Wikipedia

Skrzyp zimowy

gatunek rośliny

Skrzyp zimowy (Equisetum hyemale L.) – gatunek rośliny z rodziny skrzypowatych. Występuje w Europie i Azji oraz na Grenlandii, w szerokim ujęciu taksonomicznym także w Ameryce Północnej. W Polsce dość pospolity. Rośnie zwykle w żyznych lasach liściastych, często na zboczach dolin, podgatunek północnoamerykański także na brzegach wód. Uprawiany jako roślina ozdobna jest bardziej tęgi podgatunek północnoamerykański, w niektórych ujęciach wyodrębniany w osobny gatunek. Skrzyp zimowy stosowany był dawniej lub lokalnie jako roślina jadalna, lecznicza i polerska.

Skrzyp zimowy
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

telomowe

Gromada

naczyniowe

Klasa

paprocie

Podklasa

skrzypowe

Rząd

skrzypowce

Rodzina

skrzypowate

Rodzaj

skrzyp

Gatunek

skrzyp zimowy

Nazwa systematyczna
Equisetum hyemale L.
Sp. pl. 2:1062. 1753[3][4]
Synonimy
  • Equisetum alpinum Schur
  • Hippochaete hyemalis (L.) Milde ex Bruhin
  • Presla hyemalis (L.) Dulac[4]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[5]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Rozmieszczenie geograficzne

edytuj

Zasięg gatunku obejmuje rozległe obszary Europy i Azji w strefie klimatu umiarkowanego i subpolarnego, rośnie także na Grenlandii[4] (generalnie jednak w obręb Arktyki nie wkracza[6]). W Europie jest nieobecny tylko na południowych krańcach (brak go w Portugalii i na Sardynii). W Azji rośnie od Uralu na zachodzie po Kamczatkę i Wyspy Japońskie na wschodzie. Południowa granica zasięgu na tym kontynencie biegnie przez Azję Mniejszą, Kaukaz Południowy, Uzbekistan, Tadżykistan, środkowe i południowo-wschodnie Chiny[4]. Jako gatunek introdukowany rośnie na Tasmanii[4] i Nowej Zelandii[7]. W Ameryce Północnej rośnie podgatunek affine[8], często wyodrębniany jako osobny gatunek Equisetum praealtum[7][4].

W Polsce jest rozprzestrzeniony na całym obszarze, ale nierównomiernie – jest pospolity w województwie pomorskim i kujawsko-pomorskim, ale lokalnie rośnie też na mocno rozproszonych stanowiskach, np. w południowej Wielkopolsce i w rejonie Sudetów[9]. W górach rośnie po regiel górny[10].

Morfologia

edytuj

Charakterystyka dotyczy podgatunku typowego lub wąsko ujmowanego gatunku, podgatunek affine, często wyodrębniany jako osobny gatunek, scharakteryzowany został w sekcji „Systematyka i zmienność”.

