Przejdź do zawartości

Marta Kubišová

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Wersja do druku nie jest już wspierana i może powodować błędy w wyświetlaniu. Zaktualizuj swoje zakładki i zamiast funkcji strony do druku użyj domyślnej funkcji drukowania w swojej przeglądarce.
Marta Kubišová
Ilustracja
Marta Kubišová, 2014
Data i miejsce urodzenia

1 listopada 1942
Czeskie Budziejowice

Typ głosu

alt[1]

Gatunki

pop

Zawód

wokalistka

Aktywność

od 1961

Wydawnictwo

Supraphon

Odznaczenia
Medal Za Zasługi II stopnia (Czechy) Kawaler Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja) Kawaler Orderu Zasługi Wielkiego Księstwa Luksemburga
Faksymile
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa
Marta Kubišová, 2010

Marta Kubišová (ur. 1 listopada 1942 w Czeskich Budziejowicach) – czeska piosenkarka, trzykrotna (za 1966, 1968 i 1969 rok) zdobywczyni czechosłowackiej nagrody „Złotego Słowika”, laureatka festiwali Bratislavská lýra. Sygnatariuszka i rzeczniczka Karty 77[2][3][4].

Życiorys

Marta Kubišová urodziła się 1 listopada 1942 roku w Czeskich Budziejowicach. Jej ojciec był internistą. Matka zajmowała się domem, a następnie sprzedawała płyty czeskiej wytwórni muzycznej Supraphon w sklepie przy ulicy Celetnej w Pradze. Małżeństwo, oprócz córki, dochowało się syna Jana. W 1952 roku rodzina przeniosła się do Podiebradów[2], gdzie w latach 1954–1959 Kubišová uczęszczała do gimnazjum[5]. Po jego ukończeniu pragnęła, jak jej ojciec, studiować medycynę, jednak nie dostała się na studia z powodu inteligenckiego pochodzenia. Od 1959 do 1962 roku była zatrudniona w hucie szkła jako brakarka (przy wyszukiwaniu szklanek i butelek, które nie spełniały norm)[4]. Jednocześnie śpiewała amatorsko z zespołem tanecznym w Podiebradach oraz w kawiarni w Nymburku[2][5]. W tym czasie bezskutecznie starała się o rekomendację z fabryki, aby dostać się na studia medyczne[6].

Kariera muzyczna

W 1961 roku wzięła udział w konkursie „Szukamy nowych talentów” awansując do finału[5][6]. Na sezon 1962/1963 została zaangażowana do pardubickiego teatru Stop divadla[2][5], gdzie poznała kompozytora, Bohuslava Ondráčka[3], który wpłynął na jej dalszą karierę[1]. W sezonie 1963/1964 pracowała w teatrze Alfa w Pilźnie, w którym współpracowała z sekstetem jazzowym Ondráčka[3]. Popularność jaką zdobyła występując w małych teatrach oraz oryginalność utworów Bohuslava Ondráčka przyciągnęły uwagę reżyserów teatralnych[1]. We wrześniu 1964 roku przeprowadziła się do Pragi. W stolicy, za namową Jana Schneidera, rozpoczęła występy w teatrze muzycznym Rokoko znajdującym się na placu Wacława[2][7]. Tam też zaczęła tworzyć własny repertuar[6]. Dzięki reżyserowi z Rokoka, Darkowi Vostřelowi, pojawiła się w programie telewizyjnym Vysílá studio A[1]. W 1965 roku, w teatrze, podczas prób do Čekání na slávu, poznała Helenę Vondráčkovą i Václava Neckářa. Rok później, na festiwalu Bratislavská lýra w Bratysławie, zdobyła (wraz z Vondráčkovą) „Srebrną lirę” za wykonanie piosenki „Oh, baby, baby” oraz zadebiutowała w filmie – Mučedníci lásky, którego reżyserem był przyszły mąż piosenkarki, Jan Němec[2][7].

W 1967 roku została uhonorowana nagrodą „Złotego Słowika” dla najlepszej czechosłowackiej piosenkarki roku 1966[8], przyznawaną przez czytelników „Mladého světa” i słuchaczy stacji radiowych. W tym samym roku zdobyła „Brązową lirę” na festiwalu Bratislavská lýra za wykonanie piosenki w duecie z Waldemarem Matušką „Nech tu lásku spát” oraz została obsadzona w (realizowanym również w następnym roku) serialu telewizyjnym Píseň pro Rudolfa III w reżyserii Jaromíra Vasty[2][9], w którym wykonała pieśń (do słów Petra Rady) nadawaną w radiu po sierpniu 1968 roku jako „Modlitba pro Martu” („Modlitwa dla Marty”)[4].

