Wikipedysta:Jakub.zabinski/brudnopis5

Definicja faszyzmu i rządu faszystowskiego jest przedmiotem sporu historyków, politologów i uczonych od czasu, gdy Benito Mussolini po raz pierwszy użył tego terminu w 1915. Historyk Ian Kershaw napisał kiedyś, że „próba zdefiniowania faszyzmu to syzyfowa robota".

Znaczna liczba uczonych zgadza się, że „reżim faszystowski” jest przede wszystkim autorytarną formą rządów, przy czym nie wszystkie reżimy autorytarne są faszystowskie. Autorytaryzm jest więc cechą definiującą, ale uczeni uznają, że potrzeba więcej cech wyróżniających, aby autorytarny reżim stał się faszystowski.

Podobnie faszyzm jako ideologia jest również trudny do zdefiniowania. Pierwotnie określenie to odnosiło się do totalitarnego ruchu politycznego związanego z korporacjonizmem, który istniał we Włoszech w latach 1922-1943 pod przywództwem Benito Mussoliniego. Wielu uczonych używa słowa „faszyzm” bez kapitalizacji w bardziej ogólnym znaczeniu, w odniesieniu do ideologii (lub grupy ideologii), która była wpływowa w wielu krajach w różnych okresach. W tym celu starali się zidentyfikować to, co Roger Griffin nazywa „faszystowskim minimum”, czyli minimum, jakie musi spełniać dany ruch polityczny, aby mógł być uznany za „faszystowski”.

Uczeni zgłębiali też apokaliptyczne i mileniarystyczne aspekty faszyzmu.

Definicje faszyzmu według faszystów

Benito Mussolini

Benito Mussolini, który jako pierwszy użył tego terminu w odniesieniu do swojej partii politycznej w 1915, opisał faszyzm w „Doktrynie faszyzmu” w następujący sposób:

O ile wiek XIX był wiekiem socjalizmu, liberalizmu, demokracji, nie znaczy, że wiek XX musi też być wiekiem socjalizmu, liberalizmu, demokracji. Doktryny polityczne przemijają, a narody pozostają. Możemy mieć nadzieję, że jest to wiek władzy, wiek skłaniający się ku ‘prawicy’, wiek faszystowski. O ile wiek XIX był wiekiem jednostki (liberalizm zakłada indywidualizm), możemy mieć nadzieję, że obecny jest wiekiem ‘kolektywnym’, a zatem wiekiem państwa.

Faszystowska koncepcja państwa jest wszechogarniająca; poza nią żadne wartości ludzkie czy duchowe nie mogą istnieć, a tym bardziej mieć wartości. Tak rozumiany faszyzm jest totalitarny, a państwo faszystowskie – synteza i formacja obejmująca wszystkie wartości – interpretuje, rozwija i potęguje całe życie narodu.

Faszyzm jest koncepcją religijną, w której człowiek jest postrzegany w jego immanentnym związku z nadrzędnym prawem i obiektywną wolą, która wykracza poza konkretną jednostkę i wynosi ją do świadomej przynależności do duchowego społeczeństwa. Ktokolwiek dostrzegł w religii reżimu faszystowskiego jedynie zwykły oportunizm, nie zrozumiał, że faszyzm oprócz tego, że jest systemem rządów, jest także, i przede wszystkim, systemem myślowym.

W przemówieniu przed Izbą Deputowanych 26 maja 1927 Mussolini powiedział: Wszystko w ramach państwa, nic poza państwem, nic przeciw państwu.

Francisco Franco

W wywiadzie udzielonym Henri Massisowi w 1938, przywódca hiszpańskich nacjonalistów Francisco Franco opisał swój ruch w Hiszpanii jako część szerszego trendu i powiedział:

Faszyzm – bo takie słowo jest używane – przedstawia, gdziekolwiek się przejawia, cechy, które są zróżnicowane w stopniu, w jakim kraje i temperamenty narodowe różnią się od siebie. Jest to w zasadzie reakcja obronna organizmu, przejaw pragnienia życia, pragnienia nieśmiertelności, które w pewnych okresach ogarnia cały naród. Każdy naród reaguje więc na swój własny sposób, zgodnie ze swoją koncepcją życia. Nasz wzrost, tutaj, ma hiszpańskie znaczenie! Co może mieć wspólnego z hitleryzmem, który był przede wszystkim reakcją na stan rzeczy stworzony przez klęskę, dymisję i rozpacz, która po niej nastąpiła?

Definicje faszyzmu według uczonych

Umberto Eco

W eseju „Wieczny faszyzm” z 1995 Umberto Eco wymienia czternaście ogólnych cech ideologii faszystowskiej. Przekonuje, że nie da się ich sprowadzić do jakiejś ścisłej doktryny, ale „wystarczy obecność jednej z tych cech, by faszyzm mógł się wokół niej rozwijać”. Używa on terminu „odwieczny faszyzm”, by zaznaczyć, że historyczne formy faszyzmu przejawiają wspólne cechy. Są to:

1. Kult tradycji charakteryzujący się synkretyzmem kulturowym, nawet jeśli pociąga to za sobą wewnętrzne sprzeczności. Kiedy cała prawda została już ustalona przez Tradycję, nie może kwitnąć żadna nowa nauka. Możliwa jest tylko dalsza interpretacja i udoskonalenie tego, co już jest. 2. Odrzucenie modernizmu, jako że racjonalistyczny rozwój kultury zachodniej od czasów Oświecenia postrzegany jest jako deprawacja. Nie jest to tożsame z odrzuceniem postępu technologicznego, jako że wiele reżimów faszystowskich powołuje się na potęgę przemysłową jako dowód żywotności swojego systemu, jednak postęp ten ostatecznie i tak służy ideologii. 3. Kult działania dla samego działania. Refleksja nad działaniem nie jest wskazana. Taki antyintelektualizm często przejawia się w atakach na nowe zdobycze kultury i nauki. 4. Niezgoda jest zdradą. Żadna forma synkretyzmu nie może zaakceptować krytyki. Duch krytyczny dokonuje rozróżnień, a rozróżnianie jest oznaką nowoczesności. 5. Obawa przed różnicami, bo niezgoda jest też znakiem różnorodności. Skutkuje to dyskryminacją osób o innym kolorze skóry czy pochodzeniu. 6. Odwoływanie się do sfrustrowanych klas średnich, czujących się nieswojo na skutek jakiegoś kryzysu gospodarczego bądź politycznego upokorzenia, przerażonych presją niższych grup społecznych. 7. Obsesja spisku, przed nieposłuszeństwem i sabotażem ze strony marginalizowanych grup żyjących w społeczeństwie (np. „strach” niemieckich elit przed interesami i dobrobytem ludności żydowskiej w latach 30-tych). Dobrym przykładem obsesji spisku jest książka The New World Order Pata Robertsona. 8. Wrogowie narodu emanują ostentacyjnym bogactwem i potęgą. Jednak naród ostatecznie jest przekonywany, że „potrafimy zadać klęskę wrogom”. W ten sposób, dzięki manipulacji retorycznej, wrogowie są jednocześnie bardzo silni i bardzo słabi. 9. Nie ma „walki o życie”, lecz raczej „życie jest dla walki”. Pacyfizm jest zły, gdyż życie to nieustanna walka. Z drugiej strony naród ma wygrać i wtedy nastać ma era pokoju i pomyślności, Złoty Wiek, który jest jednak sprzeczny z zasadą nieustającej walki. 10. Pogarda dla słabych. Co prawdy każdy obywatel należy do narodu najlepszego na świecie, ale przywódca, który swą władzę uzyskał nie drogą delegacji, lecz siłą, wie, że jego siła opiera się na słabości mas, tak słabych, że potrzebują i zasługują na „władcę”. Grupa zorganizowana jest hierarchicznie, toteż każdy subordynowany przywódca gardzi swymi podwładnymi, z których każdy z kolei gardzi swoimi. 11. Każdy wychowywany jest na bohatera, co związane jest z kultem śmierci. Mówi się, że śmierć jest nieprzyjemna, lecz trzeba stawić jej czoło z godnością. Bohater tęskni do śmierci, zapowiadanej jako najlepsza nagroda za heroiczne życie. 12. Kult machismo (męskości), skutkującego pogardą dla kobiet i bezwzględnym potępieniem nonkonformistycznych zwyczajów seksualnych, od czystości do homoseksualizmu. 13. Populizm selektywny. Naród, pojmowany monolitycznie, posiada Wspólną Wolę, odrębną i nadrzędną w stosunku do punktu widzenia każdej jednostki. Ponieważ żadna masa ludzi nigdy nie może być prawdziwie jednomyślna, przywódca uważa się za interpretatora woli ludu (choć tak naprawdę to on ją dyktuje). Faszyści używają tej koncepcji do delegitymizacji instytucji demokratycznych, które oskarżają o to, że „nie reprezentują już głosu ludu”. 14. Nowomowa. Faszyzm stosuje i promuje zubożone słownictwo w celu ograniczenia krytycznego rozumowania.

Emilio Gentile

Włoski historyk faszyzmu Emilio Gentile opisał faszyzm w 1996 jako „sakralizację polityki” za pomocą metod totalitarnych i wymienił dziesięć jej następujących elementów składowych:

1. masowy ruch o zróżnicowanym klasowo składzie, w którym wśród przywódców i bojowników przeważają warstwy średnie, w dużej części nowe w działaniu, zorganizowane jak milicja, opierające tożsamość nie na hierarchii społecznej czy pochodzeniu klasowym, ale na poczuciu koleżeństwa, uważające się za misjonarzy odnowy narodowej, obrony siłowej przed przeciwnikami politycznymi i dążące do zdobycia monopolu władzy politycznej, stosując terror, politykę parlamentarną i układy z wiodącymi grupami, aby stworzyć nowy reżim, który zniszczy demokrację parlamentarną; 2. „antyideologizm” i pragmatyzm, a przy tym przedstawianie się jako opcja antymaterialistyczna, antyindywidualistyczna, antyliberalna, antydemokratyczna, antymarksistowska, mająca w istocie tendencje populistyczne i antykapitalistyczne, wyraża się raczej retorycznie niż teoretycznie oraz poprzez mity, rytuały i symbole niczym świecka religia mająca na celu akulturację, socjalizację i integrację wiary masowej w celu stworzenia „nowego człowieka”; 3. kultura oparta na myśli mistycznej oraz tragicznym i sprawczym sensie życia, pojmowanym jako manifestacja woli, na micie młodych jako spadkobierców historii, na wywyższeniu militaryzacji polityki jako modelu życia i działania zbiorowego; 4. totalitarna koncepcja prymatu polityki, pojmowanej jako doświadczenie integrujące, mające na celu dokonanie syntezy jednostki i mas w organicznej i mistycznej jedności narodu jako wspólnoty etnicznej i moralnej, stosującej środki dyskryminacji i prześladowania wobec osób uważanych za pozostających poza tą wspólnotą albo wrogów reżimu czy za przedstawicieli ras uważanych za gorsze lub w inny sposób niebezpieczne dla integralności narodu; 5. etyka obywatelska oparta na całkowitym oddaniu się wspólnocie narodowej, na dyscyplinie, męskości, koleżeństwie i wychowaniu bojowym; 6. monopartia, której zadaniem jest zapewnienie zbrojnej obrony reżimu, dobór kadr kierowniczych i organizowanie mas w państwie w procesie stałej mobilizacji uczuć i wiary; 7. aparat policyjny, który zapobiega, kontroluje i represjonuje dysydentów i opozycję, w tym poprzez stosowanie zorganizowanego terroru; 8. hierarchiczny system polityczny zwieńczony na samej górze przez postać „lidera” pełnego charyzmy, który dowodzi, kieruje i koordynuje działania partii i reżimu; 9. korporacyjna organizacja gospodarki, która tłumi wolność związkową, rozszerza sferę interwencji państwa i stara się osiągnąć, poprzez zasady technokracji i solidarności, współpracę „sektorów produkcyjnych” pod kontrolą reżimu, aby osiągnąć cele władzy, zachowując jednak własność prywatną i podziały klasowe; 10. polityka zagraniczna obudowana mitem narodowej potęgi i wielkości, której celem jest imperialistyczna ekspansja.