Pokrój sporofitu
Roślina trwała o pędach płonnych i płodnych (z kłosami zarodnionośnymi) podobnych do siebie (monomorficznych)[11]. Wyrastają one bardzo licznie[12] z podziemnego kłącza i są zwykle prosto wzniesione, rzadziej nieco się pokładają[11]; są sztywne[13].
Organy podziemne
Czarnobrązowe[14] kłącze rozwijające się na głębokości 0,3–0,7 m, osiąga 4 m długości, rozrasta się poziomo, jest rozgałęzione i pokryte licznymi korzeniami wyrastającymi z węzłów. Rzadko obecne są bulwki[11]. Węzły i korzenie pokryte są licznymi, żółtymi włośnikami[14]. Centralny przewód powietrzny kłącza jest wąski[11].
Łodyga
Zwykle osiąga od 0,4 do 0,7 m[11], czasem do 1 m wysokości[10][14], rzadko więcej[14]. Średnica łodyg wynosi zazwyczaj 4–6 mm[11][6], rzadko do 9 mm[14]. Pędy płonne w górnej części nieco się zwężają, podczas gdy pędy zarodnionośne są jednakowej grubości. Łodyga zwykle się nie rozgałęzia, choć tworzy pojedyncze pędy boczne w razie uszkodzenia. Międzywęźla są ciemnozielone, czasem szarozielone[11] lub sinozielone[6], z (8)10–30(34) żeberkami[11][15]. Ich długość wynosi 5–8 cm[14]. Żeberka mają rowek biegnący wzdłuż grzbietu i tępe krawędzie boczne. Wzdłuż ich krawędzi tworzą się wyrostki (guzki) krzemionkowe powodujące, że łodygi są bardzo szorstkie[11]. Centralny przewód powietrzny łodygi jest szeroki[11], stanowi co najmniej 60% średnicy łodygi[16].
Liście
Zredukowane do zrośniętych w pochwy łusek, ściśle przylegających do pędu. Wolne końce łusek tworzące ząbki szybko odpadają. Ząbki te mają podobną długość lub są nieco dłuższe od zrośniętej części liści; są szydlaste, czarne, na brzegu biało obrzeżone, długo zaostrzone i na szczycie mniej lub bardziej kędzierzawo poskręcane. Trwała pochwa liściowa jest walcowata, ściśle przylegająca do pędu[11], osiąga 3–9 mm długości[6]. W dolnej części pochwa jest czarnobrązowa lub czarna, podobnej barwy jest górny skraj pochwy, natomiast jej część środkowa jest biała. Często w górze i środkowej części pędu pochwy są w całości czarne. Górny brzeg pochwy jest tępo karbowany – między końcami łusek są płytkie wcięcia[11][12], które z wiekiem się pogłębiają[13]. Na poszczególnych łuskach znajduje się płaskie żeberko z trzema rowkami, z których środkowe jest wyraźniej widoczne[11].
Kłos zarodnionośny
Osadzony jest na krótkim trzonku mniej lub bardziej osłoniętym wspierającą go, rozszerzającą się pochwą[11]. Kłos jest jajowaty, na szczycie z krótkim ostrym końcem. Osiąga 1–1,5 cm długości i 0,4–0,7 cm średnicy[14]. Zdolne do kiełkowania zarodniki osiągają średnio 59 μm średnicy, są jaskrawozielone i stanowią ok. 10% ogółu zarodników – pozostałe nie kiełkują, są mniejsze i barwy od żółtej do ciemnozielonobrązowej[17].
Gametofit
Blaszkowate, rozwijające się na powierzchni ziemi. Są dwupienne, ale w trakcie rozwoju nierzadko dochodzi do zmiany płci – na początkowo męskich przedroślach mogą rozwijać się rodnie i odwrotnie. Przedrośla pokrywają walcowate łatki, plemnie są zagłębione w tkance przedrośla[18].
  •  
    Kłos zarodnionośny
  •  
    Pochwa liściowa z ząbkami
  •  
    Pochwa liściowa bez ząbków
  •  
    Przekrój przez łodygę
Gatunki podobne
Prosto wzniesione i często nierozgałęzione pędy ma także skrzyp bagienny E. fluviatile, ale jego pochwy liściowe są zielone (tylko ząbki czarne) i kłos zarodnionośny jest zaokrąglony na szczycie. Pędy są gładkie lub słabo szorstkie i sezonowe. Trwałe i szorstkie pędy nadziemne; czarne, choć tylko w górze pochwy liściowe i zaostrzone na szczycie kłosy ma skrzyp pstry E. variegatum. Różni się od zimowego grubością pędów nie przekraczającą 3 mm; często obecnymi (choć nie zawsze) odgałęzieniami; luźnymi, rozszerzającymi się w górze pochwami liściowymi z trwałymi, trójkątnymi ząbkami na szczycie[6].

Biologia i ekologia

edytuj
 
Grądowe zbocze doliny Regi porośnięte skrzypem zimowym

Bylina[10], chamefit niezdrewniały[12] – o pędach nadziemnych zimujących[11]. Zarodnikuje po przezimowaniu kłosów w kolejnym roku od ich powstania, zwykle latem od czerwca do sierpnia[12], czasem do września[10], rzadko też wiosną[10].

