Tekst źródłowy strony Samarkanda

{{Miejscowość infobox
 |nazwa                        = Samarkanda
 |nazwa oryginalna             = سمرقند
 |zdjęcie                      = Registan square Samarkand.jpg
 |opis zdjęcia                 = 
 |herb                         = Coat of arms of Samarkand.svg
 |flaga                        = 
 |dopełniacz nazwy             = Samarkandy
 |państwo                      = UZB
 |1. jednostka administracyjna = [[Wilajet samarkandzki|samarkandzki]]
 |powierzchnia                 = 
 |wysokość                     = 702
 |rok                          = 2015
 |liczba ludności              = 504 423
 |gęstość zaludnienia          = 
 |numer kierunkowy             = (+998) 662
 |kod pocztowy                 = 
 |tablice rejestracyjne        = 015
 |stopniN = 39 |minutN = 39 |sekundN = 15
 |stopniE = 66 |minutE = 57 |sekundE = 35
 |commons                      = Samarkand
 |www                          = 
}}
{{UNESCO infobox
 | nazwa       = Samarkanda – skrzyżowanie kultur
 | grafika     = Samarkand.jpg
 | kraj        = {{Państwo|UZB}}
 | typ         = kulturowe
 | kryterium   = i, ii, iv
 | ID          = 603
 | region      = [[Obiekty z listy dziedzictwa UNESCO w Azji|Azja i Pacyfik]]
 | rok         = 2001
 | sesja       = 25
 | zmiany      = 
 | zagrożenie  = 
 | kod mapy    = osobna
 | link        = http://whc.unesco.org/en/list/603
}}
'''Samarkanda''' ([[język uzbecki|uzbec.]] Samarqand, [[język tadżycki|tadżyc.]] Самарқанд, [[język perski|pers.]] سمرقند, [[język rosyjski|ros.]] Самарканд) – miasto w [[Uzbekistan]]ie, w [[Azja Środkowa|Azji Środkowej]], ok. 353 tys. mieszkańców (2008). Czwarte pod względem ludności miasto Uzbekistanu i stolica [[wilajet samarkandzki|wilajetu samarkandzkiego]]. Ważny ośrodek przemysłowy i naukowy (6 szkół wyższych). W 2001 roku miasto zostało wpisane na [[Lista światowego dziedzictwa UNESCO|listę światowego dziedzictwa UNESCO]].

W Samarkandzie znajduje się [[obserwatorium astronomiczne]] wzniesione przez księcia [[Uług Beg]]a. Zostało ono wyposażone w najlepsze w owym czasie przyrządy astronomiczne, w tym. m.in. wbudowany w ścianę 40-metrowy [[sekstant]], który wykorzystywany był do wyznaczania momentów przejścia i wysokości ciał niebieskich.

== Historia ==
Samarkanda jest jednym z najdłużej zamieszkanych miast świata. Starożytne miasto pod nazwą Marakanda powstało w VI wieku p.n.e. jako stolica [[satrapia|satrapii]] [[Sogdiana|sogdyjskiej]] pod panowaniem perskiej dynastii [[Achemenidzi|Achemenidów]]. W 329&nbsp;r.&nbsp;p.n.e. miasto zostało zdobyte przez [[Aleksander Macedoński|Aleksandra Wielkiego]]. Okres rozwoju nastąpił dzięki powstaniu [[Jedwabny szlak|szlaku jedwabnego]], łączącego [[Europa|Europę]] i [[Chiny]]. Samarkanda stała się największym miastem [[Azja Środkowa|Azji Środkowej]].

W [[712]]<ref>{{cytuj książkę |nazwisko= Norwich|imię= John Julius|tytuł= Najwspanialsze miasta w dziejach świata|wydanie= I|wydawca= Wydawnictwo Bosz|miejsce= Olszanica|rok= 2009|isbn= 978-83-7576-072-9|strony=117}}</ref> roku została podbita przez [[Arabowie|Arabów]], którzy wprowadzili [[islam|religię islamską]]. W tym czasie stała się również centrum wytwarzania papieru z którego papier zawędrował do Europy. Za panowania [[Abbasydzi|Abbasydów]] Arabowie uzyskali od [[Chiny|chińskich]] jeńców wziętych do niewoli po [[Bitwa nad rzeką Tałas|bitwie nad rzeką Tałas]] w 751 roku tajemnicę produkcji [[papier]]u. W rezultacie w Samarkandzie powstała pierwsza w świecie arabskim papiernia.

Samarkanda była jednym z najważniejszych miast w państwach [[Samanidzi|Samanidów]] i [[Karachanidzi|Karachanidów]]. W 1220 została zburzona przez [[Czyngis-chan]]a. Jedynie niewielka część populacji miasta przetrwała najazdy mongolskie. W latach 1369–1405 Samarkanda była stolicą rozciągającego się od [[Indie|Indii]] do [[Turcja|Turcji]] państwa [[Timur Chromy|Timura]]. W ciągu 36 lat władca wzniósł nowe miasto i sprowadził do niego artystów i rzemieślników z całego imperium. Pod panowaniem [[Timurydzi|Timurydów]] miasto odzyskało swoje dawne znaczenie i stało się jednym z najsłynniejszych ośrodków kultury, nauki i sztuki islamskiej. Największy rozkwit Samarkanda przeżywała w XV wieku za panowania [[Uług Beg]]a, wnuka Timura.

