamieszczonych w przewodniku po dziełach Schinkla autorstwa Bernharda z 2006, przedstawia wszystkie zrealizowane projekty Schinkla, które zachowały się do dnia dzisiejszego.

Projekt	Realizacja	Obiekt	Zdjęcie
1835–1836	1838–1840 (?)	Pokój upamiętniający Johanna Wolfganga Goethego (niem. Goethezimmer) w zachodnim skrzydle pałacu (niem. Weimarer Stadtschloss) w Weimarze^[68]
1821	1822–1823	Pomnik księcia Ludwika Ferdynanda (I) Hohenzollerna w Wöhlsdorf k. Saalfeld/Saale^[69]

Budowle na terenie Niemiec południowych (Bawarii, Hesji, Badenii-Wirtembergii)

Poniższa lista sporządzona na podstawie informacji zamieszczonych w przewodniku po dziełach Schinkla autorstwa Bernharda z 2006, przedstawia wszystkie zrealizowane projekty Schinkla, które zachowały się do dnia dzisiejszego.

Projekt	Realizacja	Obiekt	Zdjęcie
1811–1815	1821–1841	Przebudowa pałacu Ehrenburg w Coburgu^[1]^[70]

Budowle na terenie Saary

Poniższa lista sporządzona na podstawie informacji zamieszczonych w przewodniku po dziełach Schinkla autorstwa Bernharda z 2006, przedstawia wszystkie zrealizowane projekty Schinkla, które zachowały się do dnia dzisiejszego.

Projekt	Realizacja	Obiekt	Zdjęcie
1821	1823–1824	Kościół ewangelicki w dzisiejszej dzielnicy Saarbrücken Bischmisheim^[71]
1838	1838	Figura króla Jana Luksemburskiego na szczycie fontanny w Mettlach^[72]

Budowle na terenie Nadrenii-Palatynatu

Poniższa lista sporządzona na podstawie informacji zamieszczonych w przewodniku po dziełach Schinkla autorstwa Bernharda z 2006, przedstawia wszystkie zrealizowane projekty Schinkla, które zachowały się do dnia dzisiejszego.

Projekt	Realizacja	Obiekt	Zdjęcie
1835 (?)	1838	Przebudowa klasztoru w Kastel-Staadt^[73]
1825	1835–1839	Przebudowa XIII-wiecznego zamku Stolzenfels nad Renem koło Koblencji^[74]

Budowle na terenie Nadrenii Północnej-Westfalii

Poniższa lista sporządzona na podstawie informacji zamieszczonych w przewodniku po dziełach Schinkla autorstwa Bernharda z 2006, przedstawia wszystkie zrealizowane projekty Schinkla, które zachowały się do dnia dzisiejszego.

Projekt	Realizacja	Obiekt
ok. 1815–1820	1820–1822	Kościół ewangelicki w Wesel-Büderich^[75]
ok. 1815–1820	1819–1821	Kościół św. Piotra w Wesel-Büderich^[75]
1823–1824	1825–1827	Pijalnia wód Elisenbrunnen(inne języki) w Akwizgranie^[1]^[76]
1834–1836	1838–1841	Nagrobek Bartholda Georga Niebuhra w Bonn^[77]
1833	1834–1825	Pomnik oficerów regimentu Schilla w Wesel^[78]
1836–1837	1839–1844	Kongressdenkmal w Akwizgranie^[79]

Budowle na terenie Polski

Budowle na terenie województwa wielkopolskiego

Poniższa lista sporządzona na podstawie informacji zamieszczonych w przewodniku po dziełach Schinkla autorstwa Bernharda z 2006, przedstawia wszystkie zrealizowane projekty Schinkla, które zachowały się do dnia dzisiejszego.

Projekt	Realizacja	Obiekt
ok. 1801–1803	1804–1806	Pałac w Owińskach koło Poznania (razem z Ludwigiem Catelem(inne języki)), dla rodziny von Treskow^[80]
1820	1822–1824	Pałacyk myśliwski w Antoninie koło Ostrowa Wielkopolskiego, dla księcia Antoniego Radziwiłła^[81]
1824 1825 1836	1840–1842	Dawny kościół ewangelicki w Gnieźnie^[82]
1825	1827–1830	Dawny kościół ewangelicki w Śmiglu^[83]
1827 1829	1830–1832	Dawny kościół ewangelicki w Wolsztynie^[84]
1828	1828–1831	Dawny kościół ewangelicki, obecnie kościół św. Stanisława Kostki w Złotowie^[85]
1828	1838–1846	Kościół św. Stanisława Biskupa w Buku^[86]
1828	1843–1858	Przebudowa zamku w Kórniku przy wykorzystaniu szkiców Schinkla^[87]
1828–1829	1838–1840	Dawny kościół ewangelicki w Międzychodzie^[88]
1830-1836	1836	Pałac arcybiskupi w Gnieźnie^[89]
1833–1834 (?)	1825	Mauzoleum dla księcia Antoniego Radziwiłła w Antoninie koło Ostrowa Wielkopolskiego^[81]

Ponadto Georg Dehio wylicza następujące budowle, które prawdopodobnie powstały na podstawie planów Schinkla^[90]:

1835 (1850): Herrenhaus w Sypniewie^[91]
1846–1847: kościół w Krajence (na podstawie planów Schinkla)

Budowle na terenie województwa lubuskiego

Poniższa lista sporządzona na podstawie informacji zamieszczonych w przewodniku po dziełach Schinkla autorstwa Bernharda z 2006, przedstawia wszystkie zrealizowane projekty Schinkla, które zachowały się do dnia dzisiejszego.

