Jaromil Jireš

Jaromil Jireš

Data i miejsce urodzenia	10 grudnia 1935 Bratysława
Data i miejsce śmierci	24 października 2001 Praga
Zawód	reżyser, scenarzysta
Współmałżonek	Hana Jirešová
Lata aktywności	1963–1999

Jaromil Jireš (ur. 10 grudnia 1935 w Bratysławie, zm. 24 października 2001 w Pradze) – czeski reżyser i scenarzysta filmowy. Jeden z twórców czechosłowackiej Nowej Fali. Tworzył przede wszystkim dramaty poruszające kwestie codziennych dylematów moralnych. Ceniony za umiejętność opowiadania historii i surrealistyczne obrazy.

Młodość i edukacja

Urodził się w Bratysławie, jednak już od najmłodszych lat mieszkał w Pradze z matką i ciotką, którym zawdzięcza znajomość języka francuskiego. Studiował na praskiej FAMU, gdzie ukończył kierunek operatorski w 1958 roku i reżyserię w 1960 roku. Już w czasie studiów zaczął reżyserować pierwsze filmy, głównie dokumentalne, m.in. Gorączka (1958) i Sala zagubionych kroków (1960).

Kariera filmowa

W 1963 roku nakręcił swój pierwszy film pełnometrażowy, Pierwszy krzyk (Křik), który uczestniczył w festiwalu w Cannes. Film ten jest opisem życia młodego małżeństwa, które spodziewa się dziecka. Mężczyzna zajmuje się naprawą telewizorów. Ukryta kamera podąża za nim podczas pracy, podpatrując sceny życia ulicznego, biurowego i prywatnego, a także rejestrując przypadkiem zasłyszane słowa i podpatrzone sytuacje. Bohater przypomina sobie sytuacje z ostatnich miesięcy, a teraźniejszość miesza się w jego myślach z przeszłością. Pojawiają się obrazy dzieci z różnych państw, fragmenty kroniki filmowej oraz zdjęcia z albumu rodzinnego, które wraz ze scenami z wędrówki miejskiej tworzą mozaikę. Reżyser realizuje w tym dziele współczesne nurty filmowe, głównie cinéma-vérité. Wbrew intencjom reżysera, reżimowi krytycy wykorzystali film do celów propagandowych, przeciwstawiając go Odwadze na co dzień Evalda Schorma, który uważali za zbyt pesymistyczny. Był to też jego pierwszy obraz nakręcony w studiu filmowym Barrandov, z którym współpracował do 1992 roku.

W 1965 roku wyreżyserował nowelę Romanca, która weszła w skład filmu Perełki na dnie, powstałego z inicjatywy Jireša. Nowela ta opowiada o miłości młodego elektryka do romskiej dziewczyny i otrzymała Grand Prix festiwalu w Oberhausen w 1966 roku, a także została wyróżniona przez krytyków z „Film Society Review”, którzy nazwali ją „uroczą historią miłosną”, a resztę filmu „nudną”. W tym samym roku Jireš został też wykładowcą reżyserii na FAMU.

W 1968 roku na podstawie powieści Żart Milana Kundery wyreżyserował film o tym samym tytule, do którego razem z pisarzem stworzył scenariusz. Film ten otrzymał dwie nagrody na festiwalu w San Sebastián: Katolickiego Biura Filmowego oraz nagrodę CIDALC. Początkowo obraz zyskał też popularność w kinach, jednak niedługo później został wycofany i zakazany w kraju aż do obalenia komunizmu, a reżyser został wyrzucony z uczelni. W międzyczasie Jireš kontynuował tworzenie filmów dokumentalnych, m.in. Zabawa w króla (1967), Dziadek (1968) oraz Wyprawa Vincenza Moštka i Šimona Pešla z Vlčnova do Pragi A.D. 1969. W swoich filmach dokumentalnych z lat 60. skupiał się głównie na folklorze Moraw południowych, tam również działa się akcja kilku jego filmów krótkometrażowych. W nieco zmienionej formie uwzględnił ten region również w filmie Opera ve vinici (1981). Od lat 70. natomiast poświęcone były sztuce: muzyce, malarstwu i architekturze.

Mimo represji związanych z Praską Wiosną, pozostał w kraju i zaczął tworzyć filmy, głównie dokumentalne, dla telewizji, jednakże brak wolności twórczej niekorzystnie wpłynął na jego zdrowie psychiczne: popadł w depresję. W 1970 roku nakręcił kolejny film, Waleria i tydzień cudów, na podstawie powieści Vítězslava Nezvala o tym samym tytule. Zdaniem Marii Janion, jest on swego rodzaju przeglądem dziecięcych wyobrażeń na temat własnego pochodzenia, w którym urojenia bohaterki mieszają się ze schematami melodramatu i powieści grozy. Film opowiada o mieszkającej z babcią na wsi nastolatce, która przeżywa pierwszą w życiu menstruację (tytułowy „tydzień cudów”) oraz jest prześladowana przez wampiry. Dzieło skupia się na zmieniających się doświadczeniach świata głównej bohaterki oraz jej poglądach na sprzeczne z rzeczywistością wyobrażenia seksualne. W filmie pojawia się też wątek nekrofilii, przeciwstawionej młodzieńczej inicjacji bohaterki. W dojrzewaniu dziewczyny bierze udział wampir, podający się za jej ojca i księdza. Babcia dziewczyny pomaga mu ją uwieść w zamian za wieczną młodość. W filmie pojawia się również brat dziewczyny, będący jednocześnie jej obrońcą, jak i zalotnikiem, który najpierw kradnie dziewczynie perłowe kolczyki, by później je jej oddać. Obraz został nagrodzony Grand Prix festiwalu w Bergamo.

