Edward III

Edward III Plantagenet

Król Anglii
Okres	od 25 stycznia 1327 do 21 czerwca 1377
Poprzednik	Edward II
Następca	Ryszard II
Dane biograficzne
Dynastia	Plantageneci
Data i miejsce urodzenia	13 listopada 1312 Windsor
Data i miejsce śmierci	21 czerwca 1377 Sheen Palace
Ojciec	Edward II Plantagenet
Matka	Izabela Francuska
Żona	Filipa de Hainault
Dzieci	Edward (Czarny Książę) Lionel z Antwerpii Jan z Gandawy Edmund Langley Tomasz Woodstock
Odznaczenia

{{Władca infobox}} Przestarzałe pola: "tytulatura".

Edward III (ur. 13 listopada 1312 w zamku Windsor, zm. 21 czerwca 1377 w Sheen Palace) – najstarszy syn króla Anglii Edwarda II i jego żony Izabeli Francuskiej. Król Anglii od 25 stycznia 1327 do śmierci. Jest jednym z najdłużej panujących monarchów angielskich (50 lat). Jego panowanie zostało zdominowane przez wojny z Francją (wojna stuletnia) i Szkocją.

Następca tronu

O dzieciństwie przyszłego Edwarda III (zwanego wówczas od miejsca urodzenia Edwardem Windsorem) wiemy bardzo niewiele. W 1326 r. razem z matką Izabelą i jej kochankiem, Rogerem Mortimerem, 8. baronem Wigmore, znalazł się na dworze swojego wuja, Karola IV Pięknego, króla Francji. Latem tego samego roku cała trójka udała się do hrabstwa Hainaut, skąd mieli wyruszyć do Anglii przeciwko królowi Edwardowi II i jego faworytom Despenserom. W Hainaut młody Edward poznał Filipę, córkę hrabiego Hainaut Wilhelma I, w której się zakochał. Należy tutaj nadmienić, iż przyszła królowa Anglii nie była zbyt urodziwa – była niska, pulchna, ruda i piegowata. Mimo to Edward darzył ją szczerą miłością.

Wyprawa Izabeli i Mortimera do Anglii zakończyła się sukcesem. Despenserowie zostali straceni, zaś Edward II uwięziony i zmuszony do abdykacji. 25 stycznia 1327 r. zrzekł się korony na rzecz Edwarda Windsora. Wkrótce potem został zamordowany. Jego syn jako Edward III został koronowany w Opactwie Westminsterskim 1 lutego 1327 r. przez arcybiskupa Canterbury, Waltera Reynoldsa. 24 stycznia 1328 r. Edward poślubił w Yorku Filipę d'Hainaut – dochowali się trzynaściorga dzieci, z których większość dożyła wieku dojrzałego.

Pod wpływem Mortimera

W zastępstwie 15-letniego króla realną władzę sprawował Mortimer, który przybrał tytuł hrabiego Marchii (1st Earl of March). Jako kochanek królowej matki zyskał on ogromny wpływ na rządy i stał się de facto władcą Anglii. Taka pozycja Mortimera nie odpowiadała zarówno królowi Edwardowi, jak i znacznej części angielskiego możnowładztwa, którzy czekali tylko na sposobną chwilę, by pozbyć się Mortimera.

Tymczasem, korzystając z zamieszania po obaleniu Edwarda II, północną Anglię zaatakował król Szkocji Robert I Bruce. Wyprawa angielska, na której czele stanęli król Edward i Mortimer, nie przyniosła rezultatu, gdyż Szkoci unikali walnej bitwy. Skłoniła natomiast obie strony do podjęcia rokowań, zakończonych podpisaniem traktatu w Northampton 1 maja 1328 r., w którym Anglicy uznawali niepodległość Szkocji i królewską godność Roberta Bruce’a. Aby zacieśnić związki między obydwoma krajami, następca tronu Szkocji Dawid Bruce poślubił młodszą siostrę Edwarda, Joannę z Tower.

