Tekst źródłowy strony Budleja

{{Takson infobox
 |nazwa                = Budleja
 |grafika              = Buddleja davidii Budleja Davida 2015-08-30 01.jpg
 |opis grafiki         = [[Budleja Davida]]
 |alt grafiki          = 
 |systematyka ref      = <ref name="ruggiero" /><ref name="apweb" />
 |domena               = [[eukarionty]]
 |królestwo            = [[rośliny]]
 |podkrólestwo         = [[rośliny zielone]]
 |nadgromada           = [[rośliny telomowe]]
 |gromada              = [[rośliny naczyniowe]]
 |podgromada           = [[rośliny nasienne]]
 |nadklasa             = [[okrytonasienne]]
 |klasa                = ''[[Magnoliopsida]]''
 |nadrząd              = [[astropodobne]]
 |rząd                 = [[jasnotowce]]
 |rodzina              = [[trędownikowate]]
 |rodzaj               = budleja
 |nazwa łacińska       = Buddleja
 |autor                = [[Karol Linneusz|L.]]
 |cytat                = [[Species Plantarum|Sp. Pl. 619. 1753]]<ref name=ing>{{Cytuj stronę |url=http://botany.si.edu/ing/ |tytuł=Buddleja Linnaeus | praca=Index Nominum Genericorum|data dostępu =2018-01-23}}</ref>
 |typ nomenklatoryczny = ''B. americana'' L.<ref name=ing/>
 |synonimy             = 
 |wikispecies          = 
 |commons              = Category:Buddleja
 |wikisłownik          = budleja
}}
'''Budleja''' (''Buddleja'' L.) – [[rodzaj (biologia)|rodzaj]] roślin należący do rodziny [[trędownikowate|trędownikowatych]] obejmujący ok. 140 gatunków<ref name=tpl/> (dawniej zaliczany też do [[loganiowate|loganiowatych]] lub wyodrębniany w [[takson monotypowy|monotypową]] rodzinę budlejowatych). Budleje występują na obu kontynentach amerykańskich, od [[Utah]] na północy po południowe krańce Ameryki Południowej<ref name=stuart/>, ale w większości w strefie klimatu tropikalnego i subtropikalnego w Ameryce Południowej i Środkowej. Poza tym liczne gatunki rosną we wschodniej Azji<ref name="philips">{{Cytuj książkę | autor = Roger Philips, Martyn Rix | tytuł = The botanical garden. Vol. I. Trees and shrubs | wydawca = Macmillan | data = 1988 | strony = 422-423 | isbn = 0333730038}}</ref> (od [[Indie|Indii]] i [[Nepal]]u po [[Japonia|Japonię]]<ref name=stuart/>), obecne są też w południowej Afryce<ref name="seneta">{{Cytuj książkę | autor = Włodzimierz Seneta | tytuł = Drzewa i krzewy liściaste. A-B | wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN | miejsce = Warszawa | data = 1991 | strony = 319-325 | isbn = 83-01-10135-0}}</ref>, w tym na [[Madagaskar]]ze<ref name=stuart/>. Rosną najczęściej na terenach skalistych, na zboczach i klifach, na żwirowych [[Aluwium|aluwiach]]<ref name="philips"/>, często na porębach i obrzeżach lasów<ref name=stuart/>. Wiele gatunków należy do ulubionych źródeł [[nektar (botanika)|nektaru]] dla [[motyle|motyli]]<ref name="philips"/>, ale zapylane są także przez inne [[owady]] i [[kolibry]]<ref name=stuart/>. Niektóre budleje uprawiane są jako rośliny ozdobne, przy czym nierzadko dziczeją i stają się [[gatunek inwazyjny|inwazyjne]]. W [[klimat umiarkowany|klimacie umiarkowanym]] najbardziej rozpowszechniona w uprawie jest [[budleja Davida]], łatwo rozprzestrzeniająca się na terenach zaburzonych i gruzowiskach (szybko opanowała np. zburzone w czasie [[II wojna światowa|II wojny światowej]] dzielnice [[Londyn]]u<ref name="philips"/> czy [[Szczecin]]a<ref name=seneta/>). W niektórych częściach [[Stany Zjednoczone|Stanów Zjednoczonych]] uprawa budlei Davida została zakazana<ref name=stuart/>. Afrykańska [[budleja szałwiolistna]] jest ważnym źródłem [[drewno (technika)|drewna]]<ref name="maarten">{{Cytuj książkę | autor = Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase | tytuł = Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants | wydawca = Kew Publishing, The University of Chicago Press | miejsce = Richmond, Chicago | data = 2017 | strony = 555-557 | isbn = 978-1-84246-634-6}}</ref>. Nazwa rodzaju upamiętnia [[Adam Buddle|Adama Buddle'a]] – angielskiego botanika<ref name="philips"/>.