Skrzyp zimowy tworzy często rozległe płaty. Rośnie w wilgotnych i świeżych glebach[11][10][19], żyznych, o odczynie obojętnym[19][13] i zasadowym[13], często na zboczach[12][10]. Występuje zazwyczaj w lasach liściastych, zarówno cienistych jak i świetlistych[10], zwłaszcza łęgowych i grądowych[19] (różne zbiorowiska ze związków Alno-Ulmion i Carpinion betuli[13]), ale też w zaroślach[19] i na łąkach[10]. W syntaksonomii nie ma statusu gatunku wskaźnikowego, choć zaproponowano uznanie go za gatunek charakterystyczny dla wyróżnionych lokalnie zboczowych lasów klonowo-lipowych (zbiorowisko Acer platanoides-Tilia cordata)[20].

Liczba chromosomów 2n = 216[13].

Systematyka i zmienność

edytuj

Pozycja systematyczna

edytuj

Gatunek należy do rodzaju skrzyp Equisetum i rodziny skrzypowatych Equisetaceae. W obrębie rodzaju reprezentuje podrodzaj Hippochaete[8][21]. Najbliższym, siostrzanym gatunkiem jest skrzyp gałęzisty E. ramosissimum, wraz z którym tworzy klad siostrzany dla pary gatunków E. laevigatum i E. myriochaetum[21]. Wszystkie te gatunki wyewoluowały w trakcie pliocenu[22].

Zmienność

edytuj
 
Tęższy od euroazjatyckiego skrzypu zimowego podgatunek affine (≡E. praealtum

Podobnie jak w przypadku wielu innych gatunków skrzypów opisano dawniej wielką liczbę odmian i form, które współcześnie pozbawiane są rangi taksonomicznej[8], czasem rozpoznano w nich mieszańce z innymi gatunkami[7].

Istotne znaczenie taksonomiczne ma jeden takson wyróżniany w randze podgatunku E. hyemale subsp. affine (Engelmann) Calder & Roy L. Taylor[8] lub w randze odrębnego gatunku Equisetum praealtum Raf.; Fl. Ludovic. 13 (1817)[7][4]. W ofercie handlowej i ogrodnictwie często określany jest on jako odmiana geograficzna var. robustum (Brown) Eaton[23], odmiana uprawna 'Robusta'/'Robustum'[24] lub 'Japonicum'[25].

Roślina ta występuje w dużej części Ameryki Północnej od Alaski po Grenlandię, a na południu po Gwatemalę i Salwador[8][7]. Rośnie też na Dalekim Wschodzie – na Kamczatce, Sachalinie, Wyspach Japońskich i na północy Chin w prowincji Heilongjiang[4][7][14]. Jako roślina introdukowana i zdziczała stwierdzona została na Tajwanie i w Niemczech[4][7].

Skrzyp ten różni się od typowego podgatunku skrzypu zimowego rozmiarami – pędy nadziemne osiągają do 1,5[14]–2,2[8] m wysokości i 1 cm średnicy[14], międzywęźla są dłuższe (6–9 cm)[14]. Trwała część pochew liściowych jest podobnej długości jak średnica łodygi, stąd widziana z boku jest kwadratowa (u typowego skrzypu zimowego pochwy są zwykle nieco dłuższe od średnicy łodygi)[8]. Ząbków pochwy bywa znacznie więcej niż u euroazjatyckiego skrzypu zimowego (do 50) i częściej się one zachowują[8].

Skrzyp ten różni się też wymaganiami siedliskowymi – rośnie w miejscach wilgotniejszych, nie tylko w lasach, ale też na brzegach rzek i jezior[8]. Wyróżnia się też okazałymi przedroślami – osiągającymi do 3,5 cm średnicy[26].