W międzyczasie zaszło wydarzenie, które będzie determinować całą angielską politykę przez następne stulecia. 1 lutego 1328 r. zmarł wyniszczony chorobami Karol IV Piękny, ostatni syn Filipa IV Pięknego. Ani on, ani jego starsi bracia nie pozostawili męskich potomków, jednakże królowa Joanna d'Évreux w chwili śmierci męża była już w ciąży. O sprawowanie regencji oraz przejęcie władzy królewskiej w wypadku narodzin córki wystąpiła królowa Izabela i brat stryjeczny Karola IV, Filip de Valois. Kandydaturę Izabeli odrzucono, powołując się na prawo salickie z czasów Filipa V, odsuwające kobiety od dziedziczenia korony francuskiej. Wówczas Anglicy wysunęli kandydaturę Edwarda III jako najstarszego męskiego potomka Filipa Pięknego. Niechęć panów francuskich do Anglików okazała się silniejsza i regentem (a później i królem, gdyż królowa Joanna urodziła córkę) został Filip de Valois, zaś prawo salickie zmieniono tak, że nie tylko kobieta, ale i jej potomstwo nie mogło dziedziczyć francuskiego tronu. Edward pozornie pogodził się z tym i złożył Filipowi VI hołd z Akwitanii, ale o swoich prawach do korony Francji będzie pamiętał i podniesie je w najbliższym czasie.

Teraz jednak największym problemem Edwarda była wszechwładza Mortimera, który poczynał sobie coraz zuchwalej, pozbywając się wszystkich, którzy mogli stanąć na przeszkodzie jego rozrośniętym ambicjom. Mortimer przebrał w końcu miarę w 1330 r., kiedy to kazał uwięzić i stracić królewskiego stryja Edmunda Woodstocka, 1. hrabiego Kentu. Edward zdecydował się działać i w październiku 1330 w Nottingham przeprowadził zamach, zakończony uwięzieniem Mortimera, który przetransportowany do Tower został tam bez sądu powieszony 29 listopada 1330 r., zaś wszystkie jego ziemie zostały przejęte przez Koronę. Królowa Izabela musiała opuścić dwór i resztę swojego życia spędziła w Castle Rising w Norfolk. Zmarła w 1358 r.

Wojna ze Szkocją

Edward na razie zrezygnował z pretensji do francuskiego tronu i złożył Filipowi VI hołd, gdyż jako książę Akwitanii był parem Francji i lennikiem Korony Francuskiej. Edward jednak nie porzucił myśli o koronie francuskiej i pilnie obserwował wydarzenia po drugiej stronie kanału La Manche, zwłaszcza to, co działo się we Flandrii. W 1328 r. pod Cassel Filip VI pobił Flamandów i przywrócił władzę w hrabstwie Flandrii jego dziedzicowi Ludwikowi de Nevers, który w swoim hrabstwie nie cieszył się sympatią. Niezadowoleni z jego rządów Flamandowie tylko czekali na okazję do rebelii. Na razie jednak uwaga Edwarda została skoncentrowana na Szkocji.

Król Robert zmarł niedługo po traktacie w Northampton. Tron objął jego nieletni syn Dawid II, szwagier Edwarda. W jego zastępstwie rządził Thomas Randolph, 1. hrabia Moray, zaś po jego śmierci w 1332 r. Domhall II, hrabia Mar. Edward, pomimo zaprzysiężenia traktatu, dążył do upokorzenia Szkotów i wzorem swojego dziadka, Edwarda I Długonogiego, Młota na Szkotów, chciał im narzucić namaszczonego przez siebie władcę.

Plany Edwarda znalazły zwolenników w grupie szkockich baronów zwanych „Wydziedziczonymi”, wrogich wobec Roberta i Dawida Bruce’ów. Na ich czele stali Edward Balliol, którego ojciec Jan był w latach 1292–1296 królem Szkocji z łaski Boga i Edwarda I, oraz Henry Beaumont, tytularny 4. hrabia Buchan. Z ich pomocą Edward III chciał podbić Szkocję i osadzić na jej tronie Edwarda Balliola.

Korzystając z zamieszania po śmierci hrabiego Moray, Balliol z kilkoma setkami najemników przekroczył graniczną rzekę Humber. Jednocześnie reszta „Wydziedziczonych” pod wodzą Henry'ego Beaumonta wylądowała w Fife i ruszyła na Perth. 11 sierpnia 1332 r. pod Dupplin Moor zastąpiła im drogę 6-krotnie liczniejsza armia szkocka, która została jednak doszczętnie rozbita. Po raz pierwszy zastosowano tam taktykę walki, która największy nacisk kładła na wykorzystanie łuczników i spieszonych rycerzy. Ta taktyka przyniosła Anglikom największe zwycięstwa na polach wojny stuletniej.