Projekt	Realizacja	Obiekt
1816–1818		Kościół w Słońsku (wieża zaprojektowana przez Schinkla)^[92]
1828	1828–1832	kościół i plebania w Międzyrzeczu^[93]
poł. lat 1830.	do 1837	Kościół w Gliśnie^[94]

Möller podaje, że Schinkel sporządził również w 1813 projekt nagrobka Weroniki Röstel na starym cmentarzu w Gorzowie Wielkopolskim^[95].

Dotychczas nie potwierdzono, by neogotycki kościół św. Andrzeja w Krośnie Odrzańskim (niem. Crossen an der Oder) zbudowany w latach 1825–1827, został wzniesiony na bazie projektu Schinkla^[95].

Schinkel dokonał poprawek w projekcie kościoła w Torzymiu (1828–1834)^[96]. Zbudowany w latach 1837–1843 kościół w Rogozińcu jest jedynie wariantem Normalkirche Schinkels^[95].

Budowle na terenie województwa dolnośląskiego

Poniższa lista sporządzona na podstawie informacji zamieszczonych w przewodniku po dziełach Schinkla autorstwa Bernharda z 2006, przedstawia wszystkie zrealizowane projekty Schinkla, które zachowały się do dnia dzisiejszego^[97].

Projekt	Realizacja	Obiekt
1819	1819	Pomnik feldmarszałka Michaiła Kutuzowa w Bolesławcu^[26]^[98]
1822	1823 1825	Dawny kościół ewangelicki – obecnie Muzeum Filumenistyczne w Bystrzycy Kłodzkiej^[99]
1827	1828 1832	Dawny kościół ewangelicki w Dobromierzu – obecnie kościół rzymskokatolicki Świętych Piotra i Pawła^[100]
1836	1836 1838–1840	Dawny kościół ewangelicki – obecnie kościół katolicki pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa w Mysłakowicach^[101]
1838	1838–1873	Pałac w Kamieńcu Ząbkowickim^[102]

Schinkel był również zaangażowany w powstanie projektów następujących budowli^[103]:

1813: pomnika archanioła Michała upamiętniającego księcia Leopolda von Hessen Homburg (brata Marianny, żony Wilhelma von Hohenzolerna – brata króla Prus Fryderyka Wilhelma III) w parku przy zamku w Karpnikach w Karpnikach
1823–1824: ratusza w Oławie (według wskazówek Schinkla)
1831–1834: ratusza w Głogowie (poprawki projektu)
1832: kościoła w Olesznie Podgórskiej (projekt Augusta Sollera(inne języki) przerobiony przez Schinkla)
1833–1835: kościoła przypałacowego w Oławie (widoczne wpływy Schinkla)
1833–1836: ewangelickiego kościoła św. Elżbiety w Kątach Wrocławskich
1836–1841: fasady ogrodowej klasztoru benedyktynów w Legnickim Polu (przebudowa)

Ponadto Georg Dehio wylicza następujące budowle, które prawdopodobnie powstały na bazie planów Schinkla^[103]:

1826: kościół we wsi Grodziec
1830: mauzoleum rodu Yorck von Wartenburg przy pałacu w Oleśnicy Małej
1831–1837: zamek Leśna na Szczytniku (589 m n.p.m.) w południowej części Gór Stołowych (przebudowa w stylu neogotyckim)

Budowle na terenie województwa opolskiego

Poniższa lista sporządzona na podstawie informacji zamieszczonych w przewodniku po dziełach Schinkla autorstwa Bernharda z 2006, przedstawia wszystkie zrealizowane projekty Schinkla, które zachowały się do dnia dzisiejszego.

Projekt	Realizacja	Obiekt	Zdjęcie
1818	1821	Kościół ewangelicki w Ozimku^[104]
1822	1823–1825	Kościół w Wójcicach^[105]

Budowle na terenie województwa małopolskiego

Poniższa lista sporządzona na podstawie informacji zamieszczonych w przewodniku po dziełach Schinkla autorstwa Bernharda z 2006, przedstawia wszystkie zrealizowane projekty Schinkla, które zachowały się do dnia dzisiejszego.

Projekt	Realizacja	Obiekt	Zdjęcie
1823	1824–1844	Kościół św. Marcina w Krzeszowicach^[106]

Ponadto Schinkel sporządził projekt pałacu w Krzeszowicach na zlecenie Artura Stanisława Potockiego, który jednak nie został zrealizowany^[106].

Budowle na terenie województwa śląskiego

Poniższa lista sporządzona na podstawie informacji zamieszczonych w przewodniku po dziełach Schinkla autorstwa Bernharda z 2006, przedstawia wszystkie do tej pory zachowane dzieła Schinkla, które zostały zrealizowane według planów architekta.