  •  
    Kłos zarodnionośny subsp. affine
  •  
    Łodygi subsp. affine
  •  
    Pochwa liściowa subsp. affine
  •  
    Rozwijające się wiosną pędy subsp. affine są zaróżowione

Mieszańce

edytuj

Skrzyp zimowy tworzy mieszańce z innymi gatunkami skrzypów z podrodzaju Hippochaete[7]:

  • Equisetum × moorei Newman; Phytol. 5: 19 (1856) [E. hyemale × E. ramosissimum] – skrzyp Moore’a; znany z wielu krajów europejskich, także z Polski[7]. Wygląda podobnie do skrzypu zimowego, przy czym zwykle jest od niego nieco wyższy[27], pędy nadziemne osiągają do 60 cm wysokości, są częściowo zimozielone lub tylko sezonowe[15]. Pochwy liściowe ma wyraźnie dłuższe od średnicy łodygi, nieco rozszerzające się w górnej części. Często obecne są regularne okółki pojedynczych odgałęzień[27]. Zarodniki są sterylne[15]. Liczba żeberek na łodygach wynosi od 10 do 15[15].
  • Equisetum × trachyodon A.Braun; Flora 22: 305 (1839) [E. hyemale × E. variegatum]; znany z wielu krajów Europy Zachodniej, Środkowej i Wschodniej, ale dotąd nie podany z Polski[7]. Pędy nadziemne osiągają do 0,5[12]–1[15] m długości, są zimozielone, pojedyncze lub słabo rozgałęzione[15]. Liczba żeberek na łodygach wynosi od 6 do 14[15], pochwy liściowe przylegają do łodygi[12], mają 6–14 ząbków i częściowo są one trwałe. W odróżnieniu od E. variegatum ich błoniasty rąbek na brzegu jest bardzo wąski i są one długoszydlaste. W odróżnieniu od skrzypu zimowego centralny przewód powietrzny jest wąski[27].
  •  
    Pokrój E. × moorei
  •  
    Rozgałęzienia pędu E. × moorei
  •  
    Pochwa liściowa E. × moorei
  •  
    Kłos zarodnionośny E. × moorei
  •  
    Pochwa liściowa E. ×trachyodon
  • Equisetum × alsaticum (H.P.Fuchs & Geissert) G.Phil. ex Lubienski & Bennert; Carolinea 64: 107-118 (2006) [E. hyemale × (E. hyemale × E. variegatum)], znany z Niemiec i Francji.
  • Equisetum × ascendens Lubienski & Bennert; Nova Hedwigia 90(3-4): 322 (2010) [(E. hyemale × E. ramosissimum) × E. hyemale]; znany z Niemiec, Holandii i Francji.
  • Equisetum × geissertii Lubienski & Bennert; Nova Hedwigia 90(3-4): 323 (2010) [E. variegatum × E. hyemale × E. ramosissimum]; znany z Niemiec.

Podgatunek affine (≡ Equisetum praealtum) tworzy następujące mieszańce znane dotąd tylko z Ameryki Północnej (tam rozpowszechnione)[7]:

  • Equisetum × ferrissii Clute; Fern Bull. 12: 22 (1904) [E. praealtum × E. laevigatum]. Bardzo częsty mieszaniec w Ameryce Północnej w strefie umiarkowanej i chłodnej. Ma cechy pośrednie taksonów rodzicielskich. Pędy w dolnej części są zimotrwałe, jak u skrzypu zimowego, ale górne części są sezonowe – obumierają zimą. Odpowiednio cechy budowy łodyg i pochew liściowych oraz ich kolorystyka w dole przypominają skrzyp zimowy, a w górze E. laevigatum[28].
  • Equisetum × jesupii (A.A.Eaton) Christenh. & Husby; Bot. J. Linn. Soc. 189: 350 (2019) [E. praealtum × E. variegatum].

