Język węgierski
| Obszar | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
15 milionów | ||||||
| Pismo/alfabet | |||||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||||
| |||||||
| Status oficjalny | |||||||
| język urzędowy | Węgry oraz Słowenia i Wojwodina, jeden z urzędowych w Unii Europejskiej | ||||||
| Organ regulujący | Węgierska Akademia Nauk | ||||||
| UNESCO | 1 bezpieczny↗ | ||||||
| Ethnologue | 1 narodowy↗ | ||||||
| Kody języka | |||||||
| ISO 639-1 | hu | ||||||
| ISO 639-2 | hun | ||||||
| ISO 639-3 | hun | ||||||
| IETF | hu | ||||||
| Glottolog | hung1274 | ||||||
| Ethnologue | hun | ||||||
| GOST 7.75–97 | вен 133 | ||||||
| WALS | hun | ||||||
| SIL | HNG | ||||||
| Występowanie | |||||||
| |||||||
| W Wikipedii | |||||||
| |||||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||||
Język węgierski (węg. magyar nyelv) – język należący do grupy języków ugryjskich, zaliczanej do podrodziny ugrofińskiej (w ramach rodziny uralskiej). Językiem tym posługuje się co najmniej 14 mln osób – przede wszystkim na Węgrzech, ale także w południowej Słowacji, środkowej Rumunii (Siedmiogród), północnej Serbii (Wojwodina), zachodniej Ukrainie (Zakarpacie), wschodniej Słowenii (Prekmurje) i wschodniej Austrii (Burgenland). Język węgierski ma status języka urzędowego na Węgrzech, w Berehowe na Ukrainie, w Słowenii (lokalnie) i w Wojwodinie. Jest to język aglutynacyjny. Współczesny węgierski język literacki powstał w XVI w. Do jego zapisu stosuje się alfabet oparty na piśmie łacińskim.
Kontrowersje wokół pochodzenia języka
[edytuj | edytuj kod]Począwszy od XIX wieku pochodzenie języka węgierskiego podlegało dyskusji. Początkowo roztrząsano problem, czy język ten jest bliżej spokrewniony z językiem fińskim, jak uznaje się obecnie, czy też językiem tureckim w obrębie kontrowersyjnej grupy ugro-tureckiej. Podejmowano też próby łączenia tego języka z językiem etruskim, sumeryjskim, ormiańskim i kilkudziesięcioma innymi językami.
Od XIX w. zaczęto wysuwać teorie, jakoby język węgierski miał być spokrewniony z językiem japońskim na poziomie ugrofińskiej grupy językowej. Miały na to wskazywać podobieństwa niektórych wyrazów.
Ugrofińskie pochodzenie Węgrów kwestionowane było często z pobudek politycznych.
Współcześnie język węgierski jest jednak powszechnie uznawany przez językoznawców za przedstawiciela rodziny ugrofińskiej, mimo iż wciąż wysuwane są teorie alternatywne.
Pochodzenie języka i porównanie z innymi językami jest dokładniej opisane w rozdziale: słownictwo.
Alfabet
[edytuj | edytuj kod]
Alfabet języka węgierskiego składa się z 40 liter: 14 samogłosek, 26 spółgłosek (8 złożonych z dwóch liter, 1 z trzech liter).
a, á, b, c, cs, d, dz, dzs, e, é, f, g, gy, h, i, í, j, k, l, ly, m, n, ny, o, ó, ö, ő, p, r, s, sz, t, ty, u, ú, ü, ű, v, z, zs
Fonetyka
[edytuj | edytuj kod]W języku węgierskim występuje wiele głosek nieistniejących w języku polskim. Reprezentacja ortograficzna języka węgierskiego wyraźnie różni się od polskiej, stąd wielu literom odpowiadają inne dźwięki.
Wymowa samogłosek
[edytuj | edytuj kod]| samogłoska | IPA | wymowa |
|---|---|---|
| a | [ɒ] | wymawiane jak polskie o przy większym rozwarciu ust, krótko |
| á | [aː] | wymawiane prawie jak polskie a, ale z szerzej otwartymi ustami, długo (ok. 2 razy dłużej niż krótkie a) |
| e | [ɛ] | jak polskie e, krótko |
| é | [eː] | jak polskie e, ale z bardziej przymkniętymi ustami (zbliżające się do i) i dłużej (jak niemieckie eh w słowie nehmen) |
| i | [i] | jak polskie i, ale nie zmiękczające poprzedzającej spółgłoski, krótkie |
| í | [iː] | jak polskie i, tylko dłużej |
| o | [o] | jak polskie o, ale z bardziej ścieśnionymi wargami (zbliżające się do u), krótkie |
| ó | [oː] | jak o, tylko dłużej (niemieckie oh w słowie Sohn) |
| ö | [ø] | wymawiane jak polskie y przy układzie warg jak przy o (niemieckie ö), krótko |
| ő | [øː] | jak ö, tylko dłużej (niemieckie öh w Söhne) |
| u | [u] | jak polskie u, krótko |
| ú | [uː] | jak polskie u, tylko dłużej |
| ü | [y] | wymawiane jak polskie i przy układzie warg jak przy u (niemieckie ü w München), krótko |
| ű | [yː] | jak ü, tylko dłużej |
Różnica między a a o polega na tym, że a wymawia się praktycznie jak polskie o, podczas gdy węgierskie o wymawia się jak polskie o z wyraźnie zaokrąglonymi wargami, co daje efekt głoski pomiędzy polskim o a u. Głoskę zapisywaną jako á wymawia się jako bardzo wyraźne polskie a.
Samogłoski węgierskie dzielą się na:
- krótkie: a, e, i, o, ö, u, ü,
- długie: á, é, í, ó, ő, ú, ű.
Należy wyraźnie różnicować głoski długie od krótkich. Głoski długie wymawiane są w przybliżeniu dwa razy dłużej niż krótkie. Należy także pamiętać, że w parach a – á, e – é dochodzi także do zmiany jakościowej głosek.
Wymowa spółgłosek
[edytuj | edytuj kod]| spółgłoska | IPA | wymowa |
|---|---|---|
| cs | [tʃ] | jak polskie cz |
| dz | [dz] | jak polskie dz |
| dzs | [dʒ] | jak polskie dż |
| gy | [ɟ] | pomiędzy polskim dź, a zmiękczonym g (jak gi w wyrazach gil/nogi) |
| ly | [j] | jak polskie j |
| ny | [ɲ] | jak polskie ń |
| s | [ʃ] | jak polskie sz |
| sz | [s] | jak polskie s |
| ty | [c] | pomiędzy polskim ć, a zmiękczonym k (jak ki w wyrazach kilka/paczki) |
| v | [v] | jak polskie w |
| zs | [ʒ] | jak polskie ż |
(Spółgłoski nieuwzględnione w tabeli wymawia się w przybliżeniu jak w języku polskim).
- Spółgłoski podwójne wymawia się dłużej
- zmiękczeniu podlegają d, n, t (gy, ny, ty)
- zachodzi zjawisko asymilacji
- bezdźwięczne c, cs, f, k, p, s, sz, t, ty udźwięczniają się przed dźwięcznymi b, d, dz, dzs, g, gy, z, zs
- dźwięczne ubezdźwięczniają się przed bezdźwięcznymi
- spółgłoski pisane przy pomocy dwóch liter (cs, dz, dzs, gy, ly, ny, sz, ty, zs) przy podwojeniu tracą drugą literę pierwszego znaku (cs+cs=ccs). Podwójne litery wymawia się długo. Pełną pisownię przywracamy przy przenoszeniu wyrazów.
Akcent
[edytuj | edytuj kod]W języku węgierskim akcent pada zawsze na pierwszą sylabę wyrazu. Nie akcentuje się przedimków.
Harmonia wokaliczna
[edytuj | edytuj kod]W języku węgierskim występuje zjawisko harmonii samogłoskowej. Żeby dokładniej poznać to zjawisko, należy dokonać podziału na samogłoski nisko- oraz wysokobrzmiące:
- niskobrzmiące: a, á, o, ó, u, ú
- wysokobrzmiące: e, é, i, í, ö, ő, ü, ű
Harmonia samogłoskowa odgrywa ważną rolę przy dodawaniu końcówek, których przeważająca ilość ma dwoistą formę zależną od samogłosek zawartych w wyrazie. Do samogłosek niskobrzmiących (tylnych) dodajemy końcówki z samogłoskami tylnymi, a do wysokobrzmiących (przednich) przednie.
Gramatyka
[edytuj | edytuj kod]W węgierskiej gramatyce wyróżnia się następujące części mowy:
Rzeczownik
[edytuj | edytuj kod]Węgierski rzeczownik odmienia się przez przypadki, które jednak tworzy się zupełnie inaczej niż we wszystkich językach europejskich. Język węgierski ma liczbę mnogą. Charakterystyczne są także końcówki dzierżawcze (odpowiedniki zaimków dzierżawczych).
Odmiana rzeczownika
[edytuj | edytuj kod]W języku węgierskim nie ma rodzajów gramatycznych. Polskiej odmianie rzeczownika przez przypadki i używaniu ich z przyimkami odpowiadają końcówki okolicznikowe dodawane do wyrazów. Ta „deklinacja”, która powinna być nazywana aglutynacją, jest niczym innym jak prostym „dolepianiem” odpowiednika polskiego przyimka na końcu wyrazu. I tak: vonat-ban oznacza dosłownie „pociąg-w” (= „w pociągu”) – samo słowo właściwe poprzez dodanie tej końcówki przyimkowej nie zmienia formy, jak w języku polskim.