Projekt	Realizacja	Obiekt	Zdjęcie
1823	1824–1844	gmach sądu w Raciborzu^[107]

Budowle na terenie województwa zachodniopomorskiego

Poniższa lista sporządzona na podstawie informacji zamieszczonych w przewodniku po dziełach Schinkla autorstwa Bernharda z 2006, przedstawia wszystkie zrealizowane projekty Schinkla, które zachowały się do dnia dzisiejszego.

Projekt	Realizacja	Obiekt
1819 1828	1829–1832	Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Czaplinku^[108]
1823	1824	Studzienka św. Ottona z Bambergu w Pyrzycach^[109]
po 1826	1829–1832	Ratusz w Kołobrzegu^[110]

Ponadto Hans Vogel wymienia następujące budowle jako dzieła Schinkla^[111]:

wieżę Sanktuarium Matki Bożej Brzeskiej w Brzesku (1817)
kościoły w Tarnowie, Lestkowie, Białym Zdroju, Chwalimie, Cybowie, Krzemieniu

Budowle na terenie województwa kujawsko-pomorskiego

Poniższa lista sporządzona na podstawie informacji zamieszczonych w przewodniku po dziełach Schinkla autorstwa Bernharda z 2006, przedstawia wszystkie zrealizowane projekty Schinkla, które zachowały się do dnia dzisiejszego.

Projekt	Realizacja	Obiekt	Zdjęcie
1819	1820–1824	Kościół Trójcy Świętej w Toruniu^[112]

Schinkel był również zaangażowany w powstanie projektów następujących budowli^[113]:

1828: gmachu rejencji w Bydgoszczy (budowa: 1834–1837)
1821: kościoła w Jeżewie (budowa:1822–1824; przebudowa: ok. 1900)
1829: kościoła w Kokocku (budowa: 1833–1834)
kościoła w Przysiersku (plany z poprawkami Schinkla; budowa 1822–1823)

Schinkel mógł być zaangażowany w projekt^[113]:

1835–1837: kościoła pw. św. Jakuba Apostoła w Tucholi

Ponadto Georg Dehio wylicza następujące budowle, które powstały na bazie planów Schinkla^[113]:

1810: kościół w Straszewie (wieża zaprojektowana przez Schinkla)
1840: klasycystyczny pałac Jakuba Marcina Schönborna w Ostromecku

Budowle na terenie województwa pomorskiego

Poniższa lista sporządzona na podstawie informacji zamieszczonych w przewodniku po dziełach Schinkla autorstwa Bernharda z 2006, przedstawia wszystkie zrealizowane projekty Schinkla, które zachowały się do dnia dzisiejszego.

Projekt	Realizacja	Obiekt	Zdjęcie
1834	1835–1837	Gmach dawnego gimnazjum miejskiego w Gdańsku^[114]

Schinkel był również zaangażowany w powstanie projektów następujących budowli^[115]:

1819: Kościoła św. Jana Bosko w gdańskiej dzielnicy Oruni
1824: kościoła ewangelickiego na terenie zamku w Człuchowie
1832–1833: kościoła w Borzechowie
1835–1838: gmachu gimnazjum w Kwidzynie

Budowle na terenie województwa warmińsko-mazurskiego

Poniższa lista sporządzona na podstawie informacji zamieszczonych w przewodniku po dziełach Schinkla autorstwa Bernharda z 2006, przedstawia wszystkie zrealizowane projekty Schinkla, które zachowały się do dnia dzisiejszego.

Projekt	Realizacja	Obiekt
1818 1820	1821–1823	Kościół w Lidzbarku Warmińskim^[116]
1822	1825–1827	Kościół ewangelicki w Wielbarku (projekt na bazie uwag Schinkla)^[117]
1826	1829–1833	Dawny kościół ewangelicki w Dobrym Mieście (projekt na bazie uwag Schinkla)^[118]
1826	1830-1837	Dawny kościół ewangelicki w Braniewie – obecnie kościół parafialny św. Antoniego (projekt na bazie uwag Schinkla)^[119]
1844	1844	We wsi Zelki kościół neogotycki z 1844, przebudowany w latach 1932–1934. Niewielka bryła z wieżyczką o hełmie wiciowym, kryty tropem. Wystrój neogotycki, na ścianie ołtarzowej dużych rozmiarów obraz przedstawiający objawienie w Gietrzwałdzie. Obecnie służy jako kościół parafialny parafii Matki Bożej Gietrzwałdzkiej.^[120]

Schinkel był również zaangażowany w powstanie projektów następujących budowli^[121]:

1825–1827: kościoła parafialnego w Giżycku
1827: kościoła w Białej Piskiej (wieża według skorygowanych planów Schinkla)
1829–1830: kościoła w Kobułtach (poprawki projektu dokonane przez Schinkla – nie wszystkie zostały uwzględnione z uwagi na zaawansowany stan prac budowlanych)
1829–1830: kościoła ewangelicko-augsburskiego pod wezwaniem Jezusa Żyjącego (Normalkirche Schinkels) w Lidzbarku
1832: kościoła w Sterławkach Wielkich
1832–1833: kościoła (Normalkirche Schinkels) w Gąskach
1836: pałacu w Silginach
1840-1842: kościoła (Normalkirche Schinkels) w Mikołajkach

Budowle na terenie Rosji

Poniższa lista sporządzona na podstawie informacji zamieszczonych w przewodniku po dziełach Schinkla autorstwa Bernharda z 2006, przedstawia wszystkie do tej pory zachowane dzieła Schinkla, które zostały zrealizowane według planów architekta.