Kilka tygodni później Balliol koronował się na króla. Jednak jego postępowanie, zwłaszcza otaczanie się Anglikami, nie podobało się szkockim wielmożom. Pod koniec roku sir Archibald Douglas zaatakował Balliola w Annan i wybił jego ludzi. Półnagi Balliol zbiegł do Anglii i z pomocą Edwarda III, w kwietniu 1333 r. ponowił próbę opanowania Szkocji. Pod Halidon Hill wojska sir Douglasa zostały rozbite, a on sam zginął. Szkocja znalazła się pod angielską okupacją, zaś młody Dawid II uciekł do Francji, gdzie król Filip VI zaoferował mu azyl.

Rządy Anglików i Balliola nie cieszyły się sympatią. W 1336 r. głowa opozycji, sir Andrew Murray, zbuntował się przeciw Edwardowi, który uciekł ze Szkocji. Edward III zaatakował Szkocję, ale wieści o próbie lądowania Francuzów w Dover zmusiły go do powrotu. Tymczasem w Szkocji regentem został Robert Stewart, który zdołał odzyskać Bute, a następnie w 1339 r. z pomocą ekspedycyjnych sił francuskich zdobył Perth. W 1340 r. Szkoci odzyskali Stirling i Edynburg.

W późniejszych latach sprawy francuskie tak pochłonęły Edwarda, że stracił on większe zainteresowanie wojną w Szkocji. Wprawdzie w 1346 r. pod Neville’s Cross do angielskiej niewoli dostał się Dawid II i spędził w niej 11 lat. Balliol bez powodzenia próbował podbić Szkocję, ale w 1356 r., po odzyskaniu przez Szkotów Berwick i pokonaniu Anglików przez Williama Douglasa pod Nesbit Muir, zrezygnował z pretensji. Zmarł w 1364 roku.

Wojnę szkocką zakończył traktat w Berwick z 3 października 1357 roku. Szkoci zapłacili okup za Dawida w wysokości stu tysięcy marek, zaś Edward musiał zadowolić się obietnicą sukcesji dla siebie lub swoich potomków pod bezdzietnej śmierci Dawida II. Obietnica ta nie została spełniona.

Wojna stuletnia. Sukcesy Anglików

Kiedy Filip VI zaofiarował azyl i sojusz Dawidowi II, Edward zaczął myśleć o opanowaniu tronu Francji (patrz: roszczenia do tronu). Do tego pomysłu zachęcał go Robert III d’Artois, wygnany z Francji w 1331 r. za fałszowanie dokumentów i pałający żądzą zemsty na Filipie. Poparcie dla Edwarda deklarowała też opozycja we Flandrii. W 1337 r. Edward zakazał eksportu angielskiej wełny do Flandrii, co spowodowało, iż ta prowincja w obawie przed kryzysem gospodarczym poddała się Koronie Angielskiej. Edward pozyskał poparcie cesarza Ludwika IV Bawarskiego i wypowiedział wojnę Filipowi VI.

Pierwsze działania toczyły się dość niemrawo. Dopiero w 1340 r. Edward ogłosił się królem Francji i wylądował w Gandawie. Pierwszym krokiem było uzyskanie panowania nad kanałem La Manche. 24 czerwca 1340 r. źle dowodzona flota francuska została zniszczona w Sluys (Anglicy twierdzili, że ryby tak opiły się francuskiej krwi, że gdyby mogły mówić, to przemówiłyby po francusku). Anglicy uzyskali panowanie na kanale La Manche i oddalili groźbę francuskiej inwazji na wyspę.

W 1341 r. wybuchła wojna o schedę po księciu Bretanii Janie III. Zarówno Filip, jak i Edward, obydwaj korzystając z tytułu króla Francji, wyznaczyli własnych sukcesorów po bezdzietnym księciu. Filip popierał siostrzenicę zmarłego Joannę de Penthievre i jej męża Karola de Blois. Edward natomiast popierał Jana, hrabiego Montfort, z bocznej linii książąt Bretanii, który większość swych posiadłości miał w Anglii. Rozpoczęła się wojna o sukcesję bretońską (podczas niej zginął „pomysłodawca” tej wojny Robert d’Artois), przerywana co jakiś czas nietrwałymi pokojami i zdominowana przed drobne starcia, trwała do 1364 r., kiedy to pod Auray, syn Jana de Montfort, zmarłego w 1345 r., Jan V pokonał armię Karola de Blois, zaś sam pretendent zginął w bitwie. W roku następnym Jan V został uznany za prawowitego księcia Bretanii.