Sukcesy na czechosłowackiej scenie muzycznej zaowocowały w 1968 roku występami Kubišovej podczas targów MIDEM (akronim od Marché International du Disque et de l’Edition Musicale) w Cannes we Francji, ofertą występów w Londynie (odrzuconą ze względu na niekorzystne warunki finansowe) oraz występem w paryskiej Olympii na zaproszenie Bruna Coquatrixe’a, gdzie spotkała się z Arethą Franklin[6]. W tym samym roku zdobyła „Złotą lirę” na festiwalu Bratislavská lýra za wykonanie piosenki „Cesta” autorstwa Jindřicha Brabeca oraz Petra Rady, a także zrealizowała swój pierwszy recital telewizyjny Náhrdelník melancholie w reżyserii Jana Němca. W 1968 roku jej brat Jan wyemigrował do Kanady[2].

„Praska Wiosna”

W czasie „Praskiej Wiosny” (okresie politycznej liberalizacji w Czechosłowacji, trwającej od 5 stycznia do 20 sierpnia 1968 roku) wraz z Ivą Janžurovą oficjalnie, w obecności kamer telewizyjnych, wsparła Alexandra Dubčeka po jego powrocie z negocjacji z władzami ZSRR w Moskwie[6][9].

W nocy z 20 na 21 sierpnia 1968 roku rozpoczęła się operacja „Dunaj” – inwazja wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację w celu powstrzymania politycznych reform. Po rozpoczęciu operacji telewizja dwukrotnie wyemitowała Píseň pro Rudolfa III[4]. Piosenka z tego serialu, nadawana w radiu jako „Modlitba pro Martu”, wraz z upływem czasu stała się odzwierciedleniem nastrojów społecznych po krwawym stłumieniu „Praskiej Wiosny” oraz wyrazem obywatelskiego protestu przeciwko wtargnięciu obcych wojsk[2][9].

Golden Kids. Po prawej Marta Kubišová (1969)

1 listopada 1968 roku powstał (pod kierownictwem Bohuslava Ondráčka[3]) tercet Golden Kids, w którym oprócz Kubišovej występowali Helena Vondráčková i Václav Neckář[2][9]. Przed końcem roku tercet miał własny program, a muzyczni krytycy uznali piosenki Kubišovej: „Cesta”, „Lampa” i „Máj” za trzy najlepsze piosenki mijającego roku. 1 stycznia 1969 roku wzięła udział w programie noworocznym GramoHit, w którym wykonała utwór „Modlitba pro Martu”. Na początku 1969 roku tercet występował na targach muzycznych MIDEM w Cannes, z których powrócił przedwcześnie na wieść o samospaleniu Jana Palacha. Efektem pozytywnych recenzji krytyków muzycznych po serii koncertów Golden Kids było podpisanie kontraktu z Polydor Records. Jednocześnie Kubišová otrzymała nagrodę „Złotego Słowika” w kategorii najlepsza czechosłowacka piosenkarka 1968 roku[10], a na festiwalu w Splicie piosenką „Atlantis” zdobyła trzecie miejsce. W tym samym roku zespół wystąpił m.in. na festiwalu Europe Songs w Szwecji[6][9] oraz w zachodnioniemieckiej telewizji[1], a w Czechosłowacji została wydana jej pierwsza solowa płyta Songy a balady[2][11], nagrała także piosenkę dla radia „Tajga blues '69” dla upamiętnienia ośmiorga uczestników demonstracji z 25 sierpnia 1968 roku na placu Czerwonym w Moskwie przeciwko interwencji zbrojnej w Czechosłowacji (sześcioro z nich zesłano do łagrów, a dwoje zamknięto w szpitalu psychiatrycznym)[4] oraz zrealizowała drugi recital telewizyjny Proudy lásku odnesou. We wrześniu 1969 Marta Kubišová poślubiła reżysera Jana Němca[2][9].