Zastosowanie

edytuj
 
Uprawiany, okazały podgatunek dalekowschodnio-północnoamerykański
 
Skrzyp zimowy na wydmach w Kołobrzegu; wg źródeł z XIX wieku miał być sadzony w celu ich stabilizacji
Roślina ozdobna

Jako roślina ozdobna, w pojemnikach i jako roślina nadbrzeżna nad oczkami wodnymi, uprawiany jest skrzyp zimowy w podgatunku affine (≡ Equisetum praealtum) dostępny w ofercie handlowej zwykle jako odmiana robustum[23], 'Robusta'/'Robustum'[24] lub 'Japonicum'[25]. Łodygi tej rośliny są też popularnym elementem dekoracyjnym wykorzystywanym do układania kompozycji roślinnych we florystyce[29].

Roślina lecznicza

Skrzyp zimowy wykorzystywany był i jest jako roślina lecznicza podobnie jak skrzyp polny[30]. Surowiec zielarski nazywano Herba Equiseti Maioris seu hiemalis[31]. Naparom z ziela przypisywane jest działanie przeciwzapalne, antyseptyczne i moczopędne[32]. W szerokim zakresie tradycyjnie stosowany jest jako roślina lecznicza także podgatunek północnoamerykański, który stosowany był i jest przy chorobach nerek, obrzękach i infekcjach dróg moczowych, łysieniu, łamliwych paznokciach, chorobach reumatycznych, osteoporozie, dnie moczanowej, odmrożeniach, gruźlicy, obfitych miesiączkach oraz krwotokach z nosa, płuc, ran, żołądka i oparzeniach[33].

Substancją czynną są flawonoidy[32], kwasy fenolowe (galusowy, taninowy, chlorogenowy, kawowy)[34]. Istotne znaczenie ma też duża zawartość krzemu, potasu i siarki[35]. Wyciągi etanolowe i metanolowe wykazują działanie antyoksydacyjne i przeciwgrzybicze przeciw takim dermatofitom jak Trichophyton rubrum i Microsporum canis[32]. Działaniem antyoksydacyjnym tłumaczone jest działanie wspierające gojenie urazów kości[33].

Ze względu na zdolność skrzypu zimowego do bioakumulacji metali ciężkich (ołowiu, miedzi, kobaltu, manganu, cynku, żelaza i chromu) przy wykorzystaniu ziela do celów leczniczych należy uwzględnić to ryzyko i surowiec pozyskiwać z siedlisk nie skażonych tymi metalami[36].

Roślina jadalna

Ludzie z północnoamerykańskich plemion Quileute i Hoh (z terenów współczesnego stanu Waszyngton) jedli suszone korzenie podgatunku północnoamerykańskiego (subsp. affine); były one tradycyjnym posiłkiem towarzyszącym obrzędom związanym z dojrzewaniem młodzieży. Plemię Czarnych Stóp dodawali ususzone wierzchołki pędów i ikry łososia i jedli je utłuczone razem. Z gotowanych pędów sporządzali też napój. Jak w przypadku wszystkich skrzypów nie można spożywać go w większych ilościach, ze względu na enzym tiaminazę zubożającą organizm w witaminę B1 (przy czym gotowanie niszczy ten enzym)[37].

Inne zastosowania
  • Obfitujące w krzemionkę pędy skrzypu zimowego używane były do czyszczenia metalowych naczyń, polerowania drewna i kamieni[31][38][39].
  • Ekstrakt skrzypu zimowego w metanolu wskazywany jest jako przyjazny dla środowiska inhibitor korozji[40].
  • Ze względu na bioakumulację metali ciężkich gatunek ten jest rekomendowany do stosowania w fitoremediacji gruntów lub ścieków zanieczyszczonych ołowiem i chromem[41].
  • W źródłach z XIX wieku gatunek ten wymieniany jest jako sadzony w Holandii w celu stabilizacji skarp kanałów i wydm nadmorskich (silnie rozrastającymi się kłączami). Współcześni autorzy kwestionują to jednak ze względu na brak dowodów w rozprzestrzenieniu gatunku, poświadczających takie użycie tego skrzypu[39].