W 1972 roku wyreżyserował film I pozdrawiam jaskółki na podstawie pamiętników więziennych Marii Kudeříkovej, działającej w czeskim ruchu oporu podczas II wojny światowej. W 1974 roku otrzymał Srebrnego Smoka na Krakowskim Festiwalu Filmowym za Kasiarza. W 1978 roku stworzył film Młody mężczyzna i Moby Dick, który rok później został zaprezentowany na festiwalu w Moskwie. W 1982 roku ukończył obraz Zaćmienie częściowe, za który został nominowany do Złotego Niedźwiedzia na festiwalu w Berlinie oraz zdobył Srebrnego Słonia na festiwalu w Kalkucie. Rok później wyreżyserował Katapultę, a w 1984 roku – Receptę na życie.

W 1986 roku nakręcił opowiadający o życiu Leoša Janáčka film Lev s bílou hřívou. Po 1989 roku ponownie wykładał na FAMU, a w 1993 roku został przewodniczącym Stowarzyszenia czeskich reżyserów. W 1991 roku wyreżyserował Labirynt, a trzy lata później zrealizował kolejny film – Nauczyciel tańca, za który został nominowany do Czeskiego Lwa dla najlepszego reżysera, a Martin Dejdar za rolę w nim otrzymał Czeskiego Lwa dla najlepszego aktora pierwszoplanowego. Ostatnim filmem Jireša był obraz Dvojrole z 1999 roku, poruszający problematykę zmiany tożsamości i związane z nią kwestie etyczne. Za rolę w tym filmie Tereza Brodská została nagrodzona Czeskim Lwem dla najlepszej aktorki pierwszoplanowej. W latach 90. Jireš był też przedstawicielem Czech w funduszu wsparcia europejskiej kinematografii Eurimages.

Ostatnie lata życia

Pod koniec życia pracował nad adaptacją filmową książki Podivné lásky Jiříego Muchy, jednak nigdy jej nie nakręcił. W październiku lub grudniu 1999 roku w wypadku samochodowym doznał ciężkiego urazu głowy. Mimo wielu zabiegów rehabilitacyjnych, nie wrócił do pełni zdrowia. Zmarł w szpitalu uniwersyteckim w praskiej dzielnicy Motol 24 października 2001 roku.

Życie osobiste

Był żonaty z Haną Jirešovą, z którą miał dwoje dzieci: córkę Alenę i syna Ondřeja.

Filmografia

• Pierwszy krzyk (1963)
• Żart (1968)
• Waleria i tydzień cudów (1970)
• I pozdrawiam jaskółki (1972)
• Zaćmienie częściowe (1982)
• Katapulta (1983)
• Recepta na życie (1984)
• Lev s bílou hřívou (1986)
• Labirynt (1991)
• Nauczyciel tańca (1994)
• Dvojrole (1999)

Bibliografia

• Pietro Bianchi. Per Bergamo ragionamento sugli autori e sulla vittoria cecoslovacca. „Il Dramma”. 9, s. 24–25, 1970-09. (wł.). 
• Adam Bingham (red.): Directory of World Cinema: East Europe. Bristol: Intellect, 2011, s. 133. ISBN 978-1-84150-464-3. (ang.).
• Dominique Chansel: Europe On-screen: Cinema and the Teaching of History. Strasbourg: Council of Europe, 2001. ISBN 978-92-871-4531-4. (ang.).
• Ewa Ciszewska: Folklor w służbie komunizmu. Żart Milana Kundery w adaptacji Jaromila Jireša. W: Ewa Ciszewska, Ewelina Nurczyńska-Fidelska (red.): Hrabal i inni. Adaptacje czeskiej literatury. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2013, s. 63–86. DOI: 10.18778/7525-950-6.05. ISBN 978-83-7525-950-6.
• Peter Hames: Czech and Slovak Cinema: Theme and Tradition. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2010. ISBN 978-0-7486-2082-1. (ang.).
• Jadwiga Hučková. Od prawdy życia po rewoltę estetyczną. Kilka aspektów czechosłowackiej Nowej Fali. „Estetyka i Krytyka”. 44 (1/2017), s. 55-72, 2017. DOI: 10.19205/44.17.4. ISSN 1643-1243. 
• Maria Janion: Odnawianie znaczeń. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1980. ISBN 978-83-08-00264-3.
• Vladimir Opela: Jireš, Jaromil. W: Sara Pendergast, Tom Pendergast (red.): International Dictionary of Films and Filmmakers. T. 2. Detroit: St. James Press, 2000, s. 487-488. ISBN 978-1-55862-449-8. (ang.).
• Patrycjusz Pająk: Z dziejów czeskiego horroru literackiego i filmowego w czasach komunizmu. W: Magdalena Bogusławska, Zuzanna Grębecka (red.): Popkomunizm. Doświadczenie komunizmu a kultura popularna. Kraków: Libron, 2010, s. 149–167. ISBN 978-83-62196-10-4.
• Steven Jay Schneider: 501 Movie Directors. Hauppauge: Barrons Educational Series, 2007. ISBN 978-0-7641-6022-6. (ang.).
• Jan Trzynadlowski (red.): W kręgu filmu, telewizji i teatru. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski, 1992. ISBN 978-83-229-0608-8.
• José Luis Tuduri: San Sebastián: un festival, una historia (1967-1977). San Sebastián: Euskadiko Filmategia, 1992. ISBN 978-84-604-3080-3. (hiszp.).
• Jack David Zipes, Pauline Greenhill, Kendra Magnus-Johnston (ed.): Fairy-Tale Films Beyond Disney: International Perspectives. New York: Routledge, 2016. ISBN 978-0-415-70929-3. (ang.).

Linki zewnętrzne

• Jaromil Jireš w bazie Filmweb
• Jaromil Jireš w bazie IMDb (ang.)