Jaromil Jireš

Jaromil Jireš

Data i miejsce urodzenia	10 grudnia 1935 Bratysława
Data i miejsce śmierci	24 października 2001 Praga
Zawód	reżyser, scenarzysta
Współmałżonek	Hana Jirešová
Lata aktywności	1963–1999

{{Filmowiec infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | imię i nazwisko org = | alt grafiki = | imię i nazwisko urodzenia =

Jaromil Jireš (ur. 10 grudnia 1935 w Bratysławie, zm. 24 października 2001 w Pradze) – czeski reżyser i scenarzysta filmowy. Jeden z twórców czechosłowackiej Nowej Fali. Tworzył przede wszystkim dramaty poruszające kwestie codziennych dylematów moralnych. Ceniony za umiejętność opowiadania historii i surrealistyczne obrazy.

Młodość i edukacja

Urodził się w Bratysławie, jednak już od najmłodszych lat mieszkał w Pradze z matką i ciotką, którym zawdzięcza znajomość języka francuskiego. Studiował na praskiej FAMU, gdzie ukończył kierunek operatorski w 1958 roku i reżyserię w 1960 roku. Już w czasie studiów zaczął reżyserować pierwsze filmy, głównie dokumentalne, m.in. Gorączka (1958) i Sala zagubionych kroków (1960).

Kariera filmowa

W 1963 roku nakręcił swój pierwszy film pełnometrażowy, Pierwszy krzyk (Křik), który uczestniczył w festiwalu w Cannes. Film ten jest opisem życia młodego małżeństwa, które spodziewa się dziecka. Wbrew intencjom reżysera, reżimowi krytycy wykorzystali go do celów propagandowych, przeciwstawiając go Odwadze na co dzień Evalda Schorma, który uważali za zbyt pesymistyczny. Był to też jego pierwszy obraz nakręcony w studiu filmowym Barrandov, z którym współpracował do 1992 roku.

W 1965 roku wyreżyserował nowelę Romanca, która weszła w skład filmu Perełki na dnie, powstałego z inicjatywy Jireša. Nowela ta opowiada o miłości młodego elektryka do romskiej dziewczyny i otrzymała Grand Prix festiwalu w Oberhausen w 1966 roku, a także została wyróżniona przez krytyków z Film Society Review, którzy nazwali ją „uroczą historią miłosną”, a resztę filmu „nudną”. W tym samym roku Jireš został też wykładowcą reżyserii na FAMU.

W 1968 roku na podstawie powieści Żart Milana Kundery wyreżyserował film o tym samym tytule, do którego razem z pisarzem stworzył scenariusz. Film ten otrzymał dwie nagrody na festiwalu w San Sebastián: Katolickiego Biura Filmowego oraz nagrodę CIDALC. Początkowo obraz zyskał też popularność w kinach, jednak niedługo później został wycofany i zakazany w kraju aż do obalenia komunizmu, a reżyser został wyrzucony z uczelni. W międzyczasie Jireš kontynuował tworzenie filmów dokumentalnych, m.in. Zabawa w króla (1967), Dziadek (1968) oraz Wyprawa Vincenza Moštka i Šimona Pešla z Vlčnova do Pragi A.D. 1969.

Mimo represji związanych z Praską Wiosną, pozostał w kraju i zaczął tworzyć filmy, głównie dokumentalne, dla telewizji, jednakże brak wolności twórczej niekorzystnie wpłynął na jego zdrowie psychiczne: popadł w depresję. W 1970 roku nakręcił kolejny film, Waleria i tydzień cudów, na podstawie powieści Vítězslava Nezvala o tym samym tytule. Zdaniem Marii Janion jest on swego rodzaju przeglądem dziecięcych wyobrażeń na temat własnego pochodzenia, w którym urojenia bohaterki mieszają się ze schematami melodramatu i powieści grozy. Film opowiada o mieszkającej z babcią na wsi nastolatce, która przeżywa pierwszą w życiu menstruację (tytułowy „tydzień cudów”) oraz jest prześladowana przez wampiry. Dzieło skupia się na zmieniających się doświadczeniach świata głównej bohaterki oraz jej poglądach na sprzeczne z rzeczywistością wyobrażenia seksualne. W filmie pojawia się też wątek nekrofilii, przeciwstawionej młodzieńczej inicjacji bohaterki. W dojrzewaniu dziewczyny bierze udział wampir, podający się za jej ojca i księdza. Babcia dziewczyny pomaga mu ją uwieść w zamian za wieczną młodość. W filmie pojawia się również brat dziewczyny, będący jednocześnie jej obrońcą, jak i zalotnikiem, który najpierw kradnie dziewczynie perłowe kolczyki, by później je jej oddać. Obraz został nagrodzony Grand Prix festiwalu w Bergamo.