Od połowy XVI wieku znajdowała się w granicach [[Chanat Buchary|chanatu bucharskiego]]. Wraz z utratą rangi stolicy rozpoczął się upadek miasta. Po najeździe wojsk [[Nadir Szah Afszar|Nadir Szacha]] w XVIII wieku miasto zostało opuszczone. W 1868 roku zostało zdobyte przez wojska rosyjskie i stało się częścią [[Rosja|Rosji]]. Miasto zostało stolicą obwodu samarkandzkiego. Jego znaczenie wzrosło po wybudowaniu transkaspijskiego szlaku kolejowego, który dotarł do miasta w 1888 roku. W roku 1925 Samarkanda została stolicą [[Uzbecka Socjalistyczna Republika Radziecka|Uzbeckiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej]]. Pięć lat później straciła to miano na rzecz [[Taszkent]]u.

Samarkanda była jednym z miejsc [[Katorga|zesłań]] [[Polacy|Polaków]] po [[Powstanie listopadowe|powstaniu listopadowym]] i [[Powstanie styczniowe|powstaniu styczniowym]]. Opisując czasy formowania [[Polskie Siły Zbrojne w ZSRR (1941–1942)|Armii Andersa]], [[Ksawery Pruszyński]] napisał o niej opowiadanie „Trębacz z Samarkandy”.

== Ważniejsze zabytki ==
* [[Mauzoleum]] Ruchabad z połowy XIV w. (najstarszy zachowany zabytek w mieście);
* [[meczet]] piątkowy, zwany meczetem Bibi Chanum, wybudowany w latach 1394–1404 na zlecenie lub (według innych wersji) dla upamiętnienia zmarłej żony Timura; ze względu na znaczne rozmiary (wysokość kopuły 44 m, szerokość łuku iwanu 19 m) zaczął popadać w ruinę wkrótce po wzniesieniu i zawalił się w czasie trzęsienia ziemi w 1897 r.; po runięciu głównego iwanu w 1969 r. rozpoczęły się prace renowacyjne, które trwają do dziś;
* mauzoleum Bibi Chanum z XIV w., będące jedyną pozostałą do dziś częścią [[medresa|medresy]] Bibi Chanum, wznoszącej się niegdyś naprzeciw meczetu o tej samej nazwie;
* mauzolea Timurydów i ich dostojników w kompleksie cmentarnym Szah-i Zinda (dosł. ''Żyjący Król'') z XIV–XV w., powstałym wokół przypuszczalnego miejsca spoczynku Muhammada Kusama Ibn Abbasa, kuzyna [[Mahomet]]a; najsłynniejsze i najpiękniejsze grobowce to: mauzoleum Szad–i Mulk Aghi (1371–1383), grobowiec Chodży Ahmada (1361) oraz mauzoleum Alego Nasafiego (1386); do kompleksu prowadzi wspaniały portal z 1435 r.);
* mauzoleum Gur-i Mir (dosł. ''Grobowiec Emira'') z lat 1403–1405, w którym spoczywa [[Timur Chromy|Timur]], jego dwaj synowie oraz dwaj wnukowie (w tym Uług Beg); pierwotnie kompleks budowli składał się z madrasy, [[chanaka|chanaki]] oraz mauzoleum przeznaczonego dla Pir Muhammada – ulubionego wnuka Timura;
* ruiny obserwatorium astronomicznego Uług Bega z 1428/1429 r., zawierające ogromny [[sekstant]];
* zespół architektoniczny Registon (dosł. ''Przysypany Piaskiem''), obejmujący ogromy plac miejski otoczony z trzech stron przez:
** po stronie zachodniej – [[medresa|medresę]] Uług Bega, ukończoną w 1420 r.; rozwiązania architektonicznie zastosowane w tej budowli (iwan wejściowy otoczony przez dwa minarety, sale wykładowe we wszystkich czterech rogach, dziedziniec z czterema niszami na przecinających się osiach) były kopiowane w innych medresach Azji Środkowej w XV – XVII w.;
** po stronie wschodniej – medresę Szir Dar (dosł. ''Posiadająca Siłę Lwa'' lub ''Z Lwami''; nazwa nawiązuje do unikatowego w świecie islamu zdobienia na fasadzie medresy – dwóch lwów), ukończoną w 1636 r.; budowla ta wyraźnie nawiązuje układem i wystrojem do medresy Uług Bega;
** po stronie północnej – medresę Tillja Kari (dosł. ''Pokryta Złotem''; nazwa nawiązuje do misternych zdobień wnętrza budynku: złoconych [[stiuk]]ów) z 1660 r.; budowla ta łączyła funkcje medresy i meczetu piątkowego.

== Komunikacja ==
* [[Samarkanda (stacja kolejowa)|Stacja kolejowa]]
* [[Port lotniczy Samarkanda]]

== Miasta partnerskie ==
* {{Flaga|AFG}} [[Balch (miasto)|Balch]], [[Afganistan]]
* {{Flaga|PER}} [[Cuzco]], [[Peru]]
* {{Flaga|TKM}} [[Antiochia Margiańska]], [[Turkmenistan]]
* {{Flaga|UZB}} [[Buchara]], [[Uzbekistan]]
* {{Flaga|IRN}} [[Niszapur|Nejszabur]], [[Iran]]
* {{Flaga|TUR}} [[Stambuł]], [[Turcja]]
* {{Flaga|TUR}} [[Izmir]], [[Turcja]]
* {{Flaga|USA}} [[Olympia (Waszyngton)|Olympia]], [[Stany Zjednoczone|USA]]

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

{{wikisłownik|Samarkanda}}
{{Obiekty UNESCO w Uzbekistanie}}
{{Imperium Mongolskie}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Samarkanda|*]]
[[Kategoria:Obiekty z listy dziedzictwa UNESCO w Uzbekistanie]]
[[Kategoria:Miasta w Uzbekistanie]]