Projekt	Realizacja	Obiekt	Zdjęcie
1818	1819–1821	Pomnik Michaiła Barclay de Tolly koło Czerniachowska^[122]
1829	1831–1833	Neogotycka kaplica Aleksandra Newskiego w Peterhofie^[123]

Zaprojektowany przez Schinkla kościół staromiejski (niem. Altstädtische Kirche) w Królewcu z 1838 został zniszczony podczas II wojny światowej.

Budowle na terenie Czech

Projekt	Realizacja	Obiekt	Zdjęcie
1817	1817	Neogotycki pomnik poległych w bitwie pod Kulm (Varvažov)^[124]

Pomniki upamiętniające Karla Friedricha Schinkla

Znaczenie

Styl Schinkla był kontynuowany przez jego uczniów Ludwiga Persiusa i Friedricha Augusta Stülera, a ich działalność określana jest często mianem Szkoły Schinkla (niem. Schinkelschule).

Trzy lata po śmierci Schinkla, w jego mieszkaniu na drugim piętrze gmachu Akademii Budownictwa urządzono jego muzeum (1844–1873). Od 1852 Stowarzyszenie Architektów i Inżynierów w Berlinie (niem. Architekten- und Ingenieursverein zu Berlin) rozpisuje coroczny konkurs im. Schinkla dla młodych architektów, inżynierów i artystów. W 1996, przy Schinkelplatz, postawiono ponownie pomnik ku czci architekta wykonany przez Friedricha Drakego(inne języki) (1805–1882).

2 marca 2006 Ministerstwo Finansów Niemiec wydało monetę okazjonalną o nominale 10 euro ku czci Karla Friedricha Schinkla^[125].

Zobacz też

Wykaz literatury uzupełniającej: Karl Friedrich Schinkel.