Złamanie kariery

Zmiany polityczne jakie nastąpiły w Czechosłowacji po stłumieniu „Praskiej Wiosny” oraz postępująca od końca roku 1969 „normalizacja”[a] spowodowały powolne odsuwanie Marty Kubišovej od występów publicznych, telewizji oraz emisji jej piosenek w radiu (nowy dyrektor radia zarządził, aby nadawano tylko jeden utwór piosenkarki dziennie, celem osłabienia jej pozycji w nadchodzącym plebiscycie na najpopularniejszą wokalistkę roku). Nowo wybrane władze Komunistycznej Partii Czechosłowacji, z Gustávem Husákiem na czele, nie mogły zaakceptować popularności wokalistki, która otwarcie poparła Alexandra Dubčeka, a poprzez piosenkę „Modlitba pro Martu” była kojarzona ze zrywem 1968 roku. Podjęte działania nie przyniosły spodziewanego rezultatu i na początku 1970 roku – w plebiscycie na najlepszą piosenkarkę roku 1969 – zdobyła największą liczbę głosów[12]. Zgodnie z wytycznymi władz, nagrodę odebrała „za zamkniętymi drzwiami” w redakcji „Mladého světa”[2].

Ostatni występ Golden Kids odbył się 27 stycznia 1970 roku w hali sportowej w Ostrawie, a kilka dni później (3 lutego) decyzją władz tercet został rozwiązany[2][9]. Państwowy Pragokoncert zakazał wokalistce pracy i działalności artystycznej. Ponadto objęto całkowitą cenzurą jej twórczość[3][6]. Ostatni singel, „Kde máš ten dům”, nagrany w czerwcu 1970 roku dla Supraphonu, został przed wydaniem zniszczony[6][9], natomiast aparat bezpieczeństwa Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej – Státní bezpečnost (StB) zadbał, aby Kubišova nie mogła znaleźć pracy. Przez kolejne prawie 20 lat radio i telewizja czechosłowacka nie nadały ani jednej piosenki w wykonaniu artystki[4]. Rolę Kubišovej, która w swoim repertuarze miała zagraniczne piosenki z czeskimi tekstami, zdemaskował na swych łamach m.in. wschodnioniemiecki organ partii komunistycznej, dziennik „Neues Deutschland”: dzięki rewizjonistycznej postawie wobec zachodniego przemysłu rozrywkowego, który w Czechosłowacji przeważył, przeciwnik mógł systematycznie stopniować swą ideologiczną dywersję właśnie za pomocą hitów. Za pośrednictwem zachodnich szlagierów osiągnąć apolityczną postawę, by dalej demoralizować młodzież, a tym samym stworzyć hołotę, która potem poprowadziłaby akcję przeciw socjalistycznej sile kraju[4]. W mediach istniał formalny zakaz wymieniania nazwiska piosenkarki.

Wykluczenie z życia publicznego

Oficjalnym, propagandowym wyjaśnieniem, które miało uwiarygodnić w oczach społeczeństwa usunięcie Marty Kubišovej z życia publicznego, był „fakt”, że Kubišova wzięła udział w zdjęciach pornograficznych i nie może już być artystką socjalistyczną – jak napisał centralny organ Komunistycznej Partii Czechosłowacji, „Rudé právo”. Prowokacja StB polegała na skopiowaniu w całości duńskiej książeczki porno Gorące kotki, w której dokonano fotomontażu kilku zdjęć tak, aby była na nich widoczna twarz Kubišovej. Spreparowane pismo rozesłano do instytucji kulturalnych, gazet, radia oraz telewizji. Ponadto w rozmowach z innymi artystami sugerowano, że wokalistka wzięła udział w filmie pornograficznym, który zrealizowano w jednej z praskich willi. Efektem był całkowity ostracyzm na oficjalnych imprezach. W odpowiedzi piosenkarka wytoczyła dyrektorowi Pragokoncertu proces o zniesławienie. Sprawa zakończyła się orzeczeniem przez sąd przeprosin – w związku z czym dyrektor wyraził skruchę, ale przedsiębiorstwo i tak zerwało wszystkie kontrakty oraz umowy z wokalistką[4]. Proces oraz sytuacja, w jakiej znalazła się Kubišova, odbiły się na jej stanie zdrowia: w 1971 roku, będąc w ósmym miesiącu ciąży, poroniła na skutek stresu (lekarze uratowali ją ze śmierci klinicznej)[2][6][13]. Kubišova była faworytką w kolejnej edycji plebiscytu o nagrodę „Złotego Słowika”, ale interwencja Departamentu Prasy i Informacji (Úřad pro tisk a informace, 1968–1989), kierowanego przez Edwarda Švacha, sprawiła, że zmieniono zasady przyznawania nagrody (m.in. połączono kategorie, zniszczono część kartek pocztowych z głosami na Kubišovą, jednocześnie podwajając liczbę oddanych głosów na Evę Pilarovą). W ten sposób Kubišova oficjalnie zajęła miejsce siódme, niepozwalające na uroczyste wręczenie nagrody (występy laureatów specjalnie ograniczono do miejsca szóstego)[4] – zwycięzcą połączonych kategorii został Karel Gott[14].