A. James Gregor

A. James Gregor, współzałożyciel International Association for the Advancement of Ethnology and Eugenics, czołowej organizacji promującej eugenikę i segregację, twierdził, że faszyzm był „odmianą syndykalizmu Sorela”, który zawierał również elementy neoidealizmu i elitarnego socjalizmu. Gregor stał na stanowisku, że stalinizm i faszystowski totalitaryzm nie byłyby możliwe bez „transmogryfikowanego marksizmu, który wypełnił oba”. Według Gregora:

Faszyzm był odmianą klasycznego marksizmu, systemem przekonań, który forsował niektóre tematy poruszane zarówno przez Marksa, jak i Engelsa, dopóki nie znalazły one wyrazu w formie „narodowego syndykalizmu", który miał ożywić pierwszy faszyzm.

Ponadto uważał, że postmaoistowskie Chiny wykazują wiele cech faszystowskich. Zaprzeczył, że faszyzm jest „prawicowym ekstremizmem”.

W XXI wieku działalność Gregora zaczęła zbierać coraz ostrzejszą krytykę. Peter H. Merkl z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Santa Barbara w recenzji jego eseju z 2006 na temat ruchów neofaszystowskich zarzuca Gregorowi ignorowanie współczesnych ustaleń na rzecz własnych poglądów i próbę forsowania nieaktualnej definicji faszyzmu. Merkl pisze:

Porównując na przykład ruchy z 1919 z tymi z ostatnich 30 lat, [Gregor] ignoruje różnice między problemami utworzonymi przez konferencję pokojową I wojny światowej a walką z nie-białymi imigrantami.

Roger Griffin

Historyk i politolog Roger Griffin definiuje faszyzm jako populistyczną retorykę, która opowiada się za „odrodzeniem” skonfliktowanego narodu i etniczności. Według Griffina:

Faszyzm najlepiej zdefiniować jako rewolucyjną formę nacjonalizmu, taką, która stawia sobie za cel rewolucję polityczną, społeczną i etyczną, zespalającą „naród” w dynamiczną wspólnotę narodową pod rządami nowych elit przepełnionych poczuciem heroizmu. Główny mit, który jest tego podbudową, głosi, że tylko populistyczny, międzyklasowy ruch oczyszczającego odrodzenia narodowego może powstrzymać poczucie nadchodzącego upadku.

Griffin pisze, że w latach 90-tych w anglojęzycznych naukach społecznych rozwinął się szeroki konsensus naukowy wokół następującej definicji faszyzmu:

[Faszyzm jest] prawdziwie rewolucyjną, międzyklasową formą antyliberalnego, a od ostatniej analizy antykonserwatywnego nacjonalizmu. Jest ideologią głęboko związaną z modernizacją i nowoczesnością, która przybrała znaczną różnorodność form zewnętrznych, aby dostosować się do konkretnego kontekstu historycznego i narodowego, w którym się pojawiła, i przyciągnęła szeroki wachlarz prądów kulturowych i intelektualnych, zarówno lewicowych, jak i prawicowych, antymodernistycznych i pro-modernistycznych, aby wyartykułować się jako zbiór idei, haseł i doktryn. W okresie międzywojennym przejawiała się ona przede wszystkim w postaci kierowanej przez elity „partii zbrojnej”, która usiłowała, przeważnie bezskutecznie, wytworzyć populistyczny ruch masowy poprzez podniosły styl prowadzenia polityki i radykalny program, obiecujący przezwyciężyć zagrożenie ze strony międzynarodowego socjalizmu, położyć kres degeneracji narodu pod rządami liberalizmu i doprowadzić do radykalnej odnowy jego życia społecznego, politycznego i kulturalnego w ramach tego, co powszechnie wyobrażano sobie jako nową erę inaugurowaną w cywilizacji zachodniej. Podstawowym mitem mobilizującym faszyzm, który warunkuje jego ideologię, propagandę, styl polityki i działania, jest wizja rychłego odrodzenia narodu i wstania z kolan.

Griffin uważa, że powyższą definicję można skrócić do jednego zdania: „Faszyzm to ideologia polityczna, której mitycznym rdzeniem w różnych odmianach jest palingenetyczna forma populistycznego ultranacjonalizmu”. Określenie „palingenetyczna” w tym przypadku oznacza odrodzenie narodowe.