W 1346 r. Edward III ponownie wylądował we Francji i ruszył na Paryż. Filip VI ruszył przeciw niemu, dysponując znaczną przewagą liczebną. Po długim pościgu dopadł króla Anglii 26 sierpnia 1346 r. pod Crécy nad Sommą. Bitwa zakończyła się totalną klęską Francuzów, których kawaleria najpierw stratowała własną piechotę, by w końcu zostać zmasakrowaną przez angielskich łuczników. W bitwie zginął sprzymierzeniec króla Francji, czeski monarcha Jan Luksemburski i około półtora tysiąca rycerzy francuskich. W następstwie tej klęski Anglicy zdobyli Calais, które stało się ich bazą wypadową do podboju Francji.

Działania wojenne zostały później przerwane wskutek epidemii czarnej śmierci, która szalała po Europie w drugiej połowie lat czterdziestych XIV wieku. Wznowiono je w 1356 r., ale Edward już w nich nie uczestniczył. Dowództwo sprawował jego syn, Edward „Czarny Książę”, książę Walii. 19 września 1356 r. Czarny Książę rozbił armię francuską pod Poitiers i wziął do niewoli króla Jana II Dobrego, syna Filipa VI.

Król Edward III i jego najstarszy syn Edward Czarny Książę

Targana buntami rycerstwa i mieszczan, plądrowana przez niespłacone kompanie najemników Francja zmuszona została do zawarcia z Anglią traktatu w Brétigny (8 maja 1360), na mocy którego oddawała Anglii Gujennę, Gaskonię, Poitou, Saintonge, Aunis, Agenais, Périgord, Limousin, Quercy, Bigorre, Gaure, Angoumois, Rouergue, Montreuil-sur-Mer, Ponthieu, Calais, Sangatte, Ham i Guines. Ponadto Francuzi musieli zapłacić gigantyczny okup za swojego króla. Edward ze swej strony zrzekał się pretensji do tronu Francji i zwierzchnictwa nad Flandrią, Bretanią, Normandią, Andegawenią, Turenią i Maine. Mimo to królowie Anglii tytułowali się królami Francji aż do 1802 r.

Wojna stuletnia. Sukcesy Francuzów

Po śmierci Jana Dobrego w 1364 r. królem Francji został jego syn Karol V Mądry. Dowództwo nad armią powierzył Bretończykowi Bertrandowi du Guesclin. Pozbył się on z Francji kompanii najemników, wysyłając je na wojnę domową do Kastylii, która stała się kolejnym teatrem działań wojny stuletniej. Mimo interwencji Czarnego Księcia i klęski Francuzów pod Najerą udało się na kastylijskim tronie osadzić francuskiego kandydata.

W latach siedemdziesiątych du Guesclin przystąpił do odzyskiwania utraconych przez Francję terenów. Unikając starć z Anglikami, odbił szereg miast, m.in. Poitiers i Bergerac. W momencie śmierci Edwarda III, 21 czerwca 1377 r., panowanie angielskie we Francji obejmowało jeszcze większość zdobyczy z Brétigny, ale było bardzo zagrożone.

Sprawy wewnętrzne

Wielka Pieczęć Edwarda III

Edward III, wybierając się na kampanie wojenne, władzę zostawiał w ręku młodszego syna, Jana z Gandawy. Liczne wojny wymagały wielkich nakładów finansowych, którym angielski skarb nie był w stanie podołać. Pieniądze na dalszą wojnę zdobywano, łupiąc niemiłosiernie francuskie prowincje. Angielska gospodarka z kolei przeżywała kryzys związany z epidemią dżumy.