Po powrocie ze szpitala pracowała chałupniczo przy wyrobie zabawek dla spółdzielni lalkarskiej Kierunek, gdyż reżim komunistyczny nie pozwolił jej na wykonywanie innej pracy[a][4][13]. W 1972 roku rozwiodła się z Janem Němcem (w 1974 roku został zmuszony do emigracji[15]). W 1973 roku piosenkarka wyprowadziła się z Pragi i zamieszkała we wsi Slapy. W lutym 1974 roku wyszła za mąż za reżysera Jana Moravca[2][13]. W tym czasie, w zamian za publiczne wyrażenie poparcia dla władzy socjalistycznej, sugerowano możliwość poprawy sytuacji artystki, ale Kubišova propozycję odrzuciła[6].

W 1977 roku została sygnatariuszką Karty 77 (niezależnej inicjatywy działającej na rzecz przestrzegania praw człowieka) oraz jej rzeczniczką (1977–1978[16]) po aresztowaniu Václava Havla[2][13]. W sierpniu 1978 roku uczestniczyła w spotkaniu przedstawicieli Karty 77 i Komitetu Obrony Robotników w Karkonoszach[4], którego celem było wydanie wspólnego oświadczenia w 10. rocznicę „praskiej wiosny” i interwencji wojskowej w Czechosłowacji[17], co wzmogło wobec niej działania inwigilacyjne prowadzone przez StB[6]. W tym samym roku nielegalnie nagrała kilka piosenek z akompaniamentem gitarowym Jaroslava Hutki, które ukazały się na kompilacyjnym albumie Zakázaní zpěváci druhé kultury wydanym w Szwecji[2][3][13] oraz nagrała piosenkę „Tvé jméno Jan – Pocta Janu Patočkovi” i amatorski wideoklip dla upamiętnienia śmierci profesora Jana Patočki[6]. 1 czerwca 1979 roku urodziła córkę Kateřinę (Kačenkę)[2][6][13], której ojcem chrzestnym został Václav Havel[4]. Na początku lat 80. powróciła do Pragi i rozwiodła się z Janem Moravcem z powodu jego zdrady małżeńskiej[4]. Od 1981 do 1989 roku pracowała jako referentka w wydziale budownictwa urzędu miejskiego[2][6][13].

Powrót

Pierwsze publiczne pojawienie się Marty Kubišovej nastąpiło 10 grudnia 1988 roku podczas legalnej demonstracji na placu Škroupově náměstí w Pradze z okazji 40-lecia uchwalenia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, gdzie zaśpiewała czechosłowacki hymn „Kde domov můj”. Był to właściwie pierwszy publiczny występ od 1970 roku[2][13]. 21 listopada 1989 roku, podczas aksamitnej rewolucji, zaśpiewała z balkonu gmachu wydawnictwa „Melantrich” na placu Wacława w Pradze „Modlitwę dla Marty” oraz hymn Czechosłowacji. W grudniu tego samego roku wzięła udział w oficjalnym koncercie, a wytwórnia Supraphon ponownie wydała jej pierwszą płytę Songy a balady[2][11][18]. 2 czerwca 1990 roku odbył się pierwszy solowy koncert artystki w pałacu Lucerna, podczas którego otrzymała „dożywotniego” „Złotego Słowika”[2], również jako uhonorowanie za rok 1970[18].

W 1990 roku, na krótko, zaangażowała się w politykę i została wybrana do Izby Narodów Zgromadzenia Federalnego, ówczesnego Parlamentu Czechosłowackiego, z ramienia Forum Obywatelskiego[19]. 3 listopada 1994 roku podczas koncertu Golden Kids Comeback otrzymała wraz z zespołem złotą płytę za 250 tys. sprzedanych płyt. W roku 1995 została odznaczona Medalem Za Zasługi II stopnia[2][20].