Ian Kershaw

W swojej historii Europy pierwszej połowy XX wieku „Do piekła i z powrotem” brytyjski historyk Ian Kershaw, zauważając trudności w zdefiniowaniu faszyzmu, znalazł następujące wspólne czynniki w poczynaniach skrajnej prawicy końca lat dwudziestych i początku trzydziestych, niezależnie od tego, czy nazywały się one "faszystowskimi", czy też nie.

• Hipernacjonalizm – opiera się na zintegrowanym narodzie oczyszczonym z wpływów mniejszości etnicznych, „obcych” ras i innych niepożądanych elementów; • Dyskryminacja rasowa (niekoniecznie biologiczny rasizm nazistów) – oczyszczony naród jako ten, który wyzwoli z siebie to, co najlepsze; • Całkowite zniszczenie przeciwników politycznych – za pomocą radykalnych i brutalnych środków. Przeciwnikami są nie tylko marksiści, ale też demokraci, liberałowie i reakcjoniści; • Nacisk na dyscyplinę, męskość i militaryzm – powiązany z autorytaryzmem i często obejmujący wykorzystanie sił paramilitarnych.

Inne cechy, które Kershaw uznał za ważne, czasem kluczowe dla poszczególnych przypadków, ale nie są one obecne we wszystkich, to:

• Stworzenie „nowego człowieka” i nowego społeczeństwa - wymagające całkowitego zaangażowania się ludności w obalenie istniejącego porządku społecznego i budowę narodowej utopii, w „rewolucji mentalności, wartości i woli”; • Cele irredentystyczne lub imperialistyczne – niekoniecznie wszystkie o charakterze ekspansjonistycznym; • Antykapitalizm; • Korporacjonizm – reorganizacja gospodarki narodowej na wzór korporacjonistyczny, z likwidacją związków zawodowych i uregulowaniem przez państwo grup interesów gospodarczych zwanych „korporacjami” (np. robotnicy przemysłowi i rolni, nauczyciele i studenci, prawnicy i lekarze, urzędnicy państwowi itp.)

Kershaw pisze o specyficznej atrakcyjności faszyzmu i przyczynach jego popularności tam, gdzie odniósł sukces (przede wszystkim we Włoszech i w Niemczech):

Przesłanie faszyzmu dotyczące odnowy narodowej, łączące strach i nadzieję, było na tyle zróżnicowane, że mogło przekraczać granice społeczne. Zawierało apel odnośnie materialnych interesów dość rozbieżnych grup społecznych w opakowaniu emocjonalnej retoryki o przyszłości narodu. Dotykało interesów tych, którzy czuli się zagrożeni przez siły przemian społecznych. Mobilizowało tych, którzy wierzyli, że mają coś do stracenia – status, własność, władzę, tradycję kulturową – poprzez domniemane zagrożenie ze strony wrogów wewnętrznych, a zwłaszcza poprzez osiągnięcia socjalizmu i jego obietnicę rewolucji społecznej. Jednak składało te interesy w wizję nowego społeczeństwa, które nagradzałoby silnych, sprawnych, zasłużonych – zasługujących (w ich własnych oczach).

Triumf faszyzmu zależał od całkowitej dyskredytacji władzy państwowej, słabych elit politycznych, które nie mogły już dłużej zapewniać, że system będzie działał w ich interesie, fragmentacji polityki partyjnej i swobody budowania ruchu, który obiecywał radykalną alternatywę.

George Lakoff i Mark Johnson

W książce Philosophy in the Flesh: The Embodied Mind and its Challenge to Western Thought, filozofowie George Lakoff i Mark Johnson piszą o faszyzmie, w rozdziale poświęconym moralności:

Hierarchia Porządku Moralnego jest powszechnie rozszerzana w kulturze [anglo-amerykańskiej] na inne relacje moralnej wyższości: kultury zachodniej nad kulturą niezachodnią; Ameryki nad innymi krajami; obywateli nad imigrantami; chrześcijan nad niechrześcijanami; heteroseksualistów nad gejami; bogatych nad biednymi. Nawiasem mówiąc, metafora porządku moralnego pozwala nam lepiej zrozumieć, czym jest faszyzm: faszyzm legitymizuje taki porządek moralny i stara się go egzekwować za pomocą władzy państwowej.

John Lukacs

John Lukacs, węgiersko-amerykański historyk, który przeżył Holokaust, w książce The Hitler of History argumentuje, że nie ma czegoś takiego jak ogólny model faszyzmu, twierdząc, że narodowy socjalizm i włoski faszyzm były raczej odmienne niż podobne i że, obok komunizmu, były one radykalnymi formami populizmu.

Ludwig von Mises

Ekonomista i filozof Ludwig von Mises w swojej książce „Liberalizm” z 1927 dowodził, że faszyzm był nacjonalistyczną i militarystyczną reakcją na powstanie komunistycznej Trzeciej Międzynarodówki, w której nacjonaliści i militaryści zaczęli sprzeciwiać się zasadom liberalnej demokracji, ponieważ „Liberalizm, jak uważali, wstrzymywał ich działania, gdy chcieli zadać cios partiom rewolucyjnym, gdy było to jeszcze możliwe. Gdyby liberalizm im nie przeszkadzał, to – jak uważają – krwawo zdusiliby ruchy rewolucyjne w zarodku. Idee rewolucyjne mogły się zakorzenić i rozkwitnąć tylko dzięki tolerancji, jaką okazywali im ich przeciwnicy, których siła woli została osłabiona przez przywiązanie do zasad liberalnych, które, jak pokazały późniejsze wydarzenia, było przesadnie skrupulatne”. Następnie definiuje faszyzm w ten sposób:

Podstawowa idea tych ruchów – które, od nazwy najbardziej okazałego i zdyscyplinowanego z nich, włoskiego, można ogólnie określić jako faszystowskie – polega na propozycji wykorzystania w walce z Trzecią Międzynarodówką tych samych pozbawionych skrupułów metod, jakie ta ostatnia stosuje wobec swoich przeciwników. Trzecia Międzynarodówka dąży do wytępienia swych przeciwników i ich idei w ten sam sposób, w jaki higienista dąży do wytępienia szkodliwej bakterii; nie uważa się za związaną warunkami jakiejkolwiek umowy, którą może zawrzeć z przeciwnikami, i uważa każdą zbrodnię, każde kłamstwo i każde oszczerstwo za dopuszczalne w prowadzeniu swej walki. Faszyści, przynajmniej w założeniu, wyznają te same intencje.

Ernst Nolte

Ernst Nolte, niemiecki historyk i heglista, zdefiniował faszyzm w 1965 jako reakcję przeciwko innym ruchom politycznym, zwłaszcza marksizmowi: „Faszyzm jest antymarksizmem, który dąży do zniszczenia wroga poprzez rozwój radykalnie przeciwnej, a jednak pokrewnej ideologii oraz poprzez zastosowanie niemal identycznych, a jednak właściwych sobie metod, zawsze jednak w ramach nieugiętej narodowej samoafirmacji i autonomii”.

Kevin Passmore

Kevin Passmore, wykładowca historii na Uniwersytecie w Cardiff, definiuje faszyzm w swojej książce z 2002 Fascism: A Very Short Introduction. Jego definicja wywodzi się bezpośrednio z poglądów Ernesto Laclau, a także z chęci odpowiedzi na to, co uważa za braki w marksistowskich, weberowskich i innych analizach faszyzmu:

Faszyzm jest zbiorem ideologii i praktyk, których celem jest bezwzględna lojalność wobec narodu rozumianego w kategoriach biologicznych, kulturowych i/lub historycznych oraz stworzenie zmobilizowanej wspólnoty narodowej. Faszystowski nacjonalizm jest reakcyjny w tym sensie, że pociąga za sobą nieubłaganą wrogość wobec socjalizmu i feminizmu, ponieważ są one postrzegane jako stawiające na pierwszym miejscu klasę lub płeć, a nie naród. Klęska socjalizmu i feminizmu oraz zorganizowanie narodu zależą od dojścia do władzy nowej elity działającej w imieniu ludu, kierowanej przez charyzmatycznego przywódcę i uosabianej przez masową, zmilitaryzowaną partię. Dlatego właśnie faszyzm jest ruchem skrajnej prawicy. Faszyści skłaniają się w stronę konserwatyzmu przez wspólną nienawiść do socjalizmu i feminizmu, ale są gotowi odłożyć na bok rodzinę, własność, religię, naukę, służbę cywilną, jeśli uzna się, że wymaga tego interes narodu. Radykalizm faszystowski wywodzi się również z chęci łagodzenia niezadowolenia poprzez akceptację konkretnych żądań ruchu robotniczego i kobiecego, o ile żądania te są zgodne z priorytetem narodowym. Faszyści starają się zapewnić zgodność interesów robotników i kobiet z interesami narodu poprzez mobilizowanie ich w ramach specjalnych sekcji partii i/lub w ramach systemu korporacyjnego. Dostęp do tych organizacji i korzyści, jakie dają one swoim członkom, zależy od cech narodowych, politycznych i/lub rasowych danej osoby. Wszystkie aspekty polityki faszystowskiej są przesiąknięte ultranacjonalizmem.

Robert Paxton

Robert Paxton, emerytowany profesor Uniwersytetu Columbia, w swojej książce „Anatomia faszyzmu” z 2004 pisze, że faszyzm to:

Forma działania politycznego naznaczona obsesyjnym przeświadczeniem o upadku wspólnoty, upokorzeniu lub byciu ofiarą oraz wynagradzaniem tego kultami jedności, siły i czystości, w której masowa partia zaangażowanych bojowników nacjonalistycznych, działająca w niełatwej, ale skutecznej współpracy z tradycyjnymi elitami, porzuca swobody demokratyczne i dąży z odkupieńczą przemocą i bez moralnych lub prawnych ograniczeń do osiągnięcia wewnętrznego oczyszczenia i zewnętrznej ekspansji.

W tej samej książce Paxton argumentuje również, że podstawy faszyzmu powodowane są raczej przez „mobilizujące do działania namiętności” niż ścisłą doktrynę. Twierdzi on, że te namiętności mogą wyjaśnić wiele zachowań faszystów:

• poczucie wszechogarniającego kryzysu, który jest poza zasięgiem jakichkolwiek tradycyjnych rozwiązań • prymat grupy, wobec której ma się obowiązki przewyższające wszelkie prawa, czy to indywidualne, czy powszechne, i podporządkowanie jej jednostki • przekonanie, że własna grupa jest ofiarą, co usprawiedliwia wszelkie działania, bez ograniczeń prawnych i moralnych, przeciwko jej wrogom, zarówno wewnętrznym, jak i zewnętrznym • strach przed upadkiem własnej grupy pod wpływem indywidualistycznego liberalizmu, konfliktu klasowego i obcych wpływów • konieczność większej integracji „czystej” społeczności, pokojowo, jeśli to możliwe, lub za pomocą przemocy wykluczającej, jeśli to konieczne • konieczność władzy ze strony naturalnych wodzów (zawsze mężczyzn), której punktem kulminacyjnym jest wódz narodowy, który jako jedyny jest w stanie wcielić w życie dziejowe przeznaczenie grupy • wyższość instynktów przywódcy nad krytycznym i uniwersalnym racjonalizmem • gloryfikowanie przemocy i skuteczności działania, gdy są one poświęcone dla sukcesu grupy • prawo wybranych ludzi do dominacji nad innymi bez ograniczeń wynikających z jakiegokolwiek prawa ludzkiego lub boskiego, przy czym o słuszności decyduje wyłącznie kryterium sprawności grupy w ramach darwinizmu społecznego