== Morfologia ==
; Pokrój: Najczęściej szybko rosnące<ref name="stuart"/> [[krzew]]y<ref name=china>{{cytuj stronę|url=http://www.efloras.org/florataxon.aspx?flora_id=2&taxon_id=201209 |tytuł=Buddleja Linnaeus |praca=Flora of China |opublikowany=eFloras.org |język=en|data dostępu=2018-01-23}}</ref>, rzadziej niewielkie [[drzewo|drzewa]] (wyjątkowo okazałe, osiągające do 30 m wysokości<ref name="stuart">{{Cytuj książkę | autor = David D. Stuart | tytuł = Buddlejas | wydawca = Timber Press, Royal Horticultural Society | data = 2006 | strony = 13-16 | isbn = 978-0-88192-688-0}}</ref>), [[liany]] i mniej lub bardziej drewniejące u nasady [[bylina (botanika)|byliny]]<ref name=china/><ref name=seneta/>. Pędy okryte są włoskami gwiazdkowatymi, tarczkowatymi lub gruczołowatymi, stąd często są kutnerowate<ref name=seneta/>. Młodsze części [[łodyga|łodyg]] są czterokanciaste do oskrzydlonych<ref name=china/>. 
; [[Liść|Liście]]: Nakrzyżległe (tylko u [[budleja skrętolistna|budlei skrętolistnej]] skrętoległe)<ref name=seneta/>. U różnych gatunków liście są opadające zimą lub w porze suchej, wiecznie zielone (w tropikach) lub częściowo zimozielone<ref name=seneta/><ref name=philips/>. Występują [[przylistek|przylistki]] w postaci liściopodobnej, lub zredukowane do półkolistych lub łuskowatych wyrostków, czasem tylko w postaci linii łączącej nasady liści. [[Ogonek liściowy|Ogonki liściowe]] zwykle krótkie<ref name="china"/>. Blaszka liściowa zwykle wydłużona do lancetowatej<ref name=seneta/>, gęsto kutnerowata przynajmniej od spodu<ref name=seneta/><ref name=philips/>. Całobrzega, karbowana lub ząbkowana<ref name=china/>.
; [[Kwiat]]y: Pachnące, obupłciowe (rzadko jednopłciowe<ref name=china/>), drobne lub niewielkie, największe u [[budleja Colville'a|budlei Colville'a]] osiągają do 2,5 cm. Zebrane są na szczytach tegorocznych pędów w gęste, [[grono]]podobne (wąskie) [[wiecha|wiechy]] lub [[główka (botanika)|główki]], rzadko w pęczki na zeszłorocznych pędach (budleja skrętolistna)<ref name=seneta/>. [[Kielich (botanika)|Kielich]] dzwonkowaty, kubeczkowaty lub stożkowaty, 4-ząbkowy<ref name=china/>. [[Korona kwiatu]] utworzona jest z czterech płatków zrośniętych w dłuższą lub krótszą rurkę<ref name=philips/>, czasem wygiętą<ref name=seneta/><ref name=china/>. Płatki na końcach zaokrąglone, białe, żółte, pomarańczowe, różowe do fioletowych. [[Pręcik (botanika)|Pręciki]] są 4, schowane w rurce korony. [[Zalążnia]] górna<ref name=philips/>, dwukomorowa, rzadziej czterokomorowa<ref name=china/>, z nitką [[słupek|słupka]] zwieńczoną okazałym [[znamię (botanika)|znamieniem]] główkowatym lub rozwidlonym<ref name=china/>. 
; [[Owoc]]e: Najczęściej dwuklapowe [[Torebka (botanika)|torebki]] z licznymi, drobnymi i rozsiewanymi przez wiatr [[nasiono|nasionami]]<ref name=philips/>, często oskrzydlonymi<ref name=china/>. Rzadko owocami są soczyste [[jagoda (botanika)|jagody]] (''Buddleja madagascariensis'')<ref name=philips/><ref name=china/>.