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m Peter Kränzle: Karl Friedrich. W: Biographisch-Bibliograpgisches Kirchenlexikon (BBKL). T. IX. Herzberg: Verlag Traugott Bautz, 1999, s. 215–226. ISBN 978-3-88309-058-0. (niem.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Mario Alexander Zadow, Karl Friedrich Schinkel: Karl Friedrich Schinkel: Leben und Werk. Edition Axel Menges, 2003, s. 8. ISBN 3-932565-29-0. [dostęp 2009-04-13]. (niem.).
↑ Andreas Haus: Schinkel, Karl Friedrich. W: Neue Deutsche Biographie. Berlin: Duncker & Humblot, 2005, s. 796. [dostęp 2009-04-13]. (niem.).
↑ Andreas Haus: Schinkel, Karl Friedrich. W: Neue Deutsche Biographie (NDB) Tom 22. Berlin: Duncker & Humblot, 2005, s. 795–798. [dostęp 2009-04-13]. (niem.).
↑ ^a ^b Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 9. ISBN 978-3-422-06811-7.
↑ Mario Alexander Zadow, Karl Friedrich Schinkel: Karl Friedrich Schinkel: Leben und Werk. Edition Axel Menges, 2003, s. 50–51. ISBN 3-932565-29-0. [dostęp 2009-04-13]. (niem.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Andreas Haus: Schinkel, Karl Friedrich. W: Neue Deutsche Biographie (NDB) Tom 22. Berlin: Duncker & Humblot, 2005, s. 795–798. [dostęp 2009-04-13]. (niem.).
↑ Scott D. Denham, Irene Kacandes, Jonathan Petropoulos: A user’s guide to German cultural studies. University of Michigan Press, 1997, s. 231. ISBN 0-472-06656-0. [dostęp 2009-04-13]. (ang.).
↑ Jukka Jokilehto: A history of architectural conservation. Butterworth-Heinemann, 2002, s. 115. ISBN 0-7506-5511-9. [dostęp 2009-04-13]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c Harry Francis Mallgrave: Modern Architectural Theory: A Historical Survey, 1673-1968. Cambridge University Press, 2005, s. 98. ISBN 0-521-79306-8. [dostęp 2009-04-13]. (ang.).
↑ Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 40. ISBN 978-3-422-06811-7. (niem.).
↑ ^a ^b ^c Hanno-Walter Kruft, Ronald Taylor: A history of architectural theory: from Vitruvius to the present. Princeton Architectural Press, 1994, s. 297. ISBN 1-56898-010-8. [dostęp 2009-04-13]. (ang.).
↑ Claude Keisch: The Alte Nationalgalerie, Berlin. C.H.Beck, 2005, s. 31–32. ISBN 3-406-52675-6. [dostęp 2009-04-13]. (ang.).
↑ Claude Keisch: The Alte Nationalgalerie, Berlin. C.H.Beck, 2005, s. 34. ISBN 3-406-52675-6. [dostęp 2009-04-13]. (ang.).
↑ Stara Galeria Narodowa w Berlinie: Plan muzeum. [dostęp 2009-04-04]. (niem.).
↑ Jörg Meiner: Möbel des Spätbiedermeier und Historismus: Die Regierungszeiten der preußischen Könige Friedrich Wilhelm IV.(1840–1861) und Wilhelm I.(1861–1888). Akademie Verlag, 2007, s. 264. ISBN 3-05-004353-9. [dostęp 2009-04-13]. (niem.).
↑ David Raizman: History of modern design: graphics and products since the Industrial Revolution. Laurence King Publishing, 2003, s. 36. ISBN 1-85669-348-1. [dostęp 2010-02-27]. (ang.).
↑ Jukka Jokilehto: A history of architectural conservation. Butterworth-Heinemann, 2002, s. 116. ISBN 0-7506-5511-9. [dostęp 2010-07-05]. (ang.).
↑ K. Kalita-Skwirzyńska, Kościół Najświętszej Maryi Panny w Stargardzie Szczecińskim, Szczecin 1991, s. 8.
↑ Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 7. ISBN 978-3-422-06811-7.
↑ Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 116. ISBN 978-3-422-06811-7.
↑ Mario Alexander Zadow, Karl Friedrich Schinkel: Karl Friedrich Schinkel: Leben und Werk. Edition Axel Menges, 2003, s. 210. ISBN 3-932565-29-0. [dostęp 2009-04-13]. (niem.).
↑ Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 23. ISBN 978-3-422-06811-7.
↑ Mario Alexander Zadow, Karl Friedrich Schinkel: Karl Friedrich Schinkel: Leben und Werk. Edition Axel Menges, 2003, s. 215. ISBN 3-932565-29-0. [dostęp 2009-04-13]. (niem.).
↑ Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 30. ISBN 978-3-422-06811-7.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Mario Alexander Zadow, Karl Friedrich Schinkel: Karl Friedrich Schinkel: Leben und Werk. Edition Axel Menges, 2003, s. 217. ISBN 3-932565-29-0. [dostęp 2009-04-13]. (niem.).
↑ Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 40. ISBN 978-3-422-06811-7.
↑ Mario Alexander Zadow, Karl Friedrich Schinkel: Karl Friedrich Schinkel: Leben und Werk. Edition Axel Menges, 2003, s. 218. ISBN 3-932565-29-0. [dostęp 2009-04-13]. (niem.).
↑ Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 66. ISBN 978-3-422-06811-7.
↑ Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 91. ISBN 978-3-422-06811-7.
↑ Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 36. ISBN 978-3-422-06811-7.
↑ Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 46. ISBN 978-3-422-06811-7.
↑ Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 88. ISBN 978-3-422-06811-7.
↑ Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 84. ISBN 978-3-422-06811-7.
↑ ^a ^b Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 96. ISBN 978-3-422-06811-7.
↑ Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 101. ISBN 978-3-422-06811-7.
↑ Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 129. ISBN 978-3-422-06811-7.
↑ Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 121. ISBN 978-3-422-06811-7.
↑ Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 139. ISBN 978-3-422-06811-7.
↑ Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 119. ISBN 978-3-422-06811-7.
↑ Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 74. ISBN 978-3-422-06811-7.
↑ Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 134. ISBN 978-3-422-06811-7.
↑ Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 77. ISBN 978-3-422-06811-7.
↑ Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 80. ISBN 978-3-422-06811-7.
↑ Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 82. ISBN 978-3-422-06811-7.
↑ Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 58. ISBN 978-3-422-06811-7.
↑ Patrick Goldstein: Schinkels Bauakademie wird wieder aufgebaut. [w:] Berlin [on-line]. morgenpost.de, 2017-09-20. [dostęp 2018-03-20]. (niem.).
↑ ^a ^b Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 26. ISBN 978-3-422-06684-7.
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 19. ISBN 978-3-422-06684-7.
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 14. ISBN 978-3-422-06684-7.
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 34. ISBN 978-3-422-06684-7.
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 41. ISBN 978-3-422-06684-7.
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 36. ISBN 978-3-422-06684-7.
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 28. ISBN 978-3-422-06684-7.
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 23. ISBN 978-3-422-06684-7.
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 43. ISBN 978-3-422-06684-7.
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 30. ISBN 978-3-422-06684-7.
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 50. ISBN 978-3-422-06684-7.
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 60. ISBN 978-3-422-06684-7.
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 56. ISBN 978-3-422-06684-7.
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 52. ISBN 978-3-422-06684-7.
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 58. ISBN 978-3-422-06684-7.
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 54. ISBN 978-3-422-06684-7.
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 65. ISBN 978-3-422-06684-7.
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 172. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 174. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 177. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 181. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 183. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 188. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 192. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 195. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 200. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 204. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ ^a ^b Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 223. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 213. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 210. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 220. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 217. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 116. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ ^a ^b Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 121. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 119. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 128. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 134. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 114. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 131. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 124. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 111. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Kazimierz Ks. Śmigiel: Historia. Rezydencje prymasowskie. Gniezno: Studia Gnesnensia, 2012, s. 260. (pol.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 110. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Leszek Skaza. Pałac w Sypniewie. „Spotkania z Zabytkami”. Nr 12/2007 (grudzień 2007). s. 19–21.
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 139. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 144. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 141. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ ^a ^b ^c Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 137. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 138. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Za wyjątkiem informacji nt. kościoła w Dobromierzu, które pochodzą z: Günther Grundmann: Karl Friedrich Schinkel Lebenswerk; Mark Brandenburg;Deutsch-Polnisches Symposium in der Vertretung des Landes Niedersachsen beim Bund-Schinkel in Schlesien; Beitgag von Ulrich Hutter-Wolandt: K.F.Schinkel und der ev. Kirchenbau unter besonderer Berücksichtigung Schlesiens za: http://www.schinkel-galerie.de
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 149. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 154. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Schinkel Galerie - Dobromierz (Hohenfriedeberg) - ehem. ev. Kirche. [dostęp 2024-12-01].
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 151. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 156. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ ^a ^b Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 148. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 162. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 159. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ ^a ^b Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 166. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 164. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 71. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 68. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 74. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Hans Vogel: Pommern. K.F. Schinkels Lebenswerk. Berlin: 1952. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 81. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ ^a ^b ^c Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 79–80. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 83. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 80. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 94. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 88. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 91. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 96. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Piotr Skurzyński „Warmia, Mazury, Suwalszczyzna” Wyd. Sport i Turystyka – Muza S.A. Warszawa 2004 ISBN 83-7200-631-8, s. 338.
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 86–87. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 100. ISBN 978-3-422-06684-7.
↑ Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 105. ISBN 978-3-422-06684-7.
↑ Portal Usti-aussig.net: Pruský pomník bitvy u Přestanova, Chlumce a Varvažova. [dostęp 2009-03-29]. (cz.).
↑ Bundesamt für Bauwesen und Raumordnung: Einstufiger Münzwettbewerb. Karl Friedrich Schinkel. [dostęp 2009-03-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (4 grudnia 2017)]. (niem.).