Stanley G. Payne

Historyk faszyzmu Stanley G. Payne stworzył w 1995 długą listę cech charakterystycznych dla faszyzmu: w skrócie można wyróżnić trzy główne ich grupy. Pierwsza to „faszystowskie negacje” czyli między innymi antykomunizm i antyliberalizm. Druga to „cele faszystowskie”, czyli nacjonalistyczna dyktatura i ekspansja imperium. Trzecia to „styl faszystowski”, widoczny w nacisku na przemoc i autorytaryzm oraz wywyższanie mężczyzn ponad kobiety, a młodych ponad starych.

1. Faszystowskie negacje: • Antyliberalizm • Antykomunizm • Antykonserwatyzm (niemniej grupy faszystowskie były skłonne do zawierania tymczasowych sojuszy z innymi grupami, najczęściej prawicowymi) 2. Cele faszystowskie: • Promowanie idealistycznej, witalistycznej i woluntarystycznej filozofii, zwykle w celu realizacji nowej, nowoczesnej, samostanowiącej i świeckiej kultury • Stworzenie nowego nacjonalistycznego, autorytarnego państwa nie opartego na tradycyjnych zasadach i wzorcach • Organizacja nowej, wysoce regulowanej, wieloklasowej, zintegrowanej narodowej struktury gospodarczej, niezależnie od tego, czy zostanie ona nazwana narodowym korporacjonizmem, narodowym socjalizmem czy narodowym syndykalizmem • Usprawiedliwianie i stosowanie przemocy lub gotowość do wojny • Imperializm, ekspansja lub radykalna zmiana relacji z innymi mocarstwami 3. Styl faszystowski: • Próba masowej mobilizacji z militaryzacją stosunków społecznych i stylu politycznego oraz z celem stworzenia masowej jednopartyjnej milicji • Nacisk na emocjonalny charakter spotkań, symbole i liturgię polityczną, podkreślanie wrażeń, mistyczna estetyka • Ogromny nacisk na zasadę męskości i męską dominację, przy jednoczesnym silnie organicznym spojrzeniu na społeczeństwo • Wywyższanie młodości jako kluczowej fazy życia, podkreślanie konfliktu pokoleń, przynajmniej na początku transformacji ustrojowej • Szczególna skłonność do autorytarnego, charyzmatycznego stylu dowodzenia, niezależnie od tego, czy dowództwo jest jakkolwiek wybieralne, czy nie

Jason Stanley

W wywiadzie dla National Public Radio na temat swojej książki How Fascism Works: The Politics of Us and Them Jason Stanley, profesor filozofii na Uniwersytecie Yale, definiował faszyzm jako „kult przywódcy, który obiecuje narodową odbudowę w obliczu upokorzeń spowodowanych przez rzekomych komunistów, marksistów oraz mniejszości i imigrantów, którzy rzekomo stanowią zagrożenie dla jedności i historii narodu”. Dodał jeszcze, że „przywódca przekonuje, że tylko on może rozwiązać problem, a wszyscy jego polityczni przeciwnicy są wrogami lub zdrajcami”.

György Lukács

Węgierski filozof György Lukács w swoich dziełach Zniszczenie rozumu i O krytyce ideologii faszystowskiej (1989) uważa ideologię faszyzmu za „demagogiczną syntezę” wszystkich irracjonalistycznych nurtów XIX i początku XX wieku takich jak reakcja na idee Oświecenia i Rewolucji Francuskiej, romantyczna krytyka kapitalizmu (Carlyle), która po 1848 przekształciła się w „pośrednią apologetykę” kapitalizmu (Nietzsche), antydemokratyczną czy „arystokratyczną epistemologię” (pojęcie używane przez Lukácsa na określenie filozofii uznających dostęp do wiedzy za przywilej elity, wyrażoną po raz pierwszy w koncepcji intuicji intelektualnej Schellinga i zwieńczoną metafizycznymi poglądami Henri Bergsona), nacisk na mit i mistycyzm, odrzucenie humanizmu, kult przywódcy, podporządkowanie rozumu instynktowi, postrzeganie narodu w kategoriach czysto biologicznych, gloryfikacja wojny itp. Według Lukácsa historyczne znaczenie Hitlera i Mussoliniego nie polega na tym, że wnieśli oni na pole ideologiczne coś nowego, lecz na tym, że skondensowali wszystkie istniejące w przeszłości reakcyjne i irracjonalistyczne ideologie, a poprzez swoje zdolności demagogiczne przenieśli je „z uczelni i intelektualnych koterii na ulice”.

Zeev Sternhell

Zeev Sternhell, historyk i profesor nauk politycznych, opisał faszyzm jako reakcję przeciwko nowoczesności i odwrót od zmian, jakie spowodowała ona w społeczeństwie, jako „odrzucenie panujących systemów: liberalizmu i marksizmu, pozytywizmu i demokracji”. Jednocześnie Sternhell argumentował, że to, co czyniło faszyzm wyjątkowym, to fakt, że chciał on zachować korzyści płynące z postępu i modernizmu, odrzucając jednocześnie wartości i zmiany społeczne, które się z nimi wiązały; faszyzm przyjął liberalną ekonomię rynkową i gwałtowną rewolucyjną retorykę marksizmu, ale odrzucił ich filozoficzne podstawy.

