Ariusz

Ariusz - fragment bizantyjskiej ikony z XVI wieku przedstawiającej pierwszy sobór powszechny

Ariusz (ur. ok. 256 lub 260 w Cyrenajce, zm. 336) – wczesnochrześcijański prezbiter, teolog i poeta z Aleksandrii, Libijczyk z pochodzenia.

Jego nauka na temat relacji Boga Ojca i Syna Bożego oraz natury Bóstwa zyskała dużą popularność wśród ówczesnych chrześcijan najpierw na Wschodzie, później również na Zachodzie, szczególnie długo utrzymując się wśród plemion germańskich. Została uznana za sprzeczną z nauką Kościoła powszechnego na soborze w Nicei w 325 roku, który orzekł współistotność i równość w Bóstwie Ojca i Syna.

Naukę Ariusza nazywa się arianizmem.

Życiorys

Spalenie pism Ariusza podczas obrad pierwszego soboru powszechnego w Nicei. Manuskrypt CLXV, Biblioteca Capitolare, Vercelli, ok. 825 rok

Ariusz, syn Ammoniusa, pobierał nauki u Lucjana, prezbitera z Antiochii. Piotr, biskup Aleksandrii wyświęcił go na diakona, ale później wykluczył z gminy chrześcijańskiej z powodów dyscyplinarnych. Następca Piotra – biskup Achillas przyjął Ariusza z powrotem – czyniąc go proboszczem portowej dzielnicy Aleksandrii zwanej Baukalis. Kolejny biskup Aleksander wezwał go do siebie z prośbą o wytłumaczenie głoszonych i coraz popularniejszych nauk. Duchowny jednak oskarżył biskupa o herezję sabelianizmu. Ariusz zawarł swą doktrynę w dziele Thalia (Uczta), którego fragmenty zachowały się do dziś (zachowało się również kilka jego listów) w pismach św. Atanazego Wielkiego. Biskup Aleksander zwołał w (318 n.e. lub później, lecz przed 325) synod lokalny, który potępił Ariusza i jego nauki. Od początku najpoważniejszym przeciwnikiem Ariusza był Atanazy z Aleksandrii, który po śmierci abp. Aleksandra w 328 n.e. został wybrany patriarchą aleksandryjskim.

W 325 n.e. jeszcze formalnie pogański cesarz Konstantyn I Wielki zwołał do Nicei – miasta w Azji Mniejszej – synod, uznany po latach jako pierwszy sobór powszechny. Na soborze tym papieża Sylwestra reprezentował bp Hozjusz z Kordoby, będący również doradcą cesarza Konstantyna. Sobór skazał Ariusza na wygnanie, a jego księgi spalono. W 334 n.e. uczeń Ariusza, Wulfila, podjął się pracy misjonarskiej wśród Wizygotów, głosząc arianizm. Sam Ariusz zmarł w 336 roku w drodze na obrady synodu, który miał go zrehabilitować i przyjąć ponownie do Kościoła. Stworzona przez niego doktryna stała się na tyle popularna, iż zagroziła katolickiej. Arianizm za rządów cesarzy Konstancjusza i Walensa cieszył się cesarskim poparciem.

Wiara Ariusza

Od czasu zdławienia arianizmu Ariusz jest uznawany niemalże za symbol niewiary w boskość Jezusa Chrystusa lub wiary w Jego niepełną boskość, a nawet wiary w Jezusa będącego pierwszym stworzeniem Boga. Na Ariusza powoływali się bracia polscy i inni unitarianie. Współcześnie całokształt poglądów Ariusza na temat Boga Ojca i Syna Bożego zbudowany jest na podstawie zachowanych pism jego przeciwników z czasów kontrowersji. Dzieła samego Ariusza prawie w całości zostały zniszczone. Niemniej zachowały się pewne źródła, na podstawie których niektórzy dzisiejsi badacze twierdzą, że wiara Ariusza była inna niż to, w jaki sposób ją rozumieli jego przeciwnicy. Poglądy tego typu wpisują się w szeroki nurt odbiegających od tradycji poglądów wyznawanych w wielu kręgach teologicznych po II Soborze Watykańskim, nacechowanych rewizjonistycznym i irenistycznym podejściem do wszystkich niemal bez wyjątku poglądów teologicznych uznawanych w Kościele katolickim przez wieki aż do ostatniego soboru za błędne i przeciwne wierze katolickiej. Przykładem współczesnych prób rehabilitacji Ariusza jest podawanie wraz z odpowiednią interpretacją zachowanych wypowiedzi herezjarchy, których przykładem jest jeden z jego listów do Euzebiusza z Nikomedii:

Lecz my mówimy i wierzymy, wcześniej zdeklarowani i teraz deklarujący, że Syn nie jest niezrodzony, ani w żaden sposób częścią niezrodzonego; oraz że nie wywodzi swojego istnienia od żadnej materii; lecz że przez wolę i zamysł istniał przed czasem i przed wiekami, jako doskonały Bóg, jednorodzony i niezmienny; oraz że nie było Go, zanim został zrodzony, lub stworzony, lub przeznaczony, lub ustanowiony, ponieważ nie był niezrodzony. Jesteśmy prześladowani, ponieważ mówimy, że Syn ma początek, podczas gdy Bóg jest bez początku.

Wbrew pewnym poglądom, Ariusz nigdy nie wierzył we współistotną z Bogiem Ojcem boskość Syna Bożego, Logosu, Jezusa Chrystusa. Ariusz wierzył w boskość Jezusa Chrystusa na sposób adopcjanistyczny, nie uznając współistotności (homoousios) Boga Ojca i Boga, a więc tej samej boskiej istoty w dwóch osobach Ojca i Syna, podważając tym samym dogmat równości w Bóstwie i różnicy w osobach w Trójcy Przenajświętszej.

Od Gotów, już po śmierci Wulfili (w roku 383), arianizm przejęły kolejne plemiona germańskie: Gepidowie i Wandalowie. Później Alamanowie, Turyngowie i Longobardowie. Jedynie Frankowie pozostali poganami. W V w. ludy germańskie wtargnęły do imperium rzymskiego. Władcy germańscy mianowali ariańskich biskupów i osadzali ich na biskupstwach. Zatem chrześcijaństwo ariańskie było w pełni kontrolowane przez książąt, mocodawców ariańskich biskupów. Dlatego germańscy władcy wspierali arianizm i zwalczali chrześcijaństwo nicejskie, trudne do kontrolowania przez władców. Wielu z nich siłą nawracało na arianizm swych nowych, katolickich poddanych w Galii, Hiszpanii i Afryce północnej. Wizygoci w 415 r. podbili Akwitanię i Prowansję. Ich król Euryk przepędził z podległego mu terytorium biskupów katolickich i osadził na ich miejscu podległych mu biskupów ariańskich. Podbiwszy w Hiszpanii germańskich Swebów, zmusił ich do przyjęcia arianizmu. W Afryce Wandalowie założyli własne państwo. Wandalscy królowie Genzeryk i Huneryk wypędzali katolickich biskupów, a nawet skazywali na śmierć za odmowę przejścia na arianizm. Dochodziło do mordowania przez żołnierzy Huneryka ludności miejscowej (niegermańskiej) zgromadzonej na nabożeństwach nieariańskich. W wyniku tej polityki wszystkie miejsca kultu w królestwie Wizygotów przeszły w ręce arian. Zmuszano ludzi do apostazji. Zerwał z tą praktyką król Hilderyk, ale został pozbawiony władzy w roku 532, a jego następca Gelimer powrócił do starych praktyk. Działo się tak dlatego, że arianizm był wyznaniem Germanów. Ludność miejscowa (rzymska w Italii, galorzymska w Galii, mieszkańcy Hiszpanii i Afryki Północnej) była wyznania katolickiego. Zatem konflikt religijny nakładał się na niechęć ludności rzymskiej do najeźdźców, obcych kulturowo i religijnie. Gwałty władców germańskich jedynie pogłębiały te różnice.

Bibliografia

• J.W. Kowalski, Reformatorzy chrześcijaństwa, Warszawa 1970.
• H. Pietras, Sobór Nicejski (325), Kraków 2013.
• A. Sarwa, Herezjarchowie i schizmatycy, Sandomierz 2010.
• J.M. Szumski, M. Starowieyski, Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa, Poznań 1971.
• Religia. Encyklopedia PWN, tom 1, Warszawa 2001.
• Athanasius of Alexandria, History of the Arians, London, 2013.