Bibliografia

Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).
Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008. ISBN 978-3-422-06811-7. (niem.).
Scott D. Denham, Irene Kacandes, Jonathan Petropoulos: A user’s guide to German cultural studies. University of Michigan Press, 1997, s. 231. ISBN 0-472-06656-0. [dostęp 2009-04-13]. (ang.).
Andreas Haus: Schinkel, Karl Friedrich. W: Neue Deutsche Biographie (NDB) Tom 22. Berlin: Duncker & Humblot, 2005, s. 795–798. (niem.).
Jukka Jokilehto: A history of architectural conservation. Butterworth-Heinemann, 2002, s. 115. ISBN 0-7506-5511-9. [dostęp 2009-04-13]. (ang.).
Claude Keisch: The Alte Nationalgalerie, Berlin. C.H.Beck, 2005, s. 34. ISBN 3-406-52675-6. [dostęp 2009-04-13]. (ang.).
Hanno-Walter Kruft, Ronald Taylor: A history of architectural theory: from Vitruvius to the present. Princeton Architectural Press, 1994 strony = 297. ISBN 1-56898-010-8. [dostęp 2009-04-13]. (ang.).
Harry Francis Mallgrave: Modern Architectural Theory: A Historical Survey, 1673-1968. Cambridge University Press, 2005, s. 98. ISBN 0-521-79306-8. [dostęp 2009-04-13]. (ang.).
Jörg Meiner: Möbel des Spätbiedermeier und Historismus: Die Regierungszeiten der preußischen Könige Friedrich Wilhelm IV.(1840–1861) und Wilhelm I.(1861–1888). Akademie Verlag, 2007, s. 264. ISBN 3-05-004353-9. [dostęp 2009-04-13]. (niem.).
Mario Alexander Zadow, Karl Friedrich Schinkel: Karl Friedrich Schinkel: Leben und Werk. Edition Axel Menges, 2003, s. 8. ISBN 3-932565-29-0. [dostęp 2009-04-13]. (niem.).

Linki zewnętrzne

Karl Friedrich Schinkel – strona w serwisie ArchINFORM (ang. • niem.)

[BBKL-1] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m Peter Kränzle: Karl Friedrich. W: Biographisch-Bibliograpgisches Kirchenlexikon (BBKL). T. IX. Herzberg: Verlag Traugott Bautz, 1999, s. 215–226. ISBN 978-3-88309-058-0. (niem.).

[Zadow-2] Mario Alexander Zadow, Karl Friedrich Schinkel: Karl Friedrich Schinkel: Leben und Werk. Edition Axel Menges, 2003, s. 8. ISBN 3-932565-29-0. [dostęp 2009-04-13]. (niem.).

[3] Andreas Haus: Schinkel, Karl Friedrich. W: Neue Deutsche Biographie. Berlin: Duncker & Humblot, 2005, s. 796. [dostęp 2009-04-13]. (niem.).

[4] Andreas Haus: Schinkel, Karl Friedrich. W: Neue Deutsche Biographie (NDB) Tom 22. Berlin: Duncker & Humblot, 2005, s. 795–798. [dostęp 2009-04-13]. (niem.).