Definicje faszyzmu według polityków

Marksiści twierdzą, że faszyzm reprezentuje ostatnią próbę klasy rządzącej (konkretnie kapitalistycznej burżuazji) utrzymania władzy w obliczu nieuchronnie zbliżającej się rewolucji proletariackiej. Ruchy faszystowskie niekoniecznie są tworzone przez klasę rządzącą, ale mogą one zdobyć władzę polityczną tylko z pomocą tej klasy i dzięki finansowaniu przez wielki biznes. Po zdobyciu władzy, faszyści służą interesom swoich dobroczyńców.

Franklin D. Roosevelt

Amerykański prezydent Franklin D. Roosevelt, który poprowadził USA do wojny z faszystowskimi mocarstwami Osi, pisał o faszyzmie:

Prawdą jest, że demokracja nie jest bezpieczna, jeśli ludzie tolerują wzrost prywatnej władzy do punktu, w którym staje się ona silniejsza niż samo demokratyczne państwo. To, w swojej istocie, jest faszyzm – posiadanie rządu przez jednostkę, przez grupę lub przez jakąkolwiek inną kontrolującą prywatną siłę.

Georgi Dimitrov

Georgi Dimitrow, bułgarski komunista, analityk kapitalizmu, który rozszerzył idee Lenina i dzieła Klary Zetkin, przedstawiając oficjalne sprawozdanie na VII Światowym Kongresie Komunistycznej Trzeciej Międzynarodówki w sierpniu 1935, przytoczył definicję faszyzmu sformułowaną z pomocą Klary Zetkin na III sesji jako „jawną, terrorystyczną dyktaturę najbardziej reakcyjnych, najbardziej szowinistycznych i najbardziej imperialistycznych elementów kapitału finansowego".

Według Dimitrowa „Faszyzm nie jest formą władzy państwowej stojącej ponad obiema klasami – proletariatem i burżuazją, jak twierdził na przykład Otto Bauer. Nie jest to bunt drobnej burżuazji, która opanowała machinę państwa, jak deklaruje brytyjski socjalista Brailsford. Nie, faszyzm nie jest władzą stojącą ponad klasą, ani rządem burżuazji czy lumpenproletariatu nad kapitałem finansowym. Faszyzm to potęga samego kapitału finansowego. Jest to organizacja terrorystycznej zemsty na klasie robotniczej i rewolucyjnej części chłopstwa i inteligencji. W polityce zagranicznej faszyzm to jingoizm w najbardziej brutalnej formie, podsycający bestialską nienawiść do innych narodów… Rozwój faszyzmu, jak i sama dyktatura faszystowska, przybierają w różnych krajach różne formy, stosownie do warunków historycznych, społecznych i gospodarczych oraz do cech narodowych, a także do międzynarodowego położenia danego kraju”.

Lew Trocki

Jedną z najwcześniejszych prób zdefiniowania faszyzmu podjął rosyjski rewolucjonista Leon Trocki w listopadzie 1931, kiedy napisał do przyjaciela list zatytułowany „Czym jest faszyzm”. Trocki napisał w nim:

Ruch faszystowski we Włoszech to spontaniczny ruchem wielkich mas, z nowymi przywódcami wywodzącymi się z szeregowych członków. Jest to ruch o rodowodzie plebejskim, kierowany i finansowany przez wielkie siły kapitalistyczne. Wywodzi się z drobnej burżuazji, proletariatu slumsów, a nawet w pewnym stopniu z mas proletariackich. Mussolini, były socjalista, jest kluczową postacią powstałą na bazie popularności ruchu.

Ruch w Niemczech jest w większości analogiczny do ruchu włoskiego. Jest to ruch masowy, a jego przywódcy posługują się w dużej mierze socjalistyczną demagogią. Jest to konieczne dla stworzenia ruchu masowego.

Prawdziwą podstawą jest drobna burżuazja. We Włoszech jest to bardzo dużo ludzi – drobna burżuazja miast i miasteczek oraz chłopi. W Niemczech również istnieje duża baza dla faszyzmu. W Anglii jest mniejsza, ponieważ proletariat stanowi przytłaczającą większość ludności: warstwa chłopska lub rolnicza jest mało znaczącą częścią.

Można powiedzieć, że do pewnego stopnia taką bazę może stanowić nowa klasa średnia, funkcjonariusze państwowi, prywatni administratorzy itd. Jest to jednak kwestia, która musi zostać przeanalizowana. To tylko przypuszczenie. Konieczna jest analiza. Trzeba przewidzieć, z jakiego elementu wyrośnie ruch faszystowski. Ale to tylko zmienna perspektywa. Nie uważam, że wykluczone jest, aby w Anglii rozwinął się ruch faszystowski lub aby Mosley czy ktoś inny został dyktatorem. To pytanie na przyszłość. Jest to odległa możliwość.

Mówienie o tym teraz jako o zbliżającym się niebezpieczeństwie nie jest prognozą, lecz raczej proroctwem. Aby móc przewidzieć w jakim kierunku rozwinie się faszyzm, konieczne jest zdefiniowanie tej idei. Co to jest faszyzm? Jaka jest jego podstawa, forma i cechy charakterystyczne? Jak będzie przebiegał jego rozwój?