Uprawa

edytuj

Podgatunek affine (≡ Equisetum praealtum) zalecany jest do sadzenia w oczkach wodnych w dużych pojemnikach zanurzonych maksymalnie do 10 cm głębokości[24][28][42]. Może być też uprawiany w pojemnikach poza zbiornikami, przy czym wymaga wilgotnego[28] i najlepiej żyznego podłoża[24], choć pod względem żyzności i struktury gleby jest tolerancyjny[42]. Najlepiej rośnie w miejscach słonecznych lub półcienistych[24][28]. Rozmnaża się z zarodników i dla zapobieżenia jego rozprzestrzenianiu się rekomendowane jest usuwanie kłosów zarodnionośnych ze szczytów pędów przed ich dojrzeniem. W celu rozmnożenia rośliny poza podziałem kłączy wykorzystywane są małe, krótkotrwałe odrosty pojawiające się wiosną u nasady pędów nadziemnych. Odłamane łatwo ukorzeniają się w wilgotnym piasku. Ze względu na ekspansywność rośliny zawsze powinna być uprawiana w pojemnikach[28]. Posadzona w gruncie rozrasta się kłączami we wszystkich kierunkach i na różnych głębokościach i niezwykle trudno ją wyeliminować lub ograniczyć rozprzestrzenianie. Przy mechanicznym zwalczaniu wystarczy pominąć drobny fragment kłącza, by roślina ponownie się rozrosła[42]. Regularne usuwanie pędów nadziemnych może pomóc ograniczyć roślinę, ale zauważalne efekty następują czasem dopiero po kilku latach. Także stosowanie herbicydów dedykowanych do zwalczania skrzypów może wymagać wielokrotnych powtórzeń[43].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).
  2. ↑ The Pteridophyte Phylogeny Group. A community-derived classification for extant lycophytes and ferns. „Journal of Systematics and Evolution”. 54 (6), s. 563–603, 2016. DOI: 10.1111/jse.12229. 
  3. ↑ Equisetum hyemale. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. United States Department of Agriculture. [dostęp 2013-04-24]. (ang.).
  4. ↑ a b c d e f g h i Equisetum hyemale L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-11-26].
  5. ↑ Equisetum hyemale, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
  6. ↑ a b c d e A.R. Clapham, T.G. Tutin, E.F. Warburg, Flora of British Isles, Cambridge University Press, 1962, s. 7-8.
  7. ↑ a b c d e f g h i j k Genus Equisetum L., [w:] World Ferns [online], worldplants.de [dostęp 2023-11-26].
  8. ↑ a b c d e f g h i Equisetum Linnaeus, [w:] Flora of North America [online], eFloras.org [dostęp 2023-11-26].
  9. ↑ Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, Adam Zając, Maria Zając (red.), Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 216, ISBN 83-915161-1-3, OCLC 831024957.
  10. ↑ a b c d e f g h i Szafer Władysław, Kulczyński Stanisław, Pawłowski Bogumił, Rośliny polskie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988, s. 20, ISBN 83-01-05287-2.
  11. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Irena Rejment Grochowska: Skrzypy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1954, s. 56-58.
  12. ↑ a b c d e f g Lucjan Rutkowski, Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, s. 32, ISBN 83-01-14342-8.
  13. ↑ a b c d e f Slavomil Hejny, Bohumil Slavik (red.), Kvetena Ceske socialisticke republiky, t. 1, Praha: Academia, 1988, s. 209-210.
  14. ↑ a b c d e f g h i j k Equisetum hyemale Linnaeus, [w:] Flora of China [online], eFloras.org [dostęp 2023-11-26].
  15. ↑ a b c d e f g Clive Stace, New Flora of the British Isles, Cambridge University Press, 2010, s. 12, ISBN 978-0-521-70772-5.