[Cramer-5] Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 9. ISBN 978-3-422-06811-7.

[6] Mario Alexander Zadow, Karl Friedrich Schinkel: Karl Friedrich Schinkel: Leben und Werk. Edition Axel Menges, 2003, s. 50–51. ISBN 3-932565-29-0. [dostęp 2009-04-13]. (niem.).

[Biografia-7] Andreas Haus: Schinkel, Karl Friedrich. W: Neue Deutsche Biographie (NDB) Tom 22. Berlin: Duncker & Humblot, 2005, s. 795–798. [dostęp 2009-04-13]. (niem.).

[8] Scott D. Denham, Irene Kacandes, Jonathan Petropoulos: A user’s guide to German cultural studies. University of Michigan Press, 1997, s. 231. ISBN 0-472-06656-0. [dostęp 2009-04-13]. (ang.).

[9] Jukka Jokilehto: A history of architectural conservation. Butterworth-Heinemann, 2002, s. 115. ISBN 0-7506-5511-9. [dostęp 2009-04-13]. (ang.).

[Mallgrave-10] Harry Francis Mallgrave: Modern Architectural Theory: A Historical Survey, 1673-1968. Cambridge University Press, 2005, s. 98. ISBN 0-521-79306-8. [dostęp 2009-04-13]. (ang.).

[11] Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 40. ISBN 978-3-422-06811-7. (niem.).

[Kruft-12] Hanno-Walter Kruft, Ronald Taylor: A history of architectural theory: from Vitruvius to the present. Princeton Architectural Press, 1994, s. 297. ISBN 1-56898-010-8. [dostęp 2009-04-13]. (ang.).

[13] Claude Keisch: The Alte Nationalgalerie, Berlin. C.H.Beck, 2005, s. 31–32. ISBN 3-406-52675-6. [dostęp 2009-04-13]. (ang.).

[14] Claude Keisch: The Alte Nationalgalerie, Berlin. C.H.Beck, 2005, s. 34. ISBN 3-406-52675-6. [dostęp 2009-04-13]. (ang.).

[15] Stara Galeria Narodowa w Berlinie: Plan muzeum. [dostęp 2009-04-04]. (niem.).

[16] Jörg Meiner: Möbel des Spätbiedermeier und Historismus: Die Regierungszeiten der preußischen Könige Friedrich Wilhelm IV.(1840–1861) und Wilhelm I.(1861–1888). Akademie Verlag, 2007, s. 264. ISBN 3-05-004353-9. [dostęp 2009-04-13]. (niem.).

[17] David Raizman: History of modern design: graphics and products since the Industrial Revolution. Laurence King Publishing, 2003, s. 36. ISBN 1-85669-348-1. [dostęp 2010-02-27]. (ang.).

[18] Jukka Jokilehto: A history of architectural conservation. Butterworth-Heinemann, 2002, s. 116. ISBN 0-7506-5511-9. [dostęp 2010-07-05]. (ang.).

[19] K. Kalita-Skwirzyńska, Kościół Najświętszej Maryi Panny w Stargardzie Szczecińskim, Szczecin 1991, s. 8.

[20] Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 7. ISBN 978-3-422-06811-7.

[21] Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 116. ISBN 978-3-422-06811-7.

[22] Mario Alexander Zadow, Karl Friedrich Schinkel: Karl Friedrich Schinkel: Leben und Werk. Edition Axel Menges, 2003, s. 210. ISBN 3-932565-29-0. [dostęp 2009-04-13]. (niem.).

[23] Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 23. ISBN 978-3-422-06811-7.

[24] Mario Alexander Zadow, Karl Friedrich Schinkel: Karl Friedrich Schinkel: Leben und Werk. Edition Axel Menges, 2003, s. 215. ISBN 3-932565-29-0. [dostęp 2009-04-13]. (niem.).

[25] Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 30. ISBN 978-3-422-06811-7.

[autonazwa2-26] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Mario Alexander Zadow, Karl Friedrich Schinkel: Karl Friedrich Schinkel: Leben und Werk. Edition Axel Menges, 2003, s. 217. ISBN 3-932565-29-0. [dostęp 2009-04-13]. (niem.).

[27] Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 40. ISBN 978-3-422-06811-7.

[28] Mario Alexander Zadow, Karl Friedrich Schinkel: Karl Friedrich Schinkel: Leben und Werk. Edition Axel Menges, 2003, s. 218. ISBN 3-932565-29-0. [dostęp 2009-04-13]. (niem.).

[29] Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 66. ISBN 978-3-422-06811-7.

[30] Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 91. ISBN 978-3-422-06811-7.

[31] Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 36. ISBN 978-3-422-06811-7.

[32] Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 46. ISBN 978-3-422-06811-7.

[33] Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 88. ISBN 978-3-422-06811-7.

[34] Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 84. ISBN 978-3-422-06811-7.

[autonazwa1-35] Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 96. ISBN 978-3-422-06811-7.

[36] Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 101. ISBN 978-3-422-06811-7.

[37] Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 129. ISBN 978-3-422-06811-7.

[38] Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 121. ISBN 978-3-422-06811-7.

[39] Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 139. ISBN 978-3-422-06811-7.