Za Edwarda III wzmocniła się pozycja Parlamentu, który za jego panowania podzielił się na dwie izby – Lordów i Gmin. W jego gestii znalazło się m.in. nakładanie podatków. Już w 1341 r. Edward musiał zaakceptować przedstawione przez Parlament ograniczenia jego wydatków i poddanie wydatków państwowych pod kontrolę Izby. W następnych latach wojny stuletniej Edward był coraz bardziej zależny od dobrej woli Parlamentu, w którego gestii było nakładanie podatków.

Edwarda pochłaniały głównie sprawy wojenne. W polityce wewnętrznej opierał się na swoich ministrach, z których największe wpływy miał William Wykeham, Lord Kanclerz i Lord Tajnej Pieczęci.

W 1346 r. Edward ustanowił Order Podwiązki. Podobno na dworskim balu tańczącej z królem hrabinie Salisbury spadła podwiązka. Słysząc śmiechy dworzan, Edward założył ją sobie na nogę, mówiąc: „Hańba temu, kto widzi w tym coś złego” („Honi soit qui mal y pense” – jest to dewiza Orderu). Kawalerami Orderu Podwiązki miało być 24 szlachciców, na których czele stał król.

Za Edwarda III powołano również urząd Sędziego Pokoju (Justice of Peace, JP), którego kompetencje obejmowały prowadzenie śledztw, dokonywanie aresztowań i prowadzenie procesów.

Życie prywatne króla

Edward był notorycznym kobieciarzem. Kochał wprawdzie swą żonę, Filipę de Hainault, i miał z nią trzynaścioro dzieci, ale w późniejszych latach często uciekał w ramiona innych kobiet – młodszych od żony i ładniejszych. Po śmierci żony w 1369 r. wielki wpływ na Edwarda zyskała Alice Perrers. Chciwość i ambicja królewskiej kochanki i jej krewnych wywołały reakcję Parlamentu, który skazał Alice i jej rodzinę na wygnanie. Alice zdążyła jeszcze wrócić do leżącego już na łożu śmierci w Sheen Palace Edwarda, zapłakać nad jego zwłokami i ukraść pierścienie z rąk króla.

Edward zmarł 21 czerwca 1377 r. i został pochowany w katedrze Westminsterskiej. Jego najstarszy syn Czarny Książę zmarł w 1376 r., więc nowym królem został wnuk Edwarda – Ryszard II.

Edward był dobrym wodzem, ale gorszym administratorem. Realizując własne ambicje, wplątał kraj w wojnę z Francją, która nie mogła skończyć się zwycięstwem Anglików, i przyniosła tylko zubożenie kraju, niezadowolenie ludu i wojnę domową.

Rodzina

24 stycznia 1328 w Yorku Edward poślubił Filipę (ok. 1314 – 15 sierpnia 1369), córkę Wilhelma I, hrabiego Hainaut, i Joanny de Valois (córki Karola I de Valois, siostry Filipa VI). Miał z nią 8 synów i 5 córek.

Potomstwo:

• Edward (15 czerwca 1330 – 8 czerwca 1376), zwany „Czarnym Księciem”, książę Walii,
• Izabela Angielska (1332 – 1379), żona Enguerranda VII, pana de Coucy,
• Joanna Angielska (luty 1335 – 2 września 1348), narzeczona Piotra I Okrutnego, króla Kastylii,
• Wilhelm Hatfield (16 lutego – 8 lipca 1337),
• Lionel z Antwerpii (29 listopada 1338 – 7 października 1368), książę Clarence,
• Jan z Gandawy (24 czerwca 1340 – 3 lutego 1399), książę Lancaster,
• Edmund Langley (5 czerwca 1341 – 1 sierpnia 1402), książę Yorku,
• Blanka (1342),
• Maria (1344 – 1362), żona Jana V, księcia Bretanii,
• Małgorzata (1346 – 1361), żona Johna Hastingsa, 2. hrabiego Pembroke,
• Tomasz Windsor (ur. 1347),
• Wilhelm Windsor (24 czerwca – 5 września 1348),
• Tomasz Woodstock (7 stycznia 1355 – 8/9 września 1397), książę Gloucester.

Z Alice Perrers miał jednego syna:

• Johna de Southeray (ok. 1364 – 1383).

Bibliografia

• Charles Phillips: The Illustrated Encyclopedia of Royal Britain. John Haywood, Richard G. Wilson (konsult.). New York: Metro Books, 2011. ISBN 978-1-4351-1835-5. Brak numerów stron w książce