  16. ↑ Equisetum hyemale L., [w:] InfoFlora [online], infoflora.ch [dostęp 2023-11-27].
  17. ↑ Jeffrey G. Duckett, Spore size in the genus Equisetum, „New Phytologist”, 69, 1970, s. 333-346 [dostęp 2023-11-27].
  18. ↑ J.G. Duckett, Comparative morphology of the gametophytes of Equisetum subgenus Hippochaete and the sexual behaviour of E. ramosissimum subsp. debile, (Roxb.) Hauke, E. hyemale var. affine (Engelm.) A.A., and E. laevigatum A. Br., „Botanical Journal of the Linnean Society”, 79 (3), 1979, s. 179–203, DOI: 10.1111/j.1095-8339.1979.tb01513.x [dostęp 2023-11-27].
  19. ↑ a b c d Leokadia Witkowska-Żuk, Atlas roślinności lasów, Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2008, s. 525, ISBN 978-83-7073-649-1.
  20. ↑ Władysław Matuszkiewicz, Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 395, ISBN 83-01-14439-4.
  21. ↑ a b Jean-Michel Guillon. Phylogeny of horsetails (Equisetum) based on the chloroplast "rps4" gene and adjacent noncoding sequences. „Systematic Botany”. 29 (2), s. 251–259, 2004. DOI: 10.1600/036364404774195467. (ang.). 
  22. ↑ Andrés Elgorriaga, Ignacio H. Escapa, Gar W. Rothwell, Alexandru M. F. Tomescu, N. Rubén Cúneo. Origin of Equisetum: Evolution of horsetails (Equisetales) within the major euphyllophyte clade Sphenopsida. „American Journal of Botany”. 105, 8, s. 1286– 1303, 2018. DOI: 10.1002/ajb2.1125. 
  23. ↑ a b Beata Grabowska, Tomasz Kubala: Encyklopedia bylin tom I, A-J. Poznań: Zysk i S-ka, 2011, s. 342-343. ISBN 978-83-7506-845-0.
  24. ↑ a b c d e Hubert Zientek, Rośliny w oczkach wodnych, Warszawa: Medical Tribune Polska, s. 159-160, ISBN 978-83-60135-40-2.
  25. ↑ a b Skrzyp zimowy 'Japonicum', [w:] e-katalogroslin.pl [online], Związek Szkółkarzy Polskich [dostęp 2023-11-26].
  26. ↑ M.R. Mesler, Large gametophytes of Equisetum hyemale in northern California, „Amer. Fern J.”, 67 (4), 1977, s. 97-98.
  27. ↑ a b c Bengt Jonsell (red.), Flora Nordica, t. 1. Lycopodiaceae to Polygonaceae, Stokholm: The Bergius Foundation, s. 26, ISBN 91-7190-033-0.
  28. ↑ a b c d e Sue Olsen, Encyclopedia of Garden Ferns, Portland: Timber Press, 2007, s. 252, ISBN 978-0-88192-819-8.
  29. ↑ M.F. Large, D.J. Blanchon, M.L. Angus, Devitalisation of imported horsetail (Equisetum hyemale), „New Zealand Journal of Crop and Horticultural Science”, 34 (2), 2006, s. 151-153, DOI: 10.1080/01140671.2006.9514400 [dostęp 2023-11-27].
  30. ↑ Ben-Erik van Wyk, Michael Wink, Rośliny lecznicze świata, Wrocław: MedPharm Polska, 2008, s. 136.
  31. ↑ a b Marian Nowiński, Dzieje upraw i roślin leczniczych, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1983, s. 56.
  32. ↑ a b c Geisiany M. de Queiroz i inni, Phytochemical Characterization, Antimicrobial Activity, and Antioxidant Potential of Equisetum hyemale L. (Equisetaceae) Extracts, „Journal of Medicinal Food”, 18 (7), 2015, s. 830-834, DOI: 10.1089/jmf.2014.0089 [dostęp 2023-12-02].
  33. ↑ a b Garima Pandey, Sayyada Khatoon, Evaluation of phytochemical profile and antioxidant activity of Equisetum hyemale L., „World Journal of Pharmaceutical Research”, 6 (3), 2017, s. 723-737, DOI: 10.20959/wjpr20173-7890 [dostęp 2023-12-02].
  34. ↑ Thaise Boeing i inni, Phytochemistry and Pharmacology of the Genus Equisetum (Equisetaceae): A Narrative Review of the Species with Therapeutic Potential for Kidney Diseases, „Hindawi Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine” (658434