[40] Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 119. ISBN 978-3-422-06811-7.

[41] Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 74. ISBN 978-3-422-06811-7.

[42] Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 134. ISBN 978-3-422-06811-7.

[43] Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 77. ISBN 978-3-422-06811-7.

[44] Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 80. ISBN 978-3-422-06811-7.

[45] Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 82. ISBN 978-3-422-06811-7.

[46] Johannes Cramer, Ulrike Laible, Hans-Dieter Nägelke (wyd.): Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band I: Berlin und Potsdam. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2008, s. 58. ISBN 978-3-422-06811-7.

[schi-47] Patrick Goldstein: Schinkels Bauakademie wird wieder aufgebaut. [w:] Berlin [on-line]. morgenpost.de, 2017-09-20. [dostęp 2018-03-20]. (niem.).

[bernhard26-48] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 26. ISBN 978-3-422-06684-7.

[49] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 19. ISBN 978-3-422-06684-7.

[50] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 14. ISBN 978-3-422-06684-7.

[51] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 34. ISBN 978-3-422-06684-7.

[52] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 41. ISBN 978-3-422-06684-7.

[53] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 36. ISBN 978-3-422-06684-7.

[54] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 28. ISBN 978-3-422-06684-7.

[55] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 23. ISBN 978-3-422-06684-7.

[56] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 43. ISBN 978-3-422-06684-7.

[57] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 30. ISBN 978-3-422-06684-7.

[58] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 50. ISBN 978-3-422-06684-7.

[59] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 60. ISBN 978-3-422-06684-7.

[60] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 56. ISBN 978-3-422-06684-7.

[61] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 52. ISBN 978-3-422-06684-7.

[62] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 58. ISBN 978-3-422-06684-7.

[63] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 54. ISBN 978-3-422-06684-7.

[64] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 65. ISBN 978-3-422-06684-7.

[65] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 172. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[66] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 174. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[67] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 177. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[68] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 181. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[69] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 183. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[70] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 188. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[71] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 192. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[72] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 195. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[73] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 200. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[74] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 204. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[autonazwa4-75] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 223. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[76] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 213. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[77] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 210. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[78] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 220. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[79] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 217. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[80] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 116. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[autonazwa5-81] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 121. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[82] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 119. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[83] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 128. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[84] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 134. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[85] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 114. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[86] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 131. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[87] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 124. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[88] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 111. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[89] Kazimierz Ks. Śmigiel: Historia. Rezydencje prymasowskie. Gniezno: Studia Gnesnensia, 2012, s. 260. (pol.).

[90] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 110. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[palac-91] Leszek Skaza. Pałac w Sypniewie. „Spotkania z Zabytkami”. Nr 12/2007 (grudzień 2007). s. 19–21.

[92] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 139. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[93] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 144. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[94] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 141. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[Bernhard137-95] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 137. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[96] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 138. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[97] Za wyjątkiem informacji nt. kościoła w Dobromierzu, które pochodzą z: Günther Grundmann: Karl Friedrich Schinkel Lebenswerk; Mark Brandenburg;Deutsch-Polnisches Symposium in der Vertretung des Landes Niedersachsen beim Bund-Schinkel in Schlesien; Beitgag von Ulrich Hutter-Wolandt: K.F.Schinkel und der ev. Kirchenbau unter besonderer Berücksichtigung Schlesiens za: http://www.schinkel-galerie.de

[98] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 149. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[99] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 154. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[100] Schinkel Galerie - Dobromierz (Hohenfriedeberg) - ehem. ev. Kirche. [dostęp 2024-12-01].

[101] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 151. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[102] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 156. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[Bernhard148-103] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 148. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[104] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 162. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[105] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 159. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[Bernhard166-106] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 166. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[107] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 164. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[108] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 71. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[109] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 68. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[110] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 74. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[111] Hans Vogel: Pommern. K.F. Schinkels Lebenswerk. Berlin: 1952. (niem.).

[112] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 81. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[Bernhard79-113] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 79–80. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[114] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 83. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[Bernhard80-115] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 80. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[116] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 94. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[117] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 88. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[118] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 91. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[119] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 96. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[mapa2007-120] Piotr Skurzyński „Warmia, Mazury, Suwalszczyzna” Wyd. Sport i Turystyka – Muza S.A. Warszawa 2004 ISBN 83-7200-631-8, s. 338.

[autonazwa3-121] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 86–87. ISBN 978-3-422-06684-7. (niem.).

[122] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 100. ISBN 978-3-422-06684-7.

[123] Andreas Bernhard: Karl Friedrich Schinkel. Führer zu seinen Bauten. Band II: Von Aachen über die Mark Brandenburg bis Sankt Petersburg. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag, 2006, s. 105. ISBN 978-3-422-06684-7.

[124] Portal Usti-aussig.net: Pruský pomník bitvy u Přestanova, Chlumce a Varvažova. [dostęp 2009-03-29]. (cz.).

[125] Bundesamt für Bauwesen und Raumordnung: Einstufiger Münzwettbewerb. Karl Friedrich Schinkel. [dostęp 2009-03-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (4 grudnia 2017)]. (niem.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]