== Systematyka ==
[[Plik:Buddleja Asiatica (5497773102).jpg|thumb|[[Budleja azjatycka]]]]
[[Plik:Fallowiana inflorescence 1.jpg|thumb|[[Budleja Fallowa]]]]
[[Plik:Buddleja glomerata.jpg|thumb|''[[Buddleja glomerata]]'']]
[[Plik:Buddleja globosa HRM1.jpg|thumb|[[Budleja główkowata]]]]
[[Plik:Buddleja lindleyana (20306938039).jpg|thumb|[[Budleja Lindleya]]]]
Rodzaj, czasem rozbijany na kilka innych (''Chilianthus'' Burchell, ''Emorya'' Torrey, ''Gomphostigma'' Turczanowicz, ''Nicodemia'' Tenore) w różnych systemach klasyfikacyjnych był zwykle wyodrębniany w rodzinę ''Buddlejaceae'' lub włączany do [[Loganiowate|loganiowatych]] ''Loganiaceae''. Badania molekularne wykazały, że rodzaj stanowi jedną z linii rozwojowych [[trędownikowate|trędownikowatych]] ''Scrophulariaceae''<ref name=philips/>. W obrębie rodziny włączany jest do [[takson monotypowy|monotypowego]] [[plemię (biologia)|plemienia]] ''Buddlejeae'' Bartling, wskazywanego jako [[grupa siostrzana]] dla [[klad]]u obejmującego plemiona ''Limoselleae'' i ''Scrophularieae''<ref name=apweb/>.
; Wykaz gatunków<ref name=tpl>{{Cytuj stronę | url = http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Scrophulariaceae/Buddleja/ | tytuł = Buddleja | praca = The Plant List. Version 1.1 | data dostępu = 2018-01-24}}</ref><ref name=seneta/>:
{{Układ wielokolumnowy|liczba = 2|szerokość = 300px|
* ''[[Buddleja acuminata]]'' <small>Poir.</small>
* ''[[Buddleja adenantha]]'' <small>Diels</small>
* ''[[Buddleja agathosma]]'' <small>Diels</small>
* ''[[Buddleja alata]]'' <small>Rehder & E.H.Wilson</small>
* ''Buddleja albiflora'' <small>Hemsl.</small> – [[budleja białokwiatowa]]
* ''Buddleja alternifolia'' <small>Maxim.</small> – [[budleja skrętolistna]]
* ''[[Buddleja americana]]'' <small>L.</small>
* ''[[Buddleja anchoensis]]'' <small>Kuntze</small>
* ''[[Buddleja araucana]]'' <small>Phil.</small>
* ''[[Buddleja aromatica]]'' <small>Remy</small>
* ''Buddleja asiatica'' <small>Lour.</small> – [[budleja azjatycka]]
* ''[[Buddleja auriculata]]'' <small>Benth.</small>
* ''[[Buddleja axillaris]]'' <small>Willd. ex Roem. & Schult.</small>
* ''[[Buddleja bhutanica]]'' <small>T.Yamaz.</small>
* ''[[Buddleja blattaria]]'' <small>J.F.Macbr.</small>
* ''[[Buddleja brachiata]]'' <small>Cham. & Schltdl.</small>
* ''[[Buddleja brachystachya]]'' <small>Diels</small>
* ''[[Buddleja brasiliensis]]'' <small>J.Jacq.</small>
* ''[[Buddleja bullata]]'' <small>Kunth</small>
* ''[[Buddleja candida]]'' <small>Dunn</small>
* ''[[Buddleja cardenasii]]'' <small>Standl. ex E.M.Norman</small>
* ''[[Buddleja caryopteridifolia]]'' <small>W.W.Sm.</small>
* ''[[Buddleja cestriflora]]'' <small>Cham.</small>
* ''[[Buddleja chapalana]]'' <small>B.L.Rob.</small>
* ''[[Buddleja chenopodiifolia]]'' <small>Kraenzl.</small>
* ''Buddleja colvilei'' <small>Hook.f.</small> – [[budleja Colville'a]]
* ''[[Buddleja cooperi]]'' <small>W.W.Sm.</small>
* ''[[Buddleja cordata]]'' <small>Kunth</small>
* ''[[Buddleja cordobensis]]'' <small>Griseb.</small>
* ''[[Buddleja coriacea]]'' <small>Remy</small>
* ''[[Buddleja corrugata]]'' <small>M.E.Jones</small>
* ''[[Buddleja crispa]]'' <small>Benth.</small>