| nazwa przypadku | końcówki | znaczenie | przykład |
|---|---|---|---|
| nominativus | – | (mianownik) | vonat – pociąg |
| accusativus | -t | (biernik) | vonatot (głoska o jest spójką) |
| dativus | -nak, -nek | (celownik) | vonatnak – pociągowi |
| essivus-formalis | -ként | jako | vonatként – jako pociąg |
| essivus-modalis | -ul, -ül | w jaki sposób | lengyelül – po polsku |
| illativus | -ba, -be | do wnętrza (D); w (B) | vonatba – do pociągu |
| inessivus | -ban, -ben | w (Ms) | vonatban – w pociągu |
| elativus | -ból, -ből | z (D) | vonatból – z pociągu |
| allativus | -hoz, -hez, -höz | do zewnątrz (D); ku (C) | vonathoz – ku pociągowi |
| adessivus | -nál, -nél | przy (Ms); u (D) | vonatnál – przy pociągu |
| ablativus | -tól, -től | od (D) | vonattól – od pociągu |
| sublativus | -ra, -re | na (B) | vonatra – na pociąg |
| superessivus | -n, -on, -en, -ön | na (Ms) | vonaton – na pociągu |
| delativus | -ról, -ről | z (D); o (Ms) | vonatról – o pociągu |
| instrumentalis-comitativus | -val, -vel | z (N); N | vonattal – z pociągiem (asymilacja; „v” z przyrostków -val, -vel dołączane po spółgłosce zamienia się w tę spółgłoskę, np. kép + vel = képpel (z obrazem), ház + val = házzal (z domem) itp. Po samogłoskach zostaje v, np. óra + val = órával (z godziną). |
| causalis-finalis | -ért | za (B); dla (D); o (B); po (B) | vonatért – o pociąg |
| translativus-factivus | -vá, -vé | w (B) | vonattá – w pociąg (asymilacja, podobnie jak w przy dodawaniu końcówki -val, -vel, „v” dołączane po spółgłosce zmienia się w tę spółgłoskę, np. kép + vé = képpé (w obraz [np. zmienia się w obraz, staje się obrazem]), ház + vá = házzá (w dom), ipt. Po samogłoskach zostaje v, np. drága + vá = drágává (staje się drogie) |
| terminativus | -ig | do czasu/miejsca (D) | januárig – do stycznia |
| formalis | -képp, -képpen | jako (M); w charakterze (D) | segítségképp(en) – jako pomoc |
| temporalis | -kor | o (godzinie) | hét órakor – o godzinie siódmej |
| genetivus | -nak, -nek | (w przybliżeniu dopełniacz) | embernek (a feje) – (głowa) człowieka |
| sociativus | -stul, -stül | wraz z | családostul – z rodziną |
| locativus | -t, -ott, -ett, -ött | w (dotyczy tylko niektórych miast) | Győrött – w Győrze (miasto) |
| distributivus | -nként | 1) co (oznacza, że zjawisko powtarza się co pewien okres), 2. na | évenként – co roku, személyenként – na osobę (przypada) |
| distributivus temporalis | -nta, -nte | Oznacza, że zjawisko odnosi się do jakiegoś okresu, przedziału czasu. | hetente – tygodniowo |
| modalis-essivus I | -(a)n, -(e)n | jak | vidáman – wesoło |
| modalis-essivus II | -lag, -leg | jak | egyhangúlag – jednogłośnie |
| multiplicativus | -szor, -szer, -ször | ile razy | egyszer – jeden raz |
Warto też zauważyć ogólną zasadę, że jeśli wyraz kończy się na krótką samogłoskę a lub e, to po dodaniu wymienionych wyżej końcówek (z wyjątkiem -kor) samogłoska ta ulega wydłużeniu, np. haza (ojczyzna), hazában, hazától, hazára, hazának; megye (komitat), megyébe, megyével, megyéhez itd.
Miasta
[edytuj | edytuj kod]Przy odmianie nazw miejscowości rdzennie węgierskich (tzn. znajdujących się na obszarze historycznych Węgier, tzw. Korony św. Stefana) należy traktować je jak wzgórze, na które się wchodzi, a nie obszar, do którego się wchodzi. Dlatego jeśli mówi się o mieście jako o miejscu znajdowania się, najczęściej nie używa się inessivusa (-ban/-ben – w czymś), ale superessivusa (-an/-en/-ön/-n – na czymś). Analogicznie, mówiąc o celu podróży używa się nie illativusa (-ba/-be – do środka czegoś), lecz sublativusa (-ra/-re – na coś), a o punkcie wyjazdu – nie elativusa (-ból/-ből – ze środka czegoś), ale delativusa (-ról/-ről – z wierzchu czegoś). Dotyczy to też samych Węgier, ale nie dotyczy innych miast i krajów. A więc: Budapesten, Budapestre, Budapestről; Miskolcon, Miskolcra, Miskolcról; również Nagyváradon (Oradea) itd., Besztercebányán (Bańska Bystrzyca) itd.; a przede wszystkim Magyarországon, Magyarországra, Magyarországról (podobnie jak po polsku: na Węgrzech, na Węgry).
Wyjątków od tej zasady jest sporo – są to miejscowości kończące się na -n, -ny i -város („miasto”), oraz większość kończąca się na -m, -i. Czyli: Veszprémben, Veszprémbe, Veszprémből; Sopronban, Sopronba, Sopronból; Pozsonyban, Pozsonyba, Pozsonyból (Bratysława).
Miejscowości zagraniczne nie stosują się do „zasady wzgórza”. Czyli: Varsóban itd. (Warszawa), Bukarestben itd. Wenecja – miasto we Włoszech – odmienia się: Velencében, Velencébe, Velencéből, ale wieś między Budapesztem a Székesfehérvárem, która nazywa się tak samo – Velence – już będzie się odmieniać według zasady „wzgórza”: Velencén, Velencére, Velencéről.
Czasami, zamiast inessivusa i superessivusa, używa się starej, ugrofińskiej końcówki locativusa -ott/-ött/-ett (słychać ją w takich słówkach, jak itt – tu, ott – tam, alatt – pod, fölött – nad, között – między). Dotyczy ona głównie miast zakończonych na -vár (dosł. zamek) – jak Kaposvár → Kaposvárott, Gyulafehérvár → Gyulafehérvárott (Alba Iulia) oraz kilku innych, np. Pécs → Pécsett, Győr → Győrött. Dla określenia ruchu używa się tradycyjnie sublativusa i delativusa. Końcówka locativusa nie jest obowiązkowa dla tych kilku pozostałych miast i ma tu głównie znaczenie historyczne – mówi się też Pécsen, Győrben – natomiast cały czas należy używać locativusa dla miast zakończonych na -vár, a więc nie można powiedzieć: Kaposvárban lub Kaposváron.
Liczba mnoga
[edytuj | edytuj kod]Liczbę mnogą tworzymy za pomocą końcówki -k.
Np. jó – jók (dobry – dobrzy, dobre); ajtó – ajtók (jedne drzwi – kilkoro drzwi);
Jeżeli wyraz kończy się na samogłoskę -a lub -e, to samogłoski te, po dodaniu do nich przyrostków, wydłużają się na -á i -é.
Np. lámpa – lámpák (lampa – lampy); tábla – táblák (tablica – tablice); barna – barnák (brązowy – brązowe); lecke – leckék (lekcja – lekcje).
Jeśli wyraz kończy się spółgłoską, to pomiędzy temat a przyrostek liczby mnogiej wstawiamy samogłoskę łączącą. Dla wyrazów z samogłoskami przednimi jest nią -e lub -ö, a z samogłoskami tylnymi -o lub -a.
Np. érdekes – érdekesek (ciekawy – ciekawe) szék – székek (krzesło – krzesła) mennyezet – mennyezetek (sufit – sufity) rossz – rosszak (zły – złe, źli) munkás – munkások (robotnik – robotnicy)
Wyrazy zakończone na -ú, otrzymują samogłoskę łączącą -a-.
Np. hosszú – hosszúak (długi – długie).
Wyrazy zakończone na -ű, otrzymują samogłoskę łączącą -e-.
Np. gyönyörű – gyönyörűek (wspaniały – wspaniałe, wspaniali).
Po liczebnikach nie ma potrzeby stawiania rzeczownika w liczbie mnogiej, liczebnik dostatecznie jasno określa ilość, np. két kutya – dwa psy (dosłownie: dwa pies), öt forint – pięć forintów (dosłownie: pięć forint).
Odmiana dzierżawcza
[edytuj | edytuj kod]W języku węgierskim istnieją zaimki dzierżawcze (polskie: mój, twój itd. – patrz odp. sekcja), ale używa się ich rzadko. Najczęściej, podobnie jak przy odmianie rzeczownika, zastępuje się je za pomocą specjalnych końcówek dzierżawczych.
| Jeden posiadacz jeden przedmiot posiadany |
Wielu posiadaczy jeden przedmiot posiadany |
|---|---|
| mój(a,e) → -m, -om, -am, -em, -öm | nasz(a,e) → -nk, -unk, -ünk |
| twój(a,e) → -d, -od, -ad, -ed, öd | wasz(a,e) → -tok, -tek, -tök, -otok, -atok, -etek, -ötök |
| jego/jej → -a, -e, ja, -je | ich → -uk, -ük, -juk, jük |
| Jeden posiadacz wiele przedmiotów posiadanych |
Wielu posiadaczy wiele przedmiotów posiadanych |
| moi/moje → -im, -aim, -eim, -jaim, -jeim | nasi/nasze → -ink, -aink, -eink, -jaink, -jeink |
| twoi/twoje → -id, -aid, -eid, -jaid, -jeid | wasi/wasze → -itok, -itek, -aitok, -eitek, -jaitok, -jeitek |
| jego/jej → -i, -ai, -ei, -jai, -jei | ich → -ik, -aik, -eik, -jaik, -jeik |
Przy odmianie rzeczowników przez osobowe końcówki dzierżawcze obowiązuje zmiana końcowych samogłosek -a i -e na -á oraz-é oraz zmiany rdzenne jakie występują przy dodawaniu końcówek przylegających samogłoskami łączącymi.
Przykłady:
| szoba (pokój) | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| szobám (mój pokój) | szobád (twój pokój) | szobája (jego pokój) | szobánk (nasz pokój) | szobátok (wasz pokój) | szobájuk (ich pokój) |
| szobáim (moje pokoje) | szobáid (twoje pokoje) | szobái (jego pokoje) | szobáink (nasze pokoje) | szobáitok (wasze pokoje) | szobáik (ich pokoje) |
| könyv (książka) | |||||
| könyvem (moja książka) | könyved (twoja książka) | könyve (jego książka) | könyvünk (nasza książka) | könyvetek (wasza książka) | könyvük (ich książka) |
| könyveim (moje książki) | könyveid (twoje książki) | könyvei (jego książki) | könyveink (nasze książki) | könyveitek (wasze książki) | könyveik (ich książki) |
Konstrukcja dzierżawcza
[edytuj | edytuj kod]Ponieważ w języku węgierskim nie występuje dopełniacz, zastępuje go odpowiednia konstrukcja dzierżawcza, która polega na zestawieniu strony posiadającej z przedmiotem posiadanym.
Posiadanie proste
[edytuj | edytuj kod]- konstrukcja prosta – strona posiadająca nie przybiera żadnej końcówki, przedmiot posiadany przybiera osobową końcówkę dzierżawczą 3 os. lp. bądź lmn. – zależnie od liczby przedmiotów np.:
ubranie chłopca – a fiú ruhája (gdzie fiú znaczy chłopiec, a ruha ubranie)
- konstrukcja złożona – strona posiadająca przybiera końcówkę -nak, -nek. Przedmiot posiadany przybiera przedimek określony ‘a’ lub ‘az’, np.:
ubranie chłopca – a fiúnak a ruhája
- Obie konstrukcje w tłumaczeniu oznaczają to samo i nie ma między nimi żadnej różnicy poza stylistyczną.