W wydanej pośmiertnie w 1944 pracy Trockiego „Faszyzm: czym jest i jak go zwalczać”, zauważył on: „Historyczną funkcją faszyzmu jest rozbicie klasy robotniczej, zniszczenie jej organizacji i zdławienie swobód politycznych, gdy kapitaliści uznają, że nie są w stanie rządzić i dominować za pomocą demokratycznej maszynerii”. Amadeo Bordiga twierdził, że faszyzm jest po prostu inną formą rządów burżuazyjnych, na tym samym poziomie co demokracja burżuazyjna czy tradycyjna monarchia, i że nie jest on szczególnie reakcyjny czy w inny sposób wyjątkowy.

Clara Zetkin

Wczesne studium faszyzmu opracowała Clara Zetkin dla Trzeciego Rozszerzonego Zebrania Komitetu Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej w 1923:

Faszyzm jest skoncentrowanym wyrazem ogólnej ofensywy podjętej przez światową burżuazję przeciwko proletariatowi… faszyzm [jest] wyrazem rozkładu i dezintegracji gospodarki kapitalistycznej i symptomem rozpadu państwa burżuazyjnego. Faszyzm możemy zwalczać tylko wtedy, gdy zrozumiemy, że budzi on i ogarnia szerokie masy społeczne, które utraciły wcześniejsze poczucie bezpieczeństwa swojej egzystencji, a wraz z nim, często, wiarę w porządek społeczny… O wiele łatwiej będzie nam pokonać faszyzm, jeśli jasno i wyraźnie poznamy jego naturę. Dotychczas nie tylko wśród szerokich mas robotniczych, ale nawet wśród rewolucyjnej awangardy proletariatu i komunistów istniały bardzo mgliste wyobrażenia na ten temat. Przywódcy faszystowscy nie są małą i ekskluzywną kastą; sięgają głęboko do szerokich warstw ludności.

Definicje faszyzmu innych autorów

George Orwell

George Orwell opisuje faszyzm w kategoriach ekonomicznych w eseju z 1941 „The Lion and the Unicorn”:

Faszyzm, w każdym razie w wersji niemieckiej, jest formą kapitalizmu, który zapożycza od socjalizmu tylko takie cechy, które czynią go efektywnym dla celów wojennych… Jest to system planowy nastawiony na konkretny cel, podbój świata, niepozwalający, by jakikolwiek prywatny interes, czy to kapitalisty, czy robotnika, stanął mu na drodze.

Pisząc w 1944 dla magazynu Tribune, Orwell stwierdził:

…nie jest łatwo, na przykład, włożyć Niemcy i Japonię w te same ramy, a jeszcze trudniej jest to zrobić z niektórymi małymi państwami, które można określić jako faszystowskie. Zwykle zakłada się, że faszyzm jest z natury agresywny, że rozwija się w atmosferze wojennej histerii i może rozwiązać swoje problemy gospodarcze jedynie poprzez przygotowania wojenne lub podboje zagraniczne. Ale oczywiście nie jest to prawdą w przypadku, powiedzmy, Portugalii czy różnych dyktatur południowoamerykańskich. Antysemityzm bywa uznawany za jeden z wyróżników faszyzmu; ale niektóre ruchy faszystowskie nie są antysemickie. Naukowe dyskusje, od lat przewijające się w amerykańskich czasopismach, nie były w stanie nawet rozstrzygnąć, czy faszyzm jest formą kapitalizmu, czy też nie. Ale wciąż, gdy stosujemy termin „faszyzm” w odniesieniu do Niemiec, Japonii czy Włoch Mussoliniego, wiemy, co mamy na myśli.

Bertolt Brecht

Niemiecki dramatopisarz Bertolt Brecht opisuje faszyzm jako „historyczną fazę kapitalizmu”, a dokładniej jako „…najbardziej nagą, bezwstydną, najbardziej opresyjną i najbardziej zdradziecką formę kapitalizmu”. (1935)

„Faszysta” jako obelga

Niektórzy twierdzą, że określenia „faszyzm” i „faszysta” stały się bardzo niejasne od czasów II wojny światowej, i że obecnie są to tylko pejoratywne określenia używane przez zwolenników różnych poglądów politycznych do obrażania ich przeciwników. Słowo „faszysta” jest czasami używane do określenia ludzi, instytucji lub grup, które nie określiłyby się jako ideologicznie faszystowskie, i które mogą nie mieścić się w formalnej definicji tego słowa. Bywa ono używane jako sprzeciw wobec autorytaryzmu, aby podkreślić ideologię rządowego tłumienia wolności jednostki. W tym znaczeniu słowo „faszysta” oznacza podmiot, który jest opresyjny, nietolerancyjny, szowinistyczny, ludobójczy, dyktatorski, rasistowski lub agresywny. George Orwell napisał w 1944:

…słowo „faszyzm” jest prawie całkowicie pozbawione znaczenia. W rozmowie, oczywiście, jest ono używane częściej niż w druku. Słyszałem, jak stosuje się je wobec rolników, sklepikarzy, Kredytu Społecznego, kar cielesnych, polowań na lisy, walk byków, Komitetu 1922, Komitetu 1941, Kiplinga, Gandhiego, Chiang Kai-Sheka, homoseksualizmu, audycji Priestleya, schronisk młodzieżowych, astrologii, kobiet, psów i nie wiem, czego jeszcze… Z wyjątkiem stosunkowo niewielkiej liczby sympatyków faszyzmu, prawie każdy Anglik przywykłby do „tyrana" w zastępstwie „faszysty”. Podpada pod definicję niemalże jak to często nadużywane słowo.