* ''[[Buddleja crotonoides]]'' <small>A.Gray</small>
* ''[[Buddleja cuneata]]'' <small>Cham.</small>
* ''[[Buddleja curviflora]]'' <small>Hook. & Arn.</small>
* ''[[Buddleja cuspidata]]'' <small>Baker</small>
* ''[[Buddleja cylindrostachya]]'' <small>Kraenzl.</small>
* ''Buddleja davidii'' <small>Franch.</small> – [[budleja Davida]]
* ''[[Buddleja diffusa]]'' <small>Ruiz & Pav.</small>
* ''[[Buddleja domingensis]]'' <small>Urb.</small>
* ''[[Buddleja duclouxii]]'' <small>C.Marquand</small>
* ''[[Buddleja dysophylla]]'' <small>(Benth.) Radlk.</small>
* ''[[Buddleja elegans]]'' <small>Cham. & Schltdl.</small>
* ''[[Buddleja euryphylla]]'' <small>Standl. & Steyerm.</small>
* ''Buddleja fallowiana'' <small>Balf.f. & W.W.Sm.</small> – [[budleja Fallowa]]
* ''[[Buddleja filibracteolata]]'' <small>J.A.González & J.F.Morales</small>
* ''[[Buddleja formosana]]'' <small>Hatus.</small>
* ''Buddleja forrestii'' <small>Diels</small> – [[budleja Forresta]]
* ''[[Buddleja fragifera]]'' <small>Leeuwenb.</small>
* ''[[Buddleja fusca]]'' <small>Baker</small>
* ''Buddleja globosa'' <small>Hope</small> – [[budleja główkowata]]
* ''[[Buddleja glomerata]]'' <small>H.L.Wendl.</small>
* ''[[Buddleja grandiflora]]'' <small>Cham. & Schltdl.</small>
* ''[[Buddleja griffithii]]'' <small>(C.B.Clarke) C.Marquand</small>
* ''[[Buddleja gynandra]]'' <small>C.Marquand</small>
* ''[[Buddleja hastata]]'' <small>Prain ex Marquand</small>
* ''[[Buddleja hatschbachii]]'' <small>E.M.Norman & L.B.Sm.</small>
* ''[[Buddleja heliophila]]'' <small>W.W.Sm.</small>
* ''[[Buddleja henryi]]'' <small>Rehder & E.H.Wilson</small>
* ''[[Buddleja hieronymi]]'' <small>R.E.Fr.</small>
* ''[[Buddleja hookeri]]'' <small>C.Marquand</small>
* ''[[Buddleja hypsophila]]'' <small>I.M.Johnst.</small>
* ''[[Buddleja ibarrensis]]'' <small>E.M.Norman</small>
* ''[[Buddleja incana]]'' <small>Ruiz & Pav.</small>
* ''[[Buddleja indica]]'' <small>Lam.</small>
* ''[[Buddleja interrupta]]'' <small>Kunth</small>
* ''[[Buddleja iresinoides]]'' <small>(Griseb.) Hosseus</small>
* ''[[Buddleja jamesonii]]'' <small>Benth.</small>
* ''Buddleja japonica'' <small>Hemsl.</small> – [[budleja japońska]]
* ''[[Buddleja kleinii]]'' <small>E.M.Norman & L.B.Sm.</small>
* ''[[Buddleja lanata]]'' <small>Benth.</small>
* ''[[Buddleja latiflora]]'' <small>S.Y.Bao</small>
* ''[[Buddleja legendrei]]'' <small>L.F.Gagnep.</small>
* ''[[Buddleja limitanea]]'' <small>W.W.Sm.</small>
* ''Buddleja lindleyana'' <small>Fortune</small> – [[budleja Lindleya]]
* ''[[Buddleja lojensis]]'' <small>E.M.Norman</small>
* ''[[Buddleja longiflora]]'' <small>Brade</small>
* ''[[Buddleja longifolia]]'' <small>Kunth</small>
* ''[[Buddleja loricata]]'' <small>Leeuwenb.</small>
* ''[[Buddleja macrostachya]]'' <small>Benth.</small>
* ''[[Buddleja madagascariensis]]'' <small>Lam.</small>
* ''[[Buddleja marrubiifolia]]'' <small>Benth.</small>
* ''[[Buddleja megalocephala]]'' <small>Donn.Sm.</small>
* ''[[Buddleja mendozensis]]'' <small>Gillet ex Benth.</small>
* ''[[Buddleja microstachya]]'' <small>E.D.Liu & H.Peng</small>
* ''[[Buddleja minima]]'' <small>S.Y.Bao</small>
* ''[[Buddleja misionum]]'' <small>Kraenzl.</small>
* ''[[Buddleja montana]]'' <small>Britton</small>