Zajmuje się działalnością charytatywną i od 1992 roku prowadzi program telewizyjny o zwierzętach w schroniskach Chcete mě? W 1997 roku ukazała się biografia piosenkarki, napisana przez Adama Georgieva, Chytat slunce, a rok później artystka została uhonorowana wprowadzeniem do Síně slávy[2][20]. Od 1998 roku stale współpracuje z teatrem Ungelt w Pradze. W 2005 roku ukazała się druga biografia – Asi to tak sám Bůh chtěl autorstwa Luboša Nečasa. W 2012 otrzymała z rąk ambasadora Francji w Czechach Legię Honorową[21][22], a w 2015 roku została odznaczona Orderem Zasługi Wielkiego Księstwa Luksemburga[2] oraz otrzymała tytuł Dáma české kultury[23].

Marta Kubišova jest jedną z głównych bohaterek książki Mariusza Szczygła Gottland[24]. Historia Kubišovej stała się też kanwą sztuki teatralnej Małgorzaty Sikorskiej-Miszczuk Zaginiona Czechosłowacja[25]. Prapremiera została przygotowana w 2011 roku specjalnie na Międzynarodowy Festiwal Teatralny „Demoludy” w Olsztynie[26].

Twórczość

Dyskografia (albumy)

Solowe[11]:

  • Songy a balady (1969, 1989)
  • Lampa (1990)
  • Adventní písně a koledy (1990)
  • Někdy si zpívám... (1991)
  • Songy a nálady (1993)
  • Golden Kids (1993)
  • Řeka vůní (1995)
  • Singly 1 (1996)
  • Bůh ví (1996)
  • Nechte zvony znít (Singly 2) (1997)
  • Vánoce s Martou Kubišovou (1997)
  • Dejte mi kousek louky (Singly 3) (1998)
  • Síň slávy (1999)
  • Marta Kubišová v Ungeltu (1999)
  • Modlitba (Singly 4) (1999)
  • Taiga blues (Singly 5) (2000)
  • Příběh – to nejlepší (2004)
  • Vítej, lásko (2005)
  • Ne! The Soul Of Marta Kubišová (2009)
  • Vyznání – Zlatá kolekce (2010)
  • Zlatá šedesátá (2012)
  • Magický Hlas Rebelky (Písně Z Dokumentárního Filmu Olgy Sommerové) (2014)

Golden Kids[27]:

  • Micro-Magic-Circus (1969, 1970, 1997)
  • Golden Kids 1 (1970, 1997)
  • Golden Kids (1993)
  • Václav Neckář & Golden Kids – Motejl Modrejl 1968 – 1970 (1998)

Filmy

  • Revue v mlze (1966, TV)
  • Mučedníci lásky (1966)
  • Píseň pro Rudolfa III (1967–1968, TV)
  • Jak se krade milión (1967)
  • Náhrdelník melancholie (1968, TV)
  • Gramohit 68 (1968, TV)
  • Bylo čtvrt a bude půl (1968)
  • Revue pro následníka trůnu (1969, TV)
  • Proudy lásku odnesou (1969)
  • Stíny včerejška (1991, TV)
  • Stalo se na podzim (1993, TV)
  • Kameňák 2 (2004)
  • Kde lampy bloudí (2006)
  • Bestiář (2007)
  • Svět z papíru (2008, etiuda)
  • Waldemar Matuška 2 – Buď pořád se mnou (2011)

Źródło: Česko-Slovenská filmová databáze[1].

Ponadto Marta Kubišova wystąpiła w ponad 50 filmach dokumentalnych i 50 programach telewizyjnych oraz 5 teledyskach[1].