W 1972 roku wyreżyserował film I pozdrawiam jaskółki na podstawie pamiętników więziennych Marii Kudeříkovej, działającej w czeskim ruchu oporu podczas II wojny światowej. W 1974 roku otrzymał Srebrnego Smoka na Krakowskim Festiwalu Filmowym za Kasiarza. W 1978 roku stworzył film Młody mężczyzna i Moby Dick, który rok później został zaprezentowany na festiwalu w Moskwie. W 1982 roku ukończył obraz Zaćmienie częściowe, za który został nominowany do Złotego Lwa oraz zdobył Srebrnego Słonia na festiwalu w Kalkucie. Rok później wyreżyserował Katapultę, a w 1984 roku – Receptę na życie.

W 1986 roku nakręcił opowiadający o życiu Leoša Janáčka film Lev s bílou hřívou. Po 1989 roku ponownie wykładał na FAMU, a w 1993 roku został przewodniczącym Stowarzyszenia czeskich reżyserów. W 1991 roku wyreżyserował Labirynt, a trzy lata później zrealizował kolejny film – Nauczyciel tańca, za który został nominowany do Czeskiego Lwa dla najlepszego reżysera, a Martin Dejdar za rolę w nim otrzymał Czeskiego Lwa dla najlepszego aktora pierwszoplanowego. Ostatnim filmem Jireša był obraz Dvojrole z 1999 roku, poruszający problematykę zmiany tożsamości i związane z nią kwestie etyczne. Za rolę w tym filmie Tereza Brodská została nagrodzona Czeskim Lwem dla najlepszej aktorki pierwszoplanowej. W latach 90. Jireš był też przedstawicielem Czech w funduszu wsparcia europejskiej kinematografii Eurimages.

Ostatnie lata życia

W październiku lub grudniu 1999 roku w wypadku samochodowym doznał ciężkiego urazu głowy. Mimo wielu zabiegów rehabilitacyjnych, nie wrócił do pełni zdrowia. Zmarł w szpitalu uniwersyteckim w praskiej dzielnicy Motol 24 października 2001 roku.

Życie osobiste

Był żonaty z Haną Jirešovą, z którą miał dwoje dzieci: córkę Alenę i syna Ondřeja.

Filmografia

• Pierwszy krzyk (1963)
• Żart (1968)
• Waleria i tydzień cudów (1970)
• I pozdrawiam jaskółki (1972)
• Zaćmienie częściowe (1982)
• Katapulta (1983)
• Recepta na życie (1984)
• Lev s bílou hřívou (1986)
• Labirynt (1991)
• Nauczyciel tańca (1994)
• Dvojrole (1999)

Bibliografia

• Pietro Bianchi. Per Bergamo ragionamento sugli autori e sulla vittoria cecoslovacca. „Il Dramma”. 9, s. 24–25, 1970-09. (wł.). 
• Adam Bingham (red.): Directory of World Cinema: East Europe. Bristol: Intellect, 2011, s. 133. ISBN 978-1-84150-464-3. (ang.).
• Dominique Chansel: Europe On-screen: Cinema and the Teaching of History. Strasbourg: Council of Europe, 2001. ISBN 978-92-871-4531-4. (ang.).
• Ewa Ciszewska: Folklor w służbie komunizmu. Żart Milana Kundery w adaptacji Jaromila Jireša. W: Ewa Ciszewska, Ewelina Nurczyńska-Fidelska (red.): Hrabal i inni. Adaptacje czeskiej literatury. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2013, s. 63–86. DOI: 10.18778/7525-950-6.05. ISBN 978-83-7525-950-6.
• Peter Hames: Czech and Slovak Cinema: Theme and Tradition. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2010. ISBN 978-0-7486-2082-1. (ang.).
• Maria Janion: Odnawianie znaczeń. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1980. ISBN 978-83-08-00264-3.
• Patrycjusz Pająk: Z dziejów czeskiego horroru literackiego i filmowego w czasach komunizmu. W: Magdalena Bogusławska, Zuzanna Grębecka (red.): Popkomunizm. Doświadczenie komunizmu a kultura popularna. Kraków: Libron, 2010, s. 149–167. ISBN 978-83-62196-10-4.
• Steven Jay Schneider: 501 Movie Directors. Hauppauge: Barrons Educational Series, 2007. ISBN 978-0-7641-6022-6. (ang.).
• Jan Trzynadlowski (red.): W kręgu filmu, telewizji i teatru. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski, 1992. ISBN 978-83-229-0608-8.
• José Luis Tuduri: San Sebastián: un festival, una historia (1967-1977). San Sebastián: Euskadiko Filmategia, 1992. ISBN 978-84-604-3080-3. (hiszp.).
• Jack David Zipes, Pauline Greenhill, Kendra Magnus-Johnston (ed.): Fairy-Tale Films Beyond Disney: International Perspectives. New York: Routledge, 2016. ISBN 978-0-415-70929-3. (ang.).

Linki zewnętrzne

• Jaromil Jireš w bazie Filmweb
• Jaromil Jireš w bazie IMDb (ang.)