* ''[[Buddleja multiceps]]'' <small>Kraenzl.</small>
* ''[[Buddleja myriantha]]'' <small>Diels</small>
* ''[[Buddleja nana]]'' <small>W.W.Sm.</small>
* ''[[Buddleja nitida]]'' <small>Benth.</small>
* ''Buddleja nivea'' <small>Duthie</small> – [[budleja śnieżna]]
* ''[[Buddleja oblonga]]'' <small>Benth.</small>
* ''[[Buddleja officinalis]]'' <small>Maxim.</small>
* ''[[Buddleja paniculata]]'' <small>Wall.</small>
* ''[[Buddleja parviflora]]'' <small>Kunth</small>
* ''[[Buddleja perfoliata]]'' <small>Kunth</small>
* ''[[Buddleja pichinchensis]]'' <small>Kunth</small>
* ''[[Buddleja polycephala]]'' <small>Kunth</small>
* ''[[Buddleja polystachya]]'' <small>Fresen.</small>
* ''[[Buddleja praecox]]'' <small>Lingelsh.</small>
* ''[[Buddleja pterocaulis]]'' <small>A.B.Jacks.</small>
* ''[[Buddleja pulchella]]'' <small>N.E.Br.</small>
* ''[[Buddleja purdomii]]'' <small>W.W.Sm.</small>
* ''[[Buddleja racemosa]]'' <small>Torr.</small>
* ''[[Buddleja ramboi]]'' <small>L.B.Sm.</small>
* ''[[Buddleja rufa]]'' <small>Fresen.</small>
* ''[[Buddleja rufescens]]'' <small>Willd. ex Roem. & Schult.</small>
* ''[[Buddleja saligna]]'' <small>Willd.</small>
* ''Buddleja salviifolia'' <small>(L.) Lam.</small> – [[budleja szałwiolistna]]
* ''[[Buddleja scordioides]]'' <small>Kunth</small>
* ''[[Buddleja sessiliflora]]'' <small>Kunth</small>
* ''[[Buddleja shaanxiensis]]'' <small>Z.Y.Zhang</small>
* ''[[Buddleja simplex]]'' <small>Kraenzl.</small>
* ''[[Buddleja skutchii]]'' <small>Morton</small>
* ''[[Buddleja soratae]]'' <small>Kraenzl.</small>
* ''[[Buddleja speciosissima]]'' <small>Taub.</small>
* ''[[Buddleja sphaerocalyx]]'' <small>Baker</small>
* ''[[Buddleja sphaerocephala]]'' <small>Baker</small>
* ''[[Buddleja stachyoides]]'' <small>Cham. & Schltdl.</small>
* ''Buddleja stenostachya'' <small>Rehder & E.H.Wilson</small> – [[budleja wąskokłosowa]]
* ''[[Buddleja sterniana]]'' <small>Cotton</small>
* ''[[Buddleja striata]]'' <small>Zhi Y.Zhang</small>
* ''[[Buddleja suaveolens]]'' <small>Kunth & C.D.Bouché</small>
* ''[[Buddleja subcapitata]]'' <small>E.D.Liu & H.Peng</small>
* ''[[Buddleja subherbacea]]'' <small>Keenan</small>
* ''[[Buddleja taliensis]]'' <small>W.W.Sm.</small>
* ''[[Buddleja thyrsoides]]'' <small>Lam.</small>
* ''[[Buddleja tibetica]]'' <small>W.W.Sm.</small>
* ''[[Buddleja tsetangensis]]'' <small>C.Marquand</small>
* ''[[Buddleja tubiflora]]'' <small>Benth.</small>
* ''[[Buddleja tucumanensis]]'' <small>Griseb.</small>
* ''[[Buddleja utahensis]]'' <small>Coville</small>
* ''[[Buddleja venenifera]]'' <small>Makino</small>
* ''[[Buddleja vexans]]'' <small>Kraenzl. & Loes. ex E.M.Norman</small>
* ''[[Buddleja volubilis]]'' <small>Lam.</small>
* ''[[Buddleja wardii]]'' <small>C.Marquand</small>
* ''[[Buddleja whitei]]'' <small>Kraenzl.</small>
* ''[[Buddleja yunnanensis]]'' <small>L.F.Gagnep. </small>
}}

== Przypisy ==
{{Przypisy|
<ref name="ruggiero">{{Ruggiero |data dostępu = 2020-02-20}}</ref>
<ref name="apweb">{{Angiosperm Phylogeny Website |data dostępu = 2018-01-23}}</ref>
}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Trędownikowate]]
[[Kategoria:Taksony opisane przez Karola Linneusza]]