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ a b Pod pojęciem „normalizacji” władze Komunistycznej Partii Czechosłowacji rozumiały m.in. odmówienie tysiącom ludzi możliwości pracy w ich zawodach z powodu poglądów politycznych, z jednoczesnym nakazem pracy na stanowiskach wymagających niskich kwalifikacji. Takie działania miały na celu odseparowanie od swoich naturalnych środowisk potencjalnie niebezpiecznych dla systemu intelektualistów, ludzi nauki, kultury, polityki czy religii. Przykłady podał Mariusz Szczygieł w artykule Marta Kubišova („Wysokie Obcasy”, 2001): córka pisarza Jana Procházki, Lenka, ledwo skończyła uniwersytet, w ramach normalizacji musiała zostać sprzątaczką. Dwanaście lat sprzątała teatr. Aktorzy, których Lenka znała z warsztatów dykcji, omijali ją zakłopotani, gdy trzymała ścierkę z wiadrem. Kardynał Miloslav Vlk w ramach normalizacji osiem lat mył wystawy sklepowe. Filozof Jiří Němec pięć lat był nocnym stróżem. Pisarz Karel Pecka sześć lat pracował w kanałach miejskich. Krytyk Milan Jungman dziesięć lat czyścił okna. Spiker radiowy Jiří Dienstbier trzy lata był palaczem w kotłowni. Dziennikarz Karel Lansky 20 lat kładł glazurę. Tłumacz Václav Burian dziewięć lat był dozorcą pięciu kamienic[4].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g Marta Kubišová. csfd.cz. [dostęp 2016-03-25].
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z Marta Kubišová: Biografie. martakubisova.cz. [dostęp 2016-03-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-09-15)].
  3. ↑ a b c d e f (jr): KDO BYL KDO v našich dějinách ve 20. století. libri.cz. [dostęp 2016-03-20].
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Mariusz Szczygieł: Marta Kubisova. wysokieobcasy.pl, 2001-12-14. [dostęp 2016-03-21].
  5. ↑ a b c d Marta Kubišová. Biografie 1942–1962. kubisova.cz. [dostęp 2016-03-20].
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Adina Janovská: Česká popová legenda přežila klinickou smrt, úmrtí dítěte, zničení kariéry i dvě ztroskotaná manželství… Tajnosti slavných. krajskelisty.cz, 2014-11-19. [dostęp 2016-03-20].
  7. ↑ a b Marta Kubišová. Biografie 1963–1966. kubisova.cz. [dostęp 2016-03-20].
  8. ↑ Výsledky ročníků V. ROČNÍK (1966). ceskyslavikmattoni.cz. [dostęp 2016-03-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-15)].
  9. ↑ a b c d e f g h Marta Kubišová. Biografie 1967–1970. kubisova.cz. [dostęp 2016-03-20].
  10. ↑ Výsledky ročníků – VII. ROČNÍK (1968). ceskyslavikmattoni.cz. [dostęp 2016-03-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-04)]. (cz.).
  11. ↑ a b c Marta Kubišová w bazie Discogs.com (ang.)
  12. ↑ Výsledky ročníků VIII. ROČNÍK (1969). ceskyslavikmattoni.cz. [dostęp 2016-03-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-04)].
  13. ↑ a b c d e f g h Marta Kubišová. Biografie 1971–1988. kubisova.cz. [dostęp 2016-03-23].
  14. ↑ Výsledky ročníků IX. ROČNÍK (1970). ceskyslavikmattoni.cz. [dostęp 2016-03-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-15)].
  15. ↑ Jan Němec. csfd.cz. [dostęp 2016-03-23].
  16. ↑ Tomáš Vlček: Chronologický seznam mluvčích Charty 77. totalita.cz. [dostęp 2016-04-04].
  17. ↑ Pavel Zvěřina: Charta 77 – přehled dokumentů rok 1978. totalita.cz. [dostęp 2016-04-04].
  18. ↑ a b Marta Kubišová. Biografie 1989–1990. kubisova.cz. [dostęp 2016-03-23].
  19. ↑ Federální shromáždění 1990–1992. Federální shromáždění. [dostęp 2016-03-24].
  20. ↑ a b Marta Kubišová. Biografie 1991–2000. kubisova.cz. [dostęp 2016-03-23].
  21. ↑ Marta Kubišová převzala francouzský Řád čestné legie. novinky.cz, 2012-10-29. [dostęp 2016-03-25].
  22. ↑ Marta Kubišová. Biografie od 2001. kubisova.cz. [dostęp 2016-03-25].
  23. ↑ (kul): Dámou české kultury je Marta Kubišová. ceskatelevize.cz, 2015-02-27. [dostęp 2016-03-25].
  24. ↑ Gottland. nike.org.pl. [dostęp 2016-03-25].
  25. ↑ Zaginiona Czechosłowacja – pożegnanie z tytułem. teatr.olsztyn.pl. [dostęp 2016-03-25].
  26. ↑ Demoludowe spektakle. old.demoludy.art.pl. [dostęp 2016-03-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-12)].
  27. ↑ Golden Kids. discogs.com. [dostęp 2016-03-26].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Marta_Kubišová&oldid=74390070”