Posiadanie złożone
[edytuj | edytuj kod]Ma miejsce, kiedy strona posiadana jest równocześnie stroną posiadającą. Pierwsza strona posiadająca nie przybiera końcówki, natomiast druga przybiera osobową końcówkę dzierżawczą 3 os. lp. bądź lmn. oraz końcówkę -nak, -nek. Przedmiot posiadany otrzymuje przedimek a, az i osobową końcówkę dzierżawczą 3 os. np.:
guzik ubrania chłopca – a fiú ruhájának a gombja (gdzie gombja znaczy: jego – ubrania – guzik)
Pytania
[edytuj | edytuj kod]Jeśli chcemy odpowiedzieć na pytanie: kié? (czyj?) np.: kié a ruha (czyje jest ubranie?) to używamy bezosobowej konstrukcji dzierżawczej -é: odpowiedź: fiúé (chłopca), fiúké (chłopców) Ma ona zastosowanie tylko kiedy akcentujemy posiadacza, kiedy chodzi o coś takiego: „ubranie należy do chłopca” = „a ruha a fiúé”, albo po prostu „a fiúé”, jak z kontekstu już wiadomo, o co chodzi. W innych przypadkach możemy tak: „ez a fiú ruhája”= „to jest ubranie chłopca”.
Zaimek dzierżawczy
[edytuj | edytuj kod]Jeśli na pytanie kié? chcemy odpowiedzieć: mój, twój, nasz, jego itp., używamy zaimków dzierżawczych: enyém mój (moja, moje), tiéd twój (twoja, twoje), övé jego, jej, miénk nasz, nasza, nasze, tiétek wasz, wasza, wasze, övék ich. A więc: Kié a ruha? – Az enyém = Czyje to ubranie? – Moje.
Wyrażanie posiadania
[edytuj | edytuj kod]W języku węgierskim nie ma czasownika mieć w takiej postaci, jak w językach indoeuropejskich (ang. to have, niem. haben, fr. avoir itp.; ściślej – jest czasownik bír, ale oznacza on rozporządzać czymś, posiadać coś). Do wyrażenia posiadania używa się konstrukcji typu:
„posiadacz” w celowniku + czas. być + obiekt „posiadany” z końcówką dzierżawczą. Np.:
Mam duży dom = Nekem van a nagy házam (ház + am = házam – mój dom)
Stefan ma trzy konie = Istvánnak van három lova (ló + a = lova – jego koń; po liczebniku zawsze jest liczba pojedyncza)
Węgry nie mają dostępu do morza = Magyarországnak nincs kijárata a tengerhez (nincs = nem van; kijárat + a = kijárata – jego dostęp, dosł. wyjście)
Nie miałeś o tym pojęcia = Neked nem volt fogalmad erről (fogalom + ad = fogalmad – twoje pojęcie)
Ale jeśli obiekt „posiadający” nie jest „właścicielem” obiektu „posiadanego”, używamy nieco innej konstrukcji:
„posiadacz” w adessivusie (-nál/-nél) + czas. być z przedrostkiem meg + obiekt „posiadany”, niekoniecznie z końcówką dzierżawczą
Mam twoją książkę = Nálam van a könyved. (końc. dzierżawcza 2. osoby – bo książka jest twoja, nie moja)
Czy on ma klucz? = Van nála kulcs? (brak końcówki dzierżawczej, bo chodzi nie o jego klucz, ale ogólnie o klucz)
Natomiast dwa poniższe zdania oznaczają: Czy masz prawo jazdy? (prawo jazdy – vezető jogosítvány lub krócej jogosítvány, jogsi). Ale:
Van (neked) (vezetői) jogosítványod? = Czy masz uprawnienia do kierowania pojazdami?
Nálad van a (vezetői) jogosítványod? = Czy masz w tej chwili przy sobie prawo jazdy?
Łączenie końcówek
[edytuj | edytuj kod]W języku węgierskim można połączyć ze sobą najwyżej dwie końcówki, przy czym najpierw występuje końcówka dzierżawcza lub końcówka liczby mnogiej, następnie – końcówka przypadka. Ponieważ końcówki dzierżawcze dla liczby mnogiej są inne, niż dla pojedynczej, nigdy nie wystąpi końcówka dzierżawcza z końcówką liczby mnogiej. Inaczej jest w jęz. fińskim: najpierw mamy końcówkę liczby mnogiej, potem końcówkę przypadka, jako ostatnią – końcówkę dzierżawczą (a więc trzy naraz):
pol.: dom – domy – mój dom – moje domy
węg.: ház – ház-ak – ház-am – ház-aim
fiń.: talo – talo-t – talo-ni – talo-i-ni
pol.: w domu – w domach – w moim domu – w moich domach
węg.: ház-ban – ház-ak-ban – ház-am-ban – ház-aim-ban
fiń.: talo-ssa – talo-i-ssa – talo-ssa-ni – talo-i-ssa-ni
Należy zauważyć, że w języku węgierskim można odrzucić końcówkę biernika, jeśli występuje razem z końcówką dzierżawczą pierwszej lub drugiej osoby liczby pojedynczej[1]:
Várom a barátaim(at) – Czekam na moich przyjaciół
Eladták a kerted(et) tudtodon kívül – Sprzedali twój ogród bez twojej wiedzy
Ale: A szomszéd megvette a házát – Sąsiad kupił jego dom (tu zawsze mamy obie końcówki: dzierżawczą -a i biernika -t)
Z innymi przypadkami się tak nie robi, bo zaciemniłoby to sens wypowiedzi – w przykładzie z ogrodem mamy tudtodon kívül: tudtodon = tudat (wiedza) + końc. dzierżawcza 2. os. -od + końcówka superessivusa -on, której wymaga wyraz kívül (poza, oprócz).
Czasownik
[edytuj | edytuj kod]W języku węgierskim wyróżnia się dwie koniugacje:
- Podmiotową
- gdy czasownik jest nieprzechodni: Ülök – Siedzę.
- gdy czasownik jest przechodni, ale nie ma dopełnienia: Veszek – Biorę, kupuję
- gdy przedmiot, na którym operuje jest nieokreślony: Szeretek egy embert. – Kocham człowieka.
- Przedmiotową
- gdy przedmiotem jest nazwa własna – imię, miejscowość, kraj itp.: Szeretem Sándort. – Kocham Aleksandra. Szeretem Magyarországot. – Kocham Węgry.
- gdy przedmiot jest określony (przez użycie przedimka a/az): Szeretem a férjet. – Kocham męża.
- gdy przedmiotem jest wyraz z przyrostkiem dzierżawczym: Szeretem a férjemet. – Kocham mojego męża.
- gdy przedmiotem jest jeden z wyrazów: ő (on, ona, ono), ön (pan), ez (ten, ta, to), az (tamten, tamta, tamto), valamennyi (wszyscy, wszystko), egymás (siebie), magam (ja sam), magad (ty sam), maga (on sam), magunk (my sami), magatok (wy sami), maguk (oni sami), zaimki kończące się na -ik, np. melyik? (który?): Szeretem önt. – Kocham pana.
- gdy przedmiotem jest liczebnik porządkowy: Olvasom a huszadik könyvet. – Czytam dwudziestą książkę.
- gdy przedmiotem jest zdanie podrzędne, a orzeczenie zdania nadrzędnego wymaga biernika:
- w mowie zależnej: Látom, hogy szereted a férjedet. – Widzę, że kochasz twojego męża.
- w mowie niezależnej: Szeretlek. – feleli Mária. – Kocham cię- odpowiada Maria. (Słowo objaśnienia – Szeretlek. – zdanie podrzędne w koniugacji podmiotowej, Feleli Mária. – zdanie nadrzędne w koniugacji przedmiotowej. Zdanie podrzędne jest przedmiotem zdania nadrzędnego.)
Ale:
Belépve a lakásomba, rájött, hogy világít a lámpa – Wchodząc do (mojego) mieszkania, zorientował się, że świeci się lampa; orzeczenie zdania nadrzędnego – czasownik rájön (wpaść na coś, zorientować się) – łączy się z sublativusem (końc. -ra/-re), dlatego występuje w koniugacji podmiotowej. Dokładniej byłoby: ...arra jött rá, hogy... – zorientował się na tym, że...
Hiszem, hogy a szerelem győz – Wierzę, że miłość zwycięży: orzeczenie zdania nadrzędnego – czasownik hisz (wierzyć) – łączy się w tym przypadku z inessivusem (-ban/-ben) (czyli: Abban hiszek, hogy... – Wierzę w to, że... – dosł. „wierzę w tym”), dlatego występuje w koniugacji podmiotowej. (Ale: úgy hiszem, hogy... = azt hiszem, hogy... – uważam, że...; w mowie potocznej skraca się do asszem)
Örülök, hogy találkozunk – Cieszę się, że się spotykamy; örül + celownik (-nak/-nek) (cieszę się temu, że...)
Bezokolicznik
[edytuj | edytuj kod]Bezokolicznik czasownika węgierskiego kończy się na ni np. tudni – wiedzieć. W niektórych czasownikach (zakończonych zbitkami spółgłoskowymi lub spółgłoską poprzedzoną długą samogłoską) końcówka ni jest poprzedzona samogłoską a lub e np.: hallani – słyszeć, kezdeni – zaczynać.
Formą słownikową czasowników w języku węgierskim nie jest forma bezokolicznikowa, lecz forma 3. osoby l. poj. koniugacji podmiotowej.
W języku węgierskim bezokolicznik może pełnić funkcje rzeczownika, jego nazwa w dosłownym tłumaczeniu brzmi: imiesłów rzeczownikowy.
Bezokolicznik z końcówkami osobowymi
[edytuj | edytuj kod]Gdy bezokolicznik jest używany w połączeniu z czasownikiem bezosobowym (po polsku np.: trzeba, można, należy), często trzeba do tego bezokolicznika dołączyć końcówki, wskazujące, jakiej osoby dotyczy.
| osoba | końcówka |
| Én | -nom, -nem, -nöm |
| Te | -nod, -ned, -nöd |
| Ő | -nia, -nie |
| Mi | -nunk, -nünk |
| Ti | -notok, -netek, -nötök |
| Ők | -niuk, -niük |
Np.: szerezni (zdobywać) – szereznem, szerezned, szereznie, szereznünk, szereznetek, szerezniük; futni (biegać) – futnom, futnod, futnia, futnunk, futnatok, futniuk
Takie czasowniki bezosobowe to: kell – trzeba (wraz z formą czasu przeszłego kellett – trzeba było, trybu przypuszczającego czasu teraźniejszego – kellene, czyli powinien, oraz przeszłego – kellett volna, czyli powinien był), muszáj – trzeba, ale silniejsze niż kell, szabad – wolno, można, tilos – zabronione. Często też dodaje się dopełnienie – rzeczownik w celowniku – mówiące, kogo te czasowniki dotyczą.
(Nekem) Holnap munkába kell mennem – Jutro muszę iść do pracy.
(Neked) Végre meg kellene javítanod ezt a kiöntőt – Powinieneś wreszcie naprawić ten zlew.
szabad leülnöm? – Czy mogę usiąść?
Itt nektek tilos dohányoznotok – Nie możecie tu palić papierosów.
Czas teraźniejszy
[edytuj | edytuj kod]Końcówki czasu teraźniejszego
[edytuj | edytuj kod]| osoba | końcówki koniugacji podmiotowej |
końcówki koniugacji przedmiotowej |
| Én | -ok, -ek, -ök | -om, -em, -öm |
| Te | -sz | -od, -ed, -öd |
| Ő | – | -ja, -i |
| Mi | -unk, -ünk | -juk, -jük |
| Ti | -tok, -tek, -tök | -játok, -itek |
| Ők | -nak, -nek | -ják, -ik |
Końcówki dołączamy zgodnie z zasadami harmonii samogłosek. Przykłady:
- vágni (ciąć)
- koniugacja podmiotowa: vágok, vágsz, vág, vágunk, vágtok, vágnak
- koniugacja przedmiotowa: vágom, vágod, vágja, vágjuk, vágjátok, vágják
- kenni (smarować)
- koniugacja podmiotowa: kenek, kensz, ken, kenünk, kentek, kennek
- koniugacja przedmiotowa: kenem, kened, keni, kenjük, kenitek, kenik
- törni (tłuc, rozbijać)
- koniugacja podmiotowa: török, törsz, tör, törünk, törtök, törnek
- koniugacja przedmiotowa: töröm, töröd, töri, törjük, töritek, törik
Uwagi dotyczące koniugacji podmiotowej
[edytuj | edytuj kod]- W przypadku gdy temat czasownika kończy się na spółgłoskę: -s, -z, -sz, -zs, -dz w 2. os. l poj. używamy końcówek -ol, -el, öl zamiast -sz. Przykłady: olvasni (czytać) → olvasol (czytasz), dolgozni (pracować) → dolgozol (pracujesz), venni (brać/kupować niereg. temat vesz-) → veszel (bierzesz/ kupujesz).
- Istnieje grupa czasowników tzw. ikowych, które w trzeciej osobie l. poj. konugacji podmiotowej przyjmują końcówkę -ik oraz przeważnie w pierwszej osobie tejże konugacji końcówki: -om, -em, -öm. Przykłady:
- dolgozni → dolgozom, dolgozol, dolgozik, dolgozunk, dolgoztok, dolgoznak
- lakni (mieszkać) → lakok lub lakom, laksz, lakik, lakunk, laktok, laknak
- enni (jeść niereg. temat esz-) → eszem, eszel, eszik, eszünk, esztek, esznek
- Kiedy temat czasownika jest zakończony na dwie spółgłoski lub -ít, to przed końcówkami -sz, -oraz -nak/nek należy dodać samogłoskę łączącą a/e otrzymujemy wtedy odpowiednio: -asz/esz, oraz -anak/enek, zaś przed -tok/tek/tök dodajemy samogłoski o/e/ö, otrzymując: -otok/etek/ötök. (Samogłoska łącząca jest taka sama jak samogłoska w dodawanej końcówce) Przykłady:
- mondani (powiedzieć) → mondok, mondasz, mond, mondunk, mondotok, mondanak
- fürödni (kąpać się, cz. ikowy, niereg. temat fürd-) → fürdöm lub fürdök, fürdesz lub fürödsz, fürdik, fürdünk, fürdötök, fürdenek
- tanítani (uczyć kogoś) → tanítok, tanítasz, tanít, tanítunk, tanítotok, tanítanak
Uwagi dotyczące koniugacji przedmiotowej
[edytuj | edytuj kod]- W końcówkach zaczynających się od -j, czyli: -ja, -juk/jük, -játok, -ják spółgłoska ta asymiluje się ze spółgłoskami: dz, dzs, s, sz, z, zs. Oznacza to, że przy dołączeniu takiej końcówki j znika a spółgłoska tematu ulega w tym miejscu wydłużeniu. Przykłady:
- olvasni (czytać) → olvasom, olvasod, olvassa, olvassuk, olvassátok, olvassák
- nézni (patrzeć) → nézem, nézed, nézi, nézzük, nézitek, nézik
Czas przeszły
[edytuj | edytuj kod]Końcówki czasu przeszłego
[edytuj | edytuj kod]W czasie przeszłym wyróżnia się trzy kategorie:
| Osoba | Kategoria I | Kategoria II | Kategoria III | |||
| końcówki koniugacji podmiotowej |
końcówki koniugacji przedmiotowej |
końcówki koniugacji podmiotowej |
końcówki koniugacji przedmiotowej |
końcówki koniugacji podmiotowej |
końcówki koniugacji przedmiotowej | |
| Én | -tam, -tem | -tam, -tem | -ottam, -ettem, -öttem | -ottam, -ettem, -öttem | -tam, tem | -tam, tem |
| Te | -tál, -tél | -tad, -ted | -ottál, -ettél | -ottad, -etted, -ötted | -tál, -tél | -tad, -ted |
| Ő | -t | -ta, -te | -ott, -ett, -ött | -otta, -ette, -ötte | -ott, -ett, -ött | -ta, -te |
| Mi | -tunk, -tünk | -tuk, -tük | -ottunk, -ettünk, -öttünk | -ottuk, -ettük, -öttük | -tunk, -tünk | -tuk, -tük |
| Ti | -tatok, -tetek | -tátok, -tétek | -ottatok, -ettetek, -öttetek | -ottátok, -ettétek, -öttétek | -tatok, -tetek | -tátok, -tétek |
| Ők | -tak, -tek | -ták, -ték | -ottak, -ettek, -öttek | -ották, -ették, -ötték | -tak, -tek | -ták, -ték |
Podział czasowników na poszczególne kategorie:
Kategoria I
[edytuj | edytuj kod]- czasowniki, których tematy kończą się na: j, l, ly, n, ny, r
- czasowniki dwusylabowe, nieprzechodnie, których tematy kończą się na ad lub ed
Przykłady:
- tanulni (uczyć się)
- koniugacja podmiotowa: tanultam, tanultál, tanult, tanultunk, tanultatok, tanultak
- koniugacja przedmiotowa: tanultam, tanultad, tanulta, tanultuk, tanultátok, tanulták
- tanulni (uczyć się)
Kategoria II
[edytuj | edytuj kod]- czasowniki, których temat kończy się na dwie spółgłoski
- czasowniki, których tematy kończą się na ít
- czasowniki jednosylabowe, których tematy zakończone są samogłoską krótką + t
Kategoria III
[edytuj | edytuj kod]- Do tej kategorii należą pozostałe czasowniki.
Przykład:
- czasownik lakni (mieszkać):
- laktam, laktál, lakott, laktunk, laktatok, laktak.
Czas przyszły
[edytuj | edytuj kod]Czynność przyszłą wyraża się na dwa sposoby:
1. Za pomocą czasownika posiłkowego fog (dosł. łapać) łączonego z bezokolicznikiem czasownika zasadniczego, np.
PODM.: fogok várni, fogsz várni, fog várni, fogunk várni, fogtok várni, fognak várni – będę, będziesz, będzie... czekać
PRZEDM.: fogom várni, ...
Taka konstrukcja często odpowiada polskiemu aspektowi niedokonanemu, choć Węgrzy aspektów nie rozróżniają.
2. Za pomocą odpowiedniego przedrostka, np. várok – czekam, megvárom – poczekam
Taka konstrukcja często odpowiada polskiemu aspektowi dokonanemu. Jednak – podobnie jak w wielu innych językach – dodanie przedrostka często zmienia znaczenie czasownika, a wtedy tego, czy mówimy o czynności przyszłej, czy teraźniejszej, należy domyślać się z kontekstu:
Felhívom Lacit, ne zavarj – Dzwonię do Władka, nie przeszkadzaj. (czas teraźniejszy)
Felhívom Lacit este – Zadzwonię do Władka wieczorem. (czas przyszły)
Sam czasownik hívni znaczy wołać, wzywać; z przedrostkiem fel znaczy telefonować, z przedrostkiem meg – zapraszać, z przedrostkiem ki – wyzywać (na pojedynek) itp.
Jedynym czasownikiem mającym formy czasu przyszłego jest czasownik być (lenni – p. odp. sekcja).
Tryb rozkazujący
[edytuj | edytuj kod]Podstawowe końcówki trybu rozkazującego są następujące:
| osoba | końcówki koniugacji podmiotowej |
końcówki koniugacji przedmiotowej |
| Én | -jak, -jek | -jam, -jem |
| Te | -j (-jál, -jél) | -d (-jad, -jed) |
| Ő | -jon, -jen, -jön | -ja, -je |
| Mi | -junk, -jünk | -juk, -jük |
| Ti | -jatok, -jetek | -játok, -jétek |
| Ők | -janak, -jenek | -ják, -jék |
Jak widać, wyznacznikiem trybu rozkazującego jest głoska j. Ale zachodzą następujące zmiany:
1. Jeśli temat czasownika kończy się na -s, -st oraz krótką samogłoskę + t, j zmienia się na -ss.
2. Jeśli temat czasownika kończy się na -t z wyj. p. 1, j zmienia się na -ts.
3. Jeśli temat czasownika kończy się na -sz lub -szt, j zmienia się na -ssz.
4. Jeśli temat czasownika kończy się na -z, j zmienia się na -zz.
5. Jeśli temat czasownika kończy się na -dz, j zmienia się na -ddz.
6. Dla czasowników ikowych końcówka 1. os. l. poj. koniugacji podmiotowej jest taka sama, jak dla przedmiotowej.
Przykłady:
égni (spalać – temat ég-): PODM.: égjek, égj(él), égjen, égjünk, égjetek, égjenek; PRZEDM.: égjem, ég(je)d, égje, égjük, égjétek, égjék
vágni (ciąć – temat vág-): PODM.: vágjak, vágj(ál), vágjon, vágjunk, vágjatok, vágjanak; PRZEDM.: vágjam, vág(ja)d, vágja, vágjuk, vágjátok, vágják
szőni (tkać – temat sző-): PODM.: szőjek, szőj(él), szőjön, szőjünk, szőjetek, szőjenek; PRZEDM.: szőjem, sző(je)d, szője, szőjük, szőjétek, szőjék
mosni (myć – temat mos-): PODM.: mossak, moss(ál), mosson, mossunk, mossatok, mossanak; PRZEDM.: mossam, mos(sa)d, mossa, mossuk, mossátok, mossák
festeni (malować – temat fest-): PODM.: fessek, fess(él), fessen, fessünk, fessetek, fessenek; PRZEDM.: fessem, fes(se)d, fesse, fessük, fessétek, fessék
ütni (uderzać – temat üt): PODM.: üssek, üss(él), üssen, üssünk, üssetek, üssenek; PRZEDM.: üssem, üs(se)d, üsse, üssük, üssétek, üssék
tanítani (uczyć kogoś – temat tanít-): PODM.: tanítsak, taníts(ál), tanítson, tanítsunk, tanítsatok, tanítsanak; PRZEDM.: tanítsam, taníts(a)d, tanítsa, tanítsuk, tanítsátok, tanítsák
sérteni (ranić – temat sért-): PODM.: sértsek, sérts(él), sértsen, sértsünk, sértsetek, sértsenek; PRZEDM.: sértsem, sérts(e)d, sértse, sértsük, sértsétek, sértsék
játszani (bawić się – czasownik ikowy, temat játsz-): PODM.: játsszam, játssz(ál), játsszon, játsszunk, játsszatok, játsszanak; PRZEDM.: játsszam, játszd/játsszad, játssza, játsszuk, játsszátok, játsszák
fejleszteni (rozwijać, udoskonalać – temat fejleszt-): PODM.: fejlesszek, fejlessz(él), fejlesszen, fejlesszünk, fejlesszetek, fejlesszenek; PRZEDM.: fejlesszem, fejleszd/fejlesszed, fejlessze, fejlesszük, fejlesszétek, fejlesszék
hozni (nosić – temat hoz-): PODM.: hozzak, hozz(ál), hozzon, hozzunk, hozzatok, hozzanak; PRZEDM.: hozzam, hozd/hozzad, hozza, hozzuk, hozzátok, hozzák
fogódzani (trzymać się czegoś – czasownik ikowy, temat fogódz-): PODM.: fogóddzam, fogóddz(ál), fogóddzon, fogóddzunk, fogóddzatok, fogóddzanak; PRZEDM.: fogóddzam, fogódzd/fogóddzad, fogóddza, fogóddzuk, fogóddzátok, fogóddzák
Przeczenie w trybie rozkazującym (zakaz) wyrażamy nie słowem nem, jak przy formie oznajmującej, ale słowem ne:
Ne írj az asztalon! – Hiszen nem írok. = Nie pisz po stole! – Przecież nie piszę.
Tryb rozkazujący stosujemy w węgierskim nie tylko w takich przypadkach, jak w polskim – do wyrażenia rozkazu, życzenia itp. – ale też w zdaniach podrzędnych z łącznikiem żeby (w językach romańskich odpowiada mu w tym przypadku tryb łączący). Dlatego formy trybu rozkazującego tworzy się nie tylko dla 2. osoby, ale dla wszystkich osób. Słówko żeby to po węgiersku hogy – identycznie, jak że, tak więc tryb rozkazujący zmienia sens zdania z hogy.
Mondta, hogy Mari vegyen néhány tojást. – Powiedział, żeby Mari kupiła kilka jajek.
Mondta, hogy Mari vett néhány tojást. – Powiedział, że Mari kupiła kilka jajek.
Bywają często przypadki, że formy trybu rozkazującego są identyczne z formami trybu oznajmującego – wtedy sensu takiego zdania można się tylko domyślać:
Mondta, hogy Mari vegye ki a tojásokat a hűtőszekrényből. = Powiedział, żeby Mari przyniosła jajka z lodówki = Powiedział, że Mari przyniesie jajka z lodówki. (w 3. os. l. poj. koniugacji przedmiotowej formy czasownika kivenni dla obu trybów są identyczne).
Przeczenie:
Felhúzta a kesztyűt, hogy ne fázzon a keze. – Założył rękawiczki, żeby nie marzły mu ręce.
Csak nehogy elmeneküljön! – Żeby tylko nie uciekł!
Końcówki -lak/-lek
[edytuj | edytuj kod]Jeśli czasownik przechodni występuje w 1. osoby liczby pojedynczej, a jego dopełnienie jest w 2. osobie w bierniku, nie stosujemy do tego czasownika zwykłej końcówki koniugacji przedmiotowej, lecz końcówki -lak/-lek:
Szeretek túrázni = Kocham chodzić na wycieczki.
Szeretem őt = Kocham ją / jego.
Szeretlek = Kocham cię.
Vártam egy óráig – Czekałem godzinę.
Vártam a kettest. – Czekałem na (autobus) dwójkę.
Vártalak egy óráig – Czekałem na ciebie godzinę.
Nem akarlak látni. – Nie chcę cię widzieć.
Anyukám kérte, hogy hívjalak fel. – Mama prosiła, żebym do ciebie zadzwonił.
Tryb przypuszczający
[edytuj | edytuj kod]Czas teraźniejszy
[edytuj | edytuj kod]Końcówki trybu przypuszczającego w czasie teraźniejszym są następujące:
| osoba | końcówki koniugacji podmiotowej |
końcówki koniugacji przedmiotowej |
| Én | -nék | -nám, -ném |
| Te | -nál, -nél | -nád, -néd |
| Ő | -na, -ne | -ná, -né |
| Mi | -nánk, -nénk | -nánk, -nénk |
| Ti | -nátok, -nétek | -nátok, -nétek |
| Ők | -nának, -nének | -nák, -nék |
W 1. os. l. poj. koniugacji podmiotowej końcówka jest ta sama, bez względu na samogłoskę tematu (brak harmonii wokalicznej).
Czas przeszły
[edytuj | edytuj kod]Tryb przypuszczający czasu przeszłego tworzy się przez dodanie do formy oznajmującej czasu przeszłego słówka volna. A więc:
Ezt nem csinálnám – Nie robiłbym tego (teraz lub w przyszłości).
Ezt nem csináltam volna – Nie robiłbym tego (w przeszłości).
Zdania warunkowe
[edytuj | edytuj kod]Zdania warunkowe tworzymy tak samo, jak w języku polskim (jeśli to po węgiersku ha, a w połączeniu z trybem przypuszczającym będzie oznaczać gdyby):
Jeśli będę miał pieniądze, pojadę do Grecji. → Ha lesz pénzem, elutazom Görögországba.
Gdybym miał pieniądze, pojechałbym za tydzień do Grecji. → Ha lenne pénzem, elutaznék Görögországba egy hét múlva. („za tydzień” – egy hét múlva – oznacza, że mówimy o przyszłości i używamy trybu przypuszczającego czasu teraźniejszego)
Gdybym w zeszłym roku miał pieniądze, pojechałbym do Grecji. → Ha tavaly lett volna pénzem, elutaztam volna Görögországba. („w zeszłym roku” – tavaly – oznacza, że mówimy o przeszłości i używamy trybu przypuszczającego czasu przeszłego; tryb przypuszczający czasu przeszłego dla czasownika być tworzymy z użyciem formy lett, nie volt – p. sekcja „Czasownik być”)
Czasownik być
[edytuj | edytuj kod]W języku węgierskim czasownik być w bezokoliczniku brzmi lenni. Jego odmiana jest następująca:
| Osoba | tryb oznajmujący | tryb przypuszczający | tryb rozkazujący | |||
| czas teraźniejszy |
czas przeszły |
czas przyszły |
czas teraźniejszy |
czas przeszły |
czas teraźniejszy | |
| Én | vagyok | voltam | leszek | lennék | lettem volna | legyek |
| Te | vagy | voltál | leszel | lennél | lettél volna | legyél, légy |
| Ő | van | volt | lesz | lenne | lett volna | legyen |
| Mi | vagyunk | voltunk | leszünk | lennénk | lettünk volna | legyünk |
| Ti | vagytok | voltatok | lesztek | lennétek | lettetek volna | legyetek |
| Ők | vannak | voltak | lesznek | lennének | lettek volna | legyenek |
W 3 osobie liczby pojedynczej i mnogiej czasu teraźniejszego trybu oznajmującego używamy czasownika być tylko do określenia posiadania albo przebywania (znajdowania się gdzieś), natomiast nie używamy do określenia stanu lub zawodu. Wówczas funkcję orzeczenia pełni np. przymiotnik.
Boldog vagyok – Jestem szczęśliwy.
Boldog vagy – Jesteś szczęśliwy.
Ők boldogok / Tamás boldog – Oni/one są szczęśliwi/e. Tomasz jest szczęśliwy.
Tamás diák. – Tomasz jest uczniem / studentem.
A juh állat. – Owca to zwierzę.
Munkában vagyok – Jestem w pracy.
Tamás az iskolában van. – Tomasz jest w szkole.
Tamás boldog lenne, ha nem lenne az iskolában. – Tomasz byłby szczęśliwy, gdyby nie był w szkole.
Tamás volt tegnap a vidámparkban és nagyon boldog volt emiatt. – Tomasz był wczoraj w wesołym miasteczku i był bardzo szczęśliwy z tego powodu.
Legyen szíves, adjon egy üveg tejet. – Proszę dać mi butelkę mleka (dosł. Niech Pan/Pani będzie miła)
Przeczenie wyrażamy słówkiem nem, które w przypadku 3. osoby czasu teraźniejszego trybu oznajmującego zlewa się z czasownikiem w jeden wyraz:
nem van = nincs
nem vannak = nincsenek
Zasada stosowania czasownika być w tym przypadku zostaje zachowana:
Nem vagyok boldog. – Nie jestem szczęśliwy.
Ők nem boldogok / Tamás nem boldog – Oni/one nie są szczęśliwi/e. Tomasz nie jest szczęśliwy. (nie mówimy tu nem van / nem vannak!)
Nem vagyok munkában. – Nie jestem w pracy.
Tamás nincs az iskolában. – Tomasza nie ma w szkole.
A gyerekek már nincsenek a kertben. – Dzieci już nie ma w ogrodzie.
Ne legyen ilyen vagány! – Niech Pan nie będzie taki cwany!
Przymiotnik
[edytuj | edytuj kod]Do przymiotników stosuje się te same zasady co do rzeczowników, czyli mogą one przyjmować te same końcówki na takich samych zasadach. Ale jeśli przymiotnik występuje jako przydawka (określa rzeczownik), nie odmienia się. A więc powiemy:
Ezek a házak magasak – Te domy są wysokie. Ale: Ezek a magas házak – To są wysokie domy.
Az egyiptomi piramisokat gyönyörűeknek tartják. – Piramidy egipskie uważa się za cudowne (-eknek – końc. l. mn + końc. celownika). Ale: Az egyiptomi piramisokat gyönyörű építményeknek tartják. – Piramidy egipskie uważa się za cudowne budowle.
Stopniowanie przymiotników
[edytuj | edytuj kod]- stopień wyższy tworzymy za pomocą przyrostka -bb, -abb lub -ebb, np.: magas (wysoki) → magasabb (wyższy)
- stopień najwyższy tworzymy poprzez dodanie przedrostka leg- do stopnia wyższego np.: magasabb (wyższy) → legmagasabb (najwyższy)
Najczęściej spotykane wyjątki:
- kicsi / kis – kisebb – legkisebb (mały – mniejszy – najmniejszy)
- bátor – bátrabb – legbátrabb (odważny – odważniejszy – najodważniejszy)
- jó – jobb – legjobb (dobry – lepszy – najlepszy)
- nehéz – nehezebb – legnehezebb (ciężki – cięższy – najcięższy)
- könnyű – könnyebb – legkönnyebb (łatwy – łatwiejszy – najłatwiejszy)
- hosszú – hosszabb – leghosszabb (długi – dłuższy – najdłuższy)
- lassú – lassabb – leglassabb (wolny – wolniejszy – najwolniejszy)
- bő – bővebb – legbővebb (szeroki – szerszy – najszerszy)
Porównanie
[edytuj | edytuj kod]Przy porównaniu używamy spójnika mint oznaczający niż np.: Az asztal nagyobb mint a szék co jest jednoznaczne ze zdaniem: stół (jest) większy niż krzesło. Inna możliwość to dodanie końcówki -nál, -nél na przykład: az asztal nagyobb a széknél, czyli: stół (jest) większy od krzesła. Warto zauważyć, że wiele przymiotników odmienia się nieregularnie.
Liczebnik
[edytuj | edytuj kod]Liczebniki w języku węgierskim dzieli się na określone i nieokreślone.
Liczebniki określone
[edytuj | edytuj kod]
Do liczebników określonych należą:
a) główne np. egy (jeden). Jeśli liczebnik główny występuje przed rzeczownikiem, to rzeczownik NIE PRZYBIERA liczby mnogiej, np.: négy asztal (cztery stoły, dosł. cztery stół).
Nazwy liczebników:
1 – egy, 2 – két / kettő, 3 – három, 4 – négy, 5 – öt, 6 – hat, 7 – hét, 8 – nyolc, 9 – kilenc, 10 – tíz
Liczebniki od 11 do 19 tworzy się przez dodanie nazwy odpowiedniej cyfry do przedrostka tizen-:
11 – tizenegy, 12 – tizenkét / tizenkettő, ..., 19 – tizenkilenc
Liczebnik 20 to húsz. Liczebniki od 21 do 29 tworzy się przez dodanie nazwy odpowiedniej cyfry do przedrostka huszon-:
21 – huszonegy, 22 – huszonkét / huszonkettő,...
Liczebnik 30 to harminc. Dalsze „dziesiątki” tworzy się przez dodanie do nazwy odpowiedniej cyfry końcówki -van/-ven (zgodnie z zasadą harmonii wokalicznej; samogłoski długie się skracają!):
40 – negyven, 50 – ötven, 60 – hatvan, ..., 90 – kilencven
Liczebniki typu 33, 45, 71 itp., piszemy już bez zmiany nazwy liczebnika dziesiątek – ale łącznie (harminchárom, negyvenöt, hetvenegy).
Liczebnik 100 to száz. Dalsze „setki” tworzy się przez dodanie do nazwy odpowiedniej cyfry końcówki -száz:
200 – kétszáz, 300 – háromszáz, ..., 900 – kilencszáz
Liczebnik 1000 to ezer (dalej – kétezer, háromezer,...), 1 000 000 – millió.
b) porządkowe, które tworzymy poprzez dodanie końcówki -adik, -edik, -ödik lub -odik zgodnie z zasadami harmonii samogłoskowej. Wyjątkami są:
- első (pierwszy)
- második (drugi).
c) ułamkowe. Liczebniki ułamkowe tworzy się od liczebników głównych przez dodanie przyrostka -ad, -od, -ed lub -öd, stosując zmiany rdzenia zachodzące przy tworzeniu liczebników porządkowych, np.: egy harmad (jedna trzecia). Wyjątek stanowi egy ketted, czyli jedna druga.
Két / kettő
[edytuj | edytuj kod]Liczebnik 2 przyjmuje w języku węgierskim dwie formy:
1. Formy dłuższej kettő używamy najczęściej, gdy występuje samodzielnie: Hány kenyeret kérsz? – Kettőt. (Ile chcesz [prosisz] chlebów? – Dwa.)
2. Formy krótszej két używamy, gdy pełni funkcję przydawki (Két kenyeret kérek – Poproszę dwa chleby) oraz w złożeniach (np. kétszer – dwukrotnie, kétfejű – dwugłowy). Jednak ponieważ két jest podobne w brzmieniu do hét (7), w niektórych przypadkach (jak np. przy określaniu sumy pieniędzy lub współrzędnych swojego położenia) lepiej użyć formy kettő.
Podobne zasady dotyczą np. liczebnika mindkettő – obydwaj, obydwoje, a także liczebników złożonych (12, 22, 32,...)
Taki „dualizm” jest cechą charakterystyczną języków ugryjskich. W języku chantyjskim mamy kat / kătɘn, zaś w mansyjskim – kit / kitiɣ[2].
Przedimek
[edytuj | edytuj kod]Przedimek w języku węgierskim jest nieokreślony (egy – dosł. jeden, jak po niemiecku, francusku, hiszpańsku) lub określony (a / az – zależnie od tego, czy wyraz zaczyna się na spółgłoskę, czy samogłoskę).
Przedimka nieokreślonego używamy, gdy:
- chodzi nam o pojedynczą sztukę czegoś, zwłaszcza gdy wspominamy o tym po raz pierwszy (Kérek egy tollat – Poproszę długopis. NOX ez egy magyar zenecsoport – NOX jest węgierską grupą muzyczną.)
- wyrażamy, że coś gdzieś jest, nie kładąc nacisku na miejsce (Az asztalon van egy telefon – Na stole jest telefon – analogicznie do hiszp. hay lub ang. there is) – ale gdy nacisk kładziemy na miejsce, użyjemy już przedimka określonego (A telefon az asztalon van – Telefon jest na stole – analogicznie do hiszp. está)
Przedimka określonego używamy częściej:
- gdy określamy „typ” desygnatu, a nie pojedynczą sztukę (Az áruház nyolckor nyit – Dom towarowy otwierają o ósmej – w znaczeniu „domy towarowe” jako instytucja; A harangokat bronzból öntik – Dzwony odlewa się z brązu – „dzwon” jako typ przedmiotów)
- gdy określamy pojęcia abstrakcyjne (A szépség nem minden – Piękno to nie wszystko; Ilyen az élet – Takie jest życie)
- gdy określamy materiał lub gatunek, ale nie w połączeniu „coś jest zrobione z czegoś” (A víz nélkülözhetetlen az élethez – Woda jest niezbędna do życia. Szeretem a magyar borokat – Lubię węgierskie wina. Ale: Ez a táska bőrből van – Ta torba jest ze skóry; p. też przykład z dzwonami – bronz nie ma przedimka)
- gdy określamy czynności (Az úszás nagyon egészséges – Pływanie jest bardzo zdrowe)
- w połączeniu z nazwami gór, rzek, mórz, prowincji: a Duna, a Kárpátok, a Földközi tenger (Morze Śródziemne), az Alföld (Wlk. Niz. Węgierska), a Mazovia (Mazowsze), a Gellerthégy (Góra Gellerta w Budapeszcie)
- w połączeniu z wieloczłonowymi nazwami państw (az Egyesült Államok – Stany Zjednoczone, a Magyar Köztársaság – Republika Węgierska)
- w połączeniu z nazwą miasta, dzielnicy, państwa lub kontynentu, gdy nazwa ta jest określona przydawką (a régi Európa – Stara Europa, a kis Svájc – mała Szwajcaria, a szép Róma – piękny Rzym, a veszélyes Bronx – niebezpieczny Bronx); ogólnie jednak miasta, dzielnice, państwa i kontynenty nie mają żadnego przedimka
- w połączeniu z zaimkiem dzierżawczym i z rzeczownikiem z końcówką dzierżawczą (Ez a kocsi nem az enyém – Ten samochód nie jest mój. A mi irodánk a földszinten van – Nasze biuro jest na parterze)
Nie używamy żadnego przedimka w przypadkach wspomnianych wyżej, a także:
- gdy klasyfikujemy desygnat (np. mówimy o zawodach: A bátyám mérnök – Mój (starszy) brat jest inżynierem. Lub: Ez nem bor – To nie wino. A juh állat – Owca to zwierzę)
- gdy rzeczownik określa ogólne czynności lub rzeczy (Este mindig tévét nézek – Wieczorem zawsze oglądam telewizję)
- gdy mówimy o części większej całości (Vízet kérek – Poproszę wody. Fehér lovat vettem a vásáron – Na targu kupiłem białego konia [jednego z wielu]) – w języku polskim często (choć nie zawsze) taki rzeczownik jest w dopełniaczu, w fińskim – w partitivusie
- w połączeniu z imionami i nazwiskami
Prawidłowe użycie przedimka jest dużo ważniejsze w języku węgierskim, niż w niektórych innych, mających przedimki (np. angielskim czy romańskich), ponieważ od przedimka stojącego przed dopełnieniem zależy, czy czasownik rządzący tym dopełnieniem wystąpi w koniugacji podmiotowej, czy przedmiotowej. Podobnie jest w jęz. niemieckim, gdzie od przedimka zależy końcówka przydawki.
Słownictwo
[edytuj | edytuj kod]Pochodzenie[3]
[edytuj | edytuj kod]Podstawowy i najczęściej używany zasób słów w języku węgierskim jest pochodzenia ugrofińskiego, w większości widać podobieństwo do innych języków z tej rodziny. Dotyczy to słów z takich dziedzin życia, jak:
- części ciała (węg. fej, fiń. pää – głowa; węg. fül, komi pel' – ucho; węg. szem, fiń. silmä – oko; węg. száj, fiń., est. suu – usta; węg. kéz, fiń., est. käsi – ręka)
- życie rodzinne (węg. anya, fiń. emä – matka; węg. ős – starodawny, fiń. isä – ojciec; węg. vő, fiń. vävy – zięć)
- sprawy życia pośmiertnego i pradawnej religii (węg. lélek, chant. lil – dusza, fiń. löyly – opar)
- nazwy najdawniej znanych metali (węg. vas – żelazo, fiń. vaski – miedź; węg. ón, mar. wulno – cyna)
- myślistwo i przygotowanie żywności (węg. nyíl, fiń. nuoli – strzała; węg. háló, fiń. kalin – sieć; węg. leves, fiń. liemi – zupa; węg. vaj, fin. voi – masło; węg. kő, fiń., est. kivi – kamień; węg. kés, mar. küzö – nóż; węg. méh, fiń. mehiläinen – pszczoła; węg. mell – pierś, fiń. maito – mleko; węg. vér, fiń. veri – krew)
Około 200 lat p.n.e. Węgrzy zamieszkiwali tereny nad Kamą, gdzie kontaktowali się z Protobułgarami. Z kolei ok. VII w. n.e. znaleźli się nad Morzem Azowskim, gdzie mieli kontakt z Chazarami. Wtedy do języka węgierskiego przedostało się dużo słów pochodzenia tureckiego. Głównie dotyczyły one hodowli i uprawy ziemi (bika – byk, kecske – koza, disznó – świnia, tyúk – kura, búza – pszenica, árpa – jęczmień, alma – jabłko, szőlő – winogrona, bor – wino), mieszkania (kép – obraz, ól – chlew, sátor – namiot), prawa (törvény – ustawa), przesądów (boszorkány – czarownica, sárkány – smok, bűvöl – zaczarować), wytwórstwa i zawodów (gyárt – produkować, gyúr – miesić ciasto, ács – cieśla, szűcs – kuśnierz). Z tych czasów pochodzi też trochę słów irańskich (tehén – krowa, tej – mleko, híd – most).
Po zasiedleniu basenu karpackiego (895 rok) Węgrzy przejęli dużo słów od Słowian. Dotyczą one rolnictwa (szilva – śliwka, bab – fasola, káposzta – kapusta, répa – rzepa, villa – widelec, widły, gereblye – grabie, asztag – stóg, patkó – podkowa, bárány – baran, kacsa – kaczka, galamb – gołąb), urządzenia domu (udvar – dwór, konyha – kuchnia, gerenda – belka, ale też grzęda, ablak – okno, por. obłok, kémény – komin, asztal – stół, polc – półka, kulcs – klucz), jedzenia (ebéd – obiad, uzsonna – podwieczorek, por. ros. ужин – kolacja, vácsora – kolacja, por. wieczór, kolbász – kiełbasa, szalonna – boczek, por. ros. сало – słonina), ubrania (szoknya – spódnica, por. suknia, csizma – buty z cholewami, por. ciżma), życia rodzinnego (mostoha – macocha, unoka – wnuk), spraw państwowych i kościelnych (király – król, ispán – wysoki urzędnik królewski, por. żupan, tiszt – oficer, por. czcić, pecsét – pieczęć, kereszt – krzyż, pap – ksiądz, por. ros. поп, barát – przyjaciel, ale też brat zakonny, apáca – opat), dni tygodnia (patrz sekcja Pożyczki słowiańskie), narzędzi (kalapács – młotek, por. klepać, abroncs – obręcz, vödör – wiadro, cseber – ceber), nazwy narodów (görög – Grek, német – Niemiec, lengyel – Polak, od nazwy plemienia Lędzian, szerb, horvát, ukrán).
Po przyjęciu chrześcijaństwa do języka węgierskiego przeszło dużo słów z łaciny. Dotyczyły one głównie religii, edukacji oraz organizacji państwa i kościoła (angyal – anioł, ostya – opłatek, por. hostia, templom – świątynia, kościół, iskola – szkoła, tábla – tablica, kréta – kreda, lecke – lekcja, papír – papier, tinta – atrament, por. hiszp. tinta) oraz ziół i przypraw (gyömbér – imbir, por. franc. gingembre, menta – mięta, zsálya – szałwia, por. łac. salvia).
Na język węgierski zawsze silny wpływ miał język niemiecki. Wpływ ten nasilił się po objęciu tronu węgierskiego przez Habsburgów w XVI wieku. Jednocześnie ponad połowę kraju zajęli Turcy, powodując nowy napływ słów tureckich. W wieku XVIII pojawiły się słowa pochodzenia francuskiego i włoskiego, od końca wieku XIX – słowa angielskie. Wśród młodzieży i w żargonach istnieją też słowa pochodzenia cygańskiego (np. csaj – dziewczyna, „panna”, duma – bzdury) czy też jidisz (haver – „gościu”, srác – chłopak).
W poniższej tabeli[4] przedstawiono procentowy udział różnych źródeł pochodzenia słownictwa węgierskiego. Jest to udział liczony słownikowo (nieuwzględniający frekwencji słów).
Język węgierski na początku XIX wieku doznał znacznej reformy. Zostało wówczas dodanych blisko 10.000 nowych słów utworzonych na podstawie tradycyjnych ugrofińskich rdzeni, dzięki czemu zdołano zachować pierwotny i „nieskażony” charakter języka. Oprócz tego w tym czasie powstała specjalna instytucja, której zadaniem była dbałość o jego dalszą czystość i ciągłe tworzenie węgierskich odpowiedników słów międzynarodowych, takich jak np. rendőrség – policja, szálloda – hotel, számítógép – komputer czy étterem – restauracja; co także obecnie jest powodem dużej odmienności i niezrozumiałości języka węgierskiego dla osób posługujących się językami indoeuropejskimi[5].
| pochodzenie | udział procentowy |
|---|---|
| ugrofińskie | 21 |
| słowiańskie | 20 |
| niemieckie | 11 |
| tureckie | 9,5 |
| łacińskie i greckie | 6 |
| romańskie | 2,5 |
| irańskie | 1 |
| nieznane | 30 |
W tekstach (a więc z uwzględnieniem frekwencji występowania) 80 – 90% słów ma pochodzenie ugrofińskie.
Puryzm językowy
[edytuj | edytuj kod]Węgrzy często tłumaczą dosłownie na węgierski słowa pochodzące z angielskiego, greki czy też łaciny, w innych językach istniejące praktycznie bez zmian – lub też znajdują własne określenia dla takich pojęć. Jest to jedna z przyczyn, dla której węgierski sprawia trudność osobom uczącym się go.
történik – zdarza się → történelem – historia
számít – liczy, gép – maszyna → számítógép – komputer
vegy- – chemiczny, tan – nauka → vegytan – chemia (choć często używa się też słowa kémia)
Föld – Ziemia, rajz – rysunek → földrajz – geografia
ír – pisze → írodalom – literatura; helyes – właściwy → helyesírás – ortografia
ügy – sprawa, véd – broni → ügyvéd – adwokat; vivő – noszący (visz – nosi) → ügyvivő – chargé d’affaires
szállás – kwatera → szálloda – hotel
mér – mierzy → mérnök – inżynier
riaszt – straszy → riasztó – alarm
igazgat – zarządzać → igazgató – dyrektor
követ – idzie za kimś; wysłannik, poseł; nagy – duży → nagykövet – ambasador, nagykövetség – ambasada
más, másik – inny → (le)másol – kopiuje
kerék – koło, pár – para → kerékpár – rower (choć mówi się też bicikli)
rend – porządek, őr – strażnik → rendőr – policjant, rendőrség – policja
társ – kolega, towarzysz, köz – przedrostek oznaczający wspólny → köztársaság – republika
víz – woda, ló – koń → víziló – hipopotam (po grecku – w dosł. tłum. koń rzeczny)
Bogactwo czasowników
[edytuj | edytuj kod]Węgrzy mają dużą inwencję w tworzeniu czasowników od niemalże dowolnych wyrazów. Bardzo to upraszcza porozumiewanie się, ale może też wprawić w zdumienie obcokrajowca. Takie czasowniki są najczęściej ikowe.
- sör – piwo → sörözik – pije piwo
- bor – wino → borozik – pije wino
- pálinka – wódka → pálinkázik – pije wódkę (tu trzeba uważać – gdy powiemy iszik pálinkát, może to zostać zrozumiane jako pije wódkę nałogowo)
- gomba – grzyb → gombászik – zbiera grzyby
- kerékpár – rower → kerékpározik – jeździ na rowerze
- foci – futbol (również labdarúgás – dosł. kopanie piłki) → focizik – gra w piłkę
Do kategorii slangu należy zaliczyć np.[6]:
csaj – panienka → (be)csajozik – „idzie na dziewczyny”
i analogicznie: pasi – facet → (be)pasizik → podrywa facetów
banda – banda → bandázik – włóczy się z kimś
Istnieje również czasownik békávézik. Pochodzi on od skrótu BKV – Budapesti Közlékedési Vallalát (Budapeszteńskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne) i oznacza głównie korzystać z komunikacji miejskiej Budapesztu. Ale od niedawna oznacza też podkradać publiczne pieniądze, co ma związek z ujawnionymi aferami finansowymi w BKV[7][8].
Pożyczki słowiańskie
[edytuj | edytuj kod]| wyraz węgierski | polski odpowiednik |
|---|---|
| mezsgye | miedza |
| kasza | kosa |
| széna | siano |
| konkoly | kąkol |
| dorong | drąg |
| galamb | gołąb |
| kutya | pies (w języku bułgarskim i macedońskim куче – kucze/kucie) |
| munka | praca (męka) |
| szerda | środa |
| csütörtök | czwartek |
| péntek | piątek |
| szomszéd | sąsiad |
| káposzta | kapusta |
| barázda | bruzda |
| szalma | słoma |
| len | len |
| gereblye | grabie |
| gesztenye | kasztan |
| cseresznye | czereśnia |
| szilva | śliwka |
| málna | malina |
| galagonya | głóg |
| jávor | jawor |
| bárány | baran |
| kacsa | kaczka |
| medve | niedźwiedź |
| vidra | wydra |
| giliszta | glista |
| bolha | pchła |
| rák | rak |
| csónak | czółno |
| patak | potok |
| mocsár | moczary |
| udvar | podwórze |
| konyha | kuchnia |
| pince | piwnica |
| gerenda | belka (grzęda) |
| asztal | stół |
| polc | półka |
| kulcs | klucz |
| ebéd | obiad |
| vacsora | kolacja (wieczerza) |
| tészta | ciasto |
| kalács | kołacz |
| pecsenye | pieczeń |
| kolbász | kiełbasa |
| szalonna | słonina |
| szoknya | spódnica |
| család | rodzina |
| cseléd | czeladź |
| déd | (pra)dziad |
| unoka | wnuk |
| bodnár | bednarz |
| takács | tkacz |
| kovács | kowal |
| kalapács | młotek (klepacz) |
| borotva | brzytwa |
| korong | krąg |
| abroncs | obręcz |
| vödör | wiadro |
| király | król |
| vajda | wojewoda |
| ispán | żupan |
| paraszt | chłop (prosty) |
| pénz | pieniądz |
| pecsét | pieczęć |
| karácsony | święta Bożego Narodzenia (przekraczać) |
| német | niemiecki |
| lengyel | polski |
| szabad | wolny, swobodny |
| bolond | błazen (błąd) |
| tompa | tępy |
| pisztráng | pstrąg |
| drága | drogi |
| utca | ulica |
| macska | kot(ka) (mačka po chorwacku, serbsku, słoweńsku i słowacku) |
| szekerce | siekiera |
Dialekty języka
[edytuj | edytuj kod]
Wyróżnia się osiem głównych dialektów języka węgierskiego[9] (patrz mapa):
1. Zachodni (nyugati):
- występowanie trzech samogłosek e – dwie opisane w sekcji „Fonetyka” i trzecia wymawiana pośrednio (ë), jak w polskim słowie miejsca: np. lehet (może być) → lëhet, legy (mucha) → lëgy (ale legy = bądź jest wymawiane normalnie!)
- wymowa długich ú, ű, í jako krótkich (út → ut – droga, víz → viz – woda)
- wymowa najkrótszego e jak słabego ö: betű → bötű – litera, felmegy → fölmëgy – wchodzi (drugie e jest wymawiane jak w polskim słowie miejsca)
- wypadanie l zamykającej sylabę z jednoczesnym ściśnięciem samogłoski: szalma → szóma – słoma, hallgat → hāgat – słuchać, milczeć (z długim a, ale wymawianym jak po polsku, a nie jak np. w węg. słowie áll)
- wymowa ly jak l: folyik → folik – płynie
- dźwięk j zmienia się po spółgłosce w gy lub ty: borjú → borgyú – cielę, apja → aptya – jego/jej ojciec
2. Zadunajski (dunántúli): Cechy dialektu zachodniego, a dodatkowo samogłoska a występująca po sylabie z długim á jest wymawiana ciaśniej niż literackie węgierskie a: lába → lábâ – noga (â wymawia się jak polskie o – ciaśniej niż węgierskie a), vágja → vággyâ – tnie (kon. przedm.; oprócz â mamy zmianę j po spółgłosce w gy)
3. Południowy (déli): Cechy dialektu zachodniego, ale silniejsza wymowa najkrótszego e jak słabego ö. W tej gwarze np. megette (zjadł, kon. przedm.) brzmi jak mögötte (za nim)
4. Cisański (tiszai, alföldi):
- zamiast długich ó, ő oraz krótkich zbitek ol, öl, występują zacieśniające się dyftongi: bók → bouk – pokłon, volt → vaut – był, zöld → zöüd – zielony
- długie é wymawia się czasem jak í (pénz → pínz – pieniądze, kék → kík → niebieski), a czasem zastępuje się zacieśniającym dyftongiem (kéz → kéiz – ręka)
- wymowa ly i l przed samogłoskami jak j: lány → jány, lyuk → juk → dziura
5. Palóc:
- ly przed samogłoskami wymawiane jest bardziej jak lj, niż j (golyó → goˡjo – kula, pocisk, folyik → foˡjik – płynie); podobnie wymawia się l
- ciaśniejsza wymowa a i á: szamár → szâmār – osioł (â jak polskie o, ā jak polskie a, ale dłużej), lány → ˡjāny – dziewczyna (wymowa l – j. w.)
- zmiękczanie n, d, t: von → vony – ciągnie, dinnye → gyinnyë – dynia, tükör → tyükör – lustro
- rozróżnianie e, ë, é
6. Północno-wschodni (északkeleti): Cechy podobne jak w dialekcie cisańskim, ale długie é zmienia się w dyftong otwierający ië: kék → kiëk
7. Środkowo-siedmiogrodzki (mezőségi) (już poza granicami obecnych Węgier): Cechy podobne jak w dialekcie cisańskim, poza tym:
- o wymawiane jak a: bor → bar – wino, gondol → gandal – myśli
- szerzej wymawiane ö, zwłaszcza akcentowane – trochę jak öe (ze słyszalnym e): ökör → öeköer – wół, ölel → öelel – przytula
- nieakcentowane ö często wymawiane jako e: tükör → tűker – lustro, ökrök → öekrek – woły
8. Szeklerski: Występuje we wsch. Siedmiogrodzie, najbardziej niejednorodny ze wszystkich węgierskich dialektów. Sami Szeklerzy uważają się za Węgrów, ale ich pochodzenie nie jest ustalone[10]. Według badaczy rzeczywiście mogą być oni węgierskiego pochodzenia, ale mogą też pochodzić od Awarów lub Hunów i mogli zamieszkiwać Siedmiogród jeszcze przed zasiedleniem basenu karpackiego przez Węgrów. Cechy dialektu szeklerskiego:
- ścieśnienie samogłosek w jednych przypadkach: minket → münket – nas (biernik), titeket → tütököt – was (biernik), kis → küs – mały, énekel → éneköl – śpiewać
- otwarcie samogłosek w innych przypadkach: fül → fil – ucho, ünnep → innep – święto
- wymowa ly jako j, ale nie zawsze
- liczne słowa, nie używane przez pozostałych Węgrów
Na mapie widać jeszcze dialekt Czangów (nr 9). Czangowie to lud o podobnie nieznanym pochodzeniu, jak Szeklerzy. Mieszkają w rumuńskiej części Mołdawii. Wyznają katolicyzm, w odróżnieniu od prawosławnych Rumunów. Węgrzy uważają ich język za dialekt węgierskiego (zbliżony bardzo do średniowiecznej odmiany języka), ale jest on na tyle różny od współczesnego literackiego języka węgierskiego, że Węgrzy i Czangowie się nie rozumieją.
Rozmówki
[edytuj | edytuj kod]- Nazywam się XY. – XY vagyok.
- Dzień dobry! – (rano:) Jó reggelt! (w ciągu dnia:) Jó napot!
- Dobry wieczór! – Jó estét!
- Dobranoc! – Jó éjszakát!
- Dziękuję (bardzo)! – Köszönöm (szépen)!
- Proszę! – Kérem! Szívesen!
- Tak. – Igen.
- Nie. – Nem.
- (Nie) rozumiem. – (Nem) értem.
- Przepraszam! – Elnézést!
- Na zdrowie! – Egészségedre!
Varia
[edytuj | edytuj kod]Określenie koloru czerwonego
[edytuj | edytuj kod]
Język węgierski ma dwa słowa na określenie koloru czerwonego: piros i vörös.
| piros | vörös | |
|---|---|---|
| znaczenie dosłowne | żywoczerwony | ciemnoczerwony |
| znaczenie przenośne | dla opisu przedmiotów nieożywionych bądź sztucznych, dla oddania obojętnego lub przychylnego nastawienia | dla opisu przedmiotów ożywionych lub naturalnych (przedmiotów biologicznych, przyrodniczych, fizycznych, astronomicznych), dla oddania silnego zaangażowania emocjonalnego lub powagi |
| przykłady użycia | czerwony znak, czerwona kredka, czerwona farba, czerwony dzień (w kalendarzu), czerwone policzki, czerwone usta, czerwone kwiaty, czerwone jabłko, kier, czerwony samochód, czerwone światło (jako zakaz), czerwień na fladze, czerwona papryka, czerwony pieprz | komunizm, socjalizm, Armia Czerwona, czerwone wino, czerwony dywan (dla gości), miłość, Czerwony Krzyż, Morze Czerwone, czerwień (kolor światło w widmie), czerwone ciałka krwi, czerwona kapusta, czerwone niebo (przy zachodzie słońca) |
Związki pokrewieństwa
[edytuj | edytuj kod]W węgierszczyźnie istnieją pojęcia uwzględniające wiek rodzeństwa: öcs (młodszy brat), báty (starszy brat), húg (młodsza siostra), nővér (starsza siostra).
Istnieje też słowo testvér oznaczające pojedynczego członka rodzeństwa (brata albo siostrę) bez rozróżnienia ze względu na płeć – poprzez dodanie fiú (chłopiec) lub lány (dziewczyna) można utworzyć słowo oznaczające brata (fiútestvér) lub siostrę (lánytestvér) bez określania ich wieku względem mówiącego.
Przodków i potomków można nazywać do piątego pokolenia:
- nagy- (dziadkowie), np. nagyszülők (dziadkowie – nagy (duży)),
- déd- (pra-), np. dédapa (pradziadek),
- ük- (prapra-), np. ükunoka (wnuk wnuka),
- szép- (praprapra-), np. szépanya (babka prababci/pradziadka).
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Borbála Keszler (red.) Magyar grammatika, Nemzeti Tankönyvkiadó, Budapest, 2000, s. 215.
- ↑ Gy. Nanovfszky (red.) Nyelvrokonaink, Teleki Laszló Alapítvány, Budapest, 2000, s. 279, 284.
- ↑ Gy. Nanovfszky, s. 193, 194, 272, 273.
- ↑ István Kenesei (red.) A nyelv és a nyelvek, Akadémiai Kiadó, Budapest, 2004, s. 77.
- ↑ Budapeszt – Język węgierski [online], www.budapeszt.infinity.waw.pl [dostęp 2017-11-24] [zarchiwizowane z adresu 2012-03-18].
- ↑ Népszótár [online], nepszotar.com [dostęp 2017-11-24] [zarchiwizowane z adresu 2012-03-20].
- ↑ Békávézik – Szlengblog [online], szleng.blog.hu [dostęp 2017-11-24].
- ↑ Hírszerző – Belföld – Végkielégítések: káoszba fullad a BKV botránysorozata. hirszerzo.hu. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-08-21)]..
- ↑ Gy. Nanovfszky, s. 274, 275.
- ↑ Kristó Gyula A székelyek eredete, Budapest, 2005.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Istvan Varsányi Magyar-lengyel és lengyel-magyar szótár, Terra, Budapest, 1988
- Istvan Kenesei (red.) A nyelv és a nyelvek, Akadémiai Kiadó, Budapest, 2004
- György. Nanofvszky (red.) Nyelvrokonaink, Teleki Laszló Alapítvány, Budapest, 2000
- Hungarolingua – Magyar nyelvkönyv, t. 1-3, Debreceni Nyári Egyetem, Debrecen 1996-2001.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]
- Słownik węgiersko-polski i polsko-węgierski
- Kurs węgierskiego po angielsku
- Tablice gramatyczne i ćwiczenia z języka węgierskiego
- Słownik węgiersko-angielski i angielsko-węgierski
- Podręcznik do nauki węgierskiego na WikiBooks (start: październik 2008)
- Słówko dnia – nauka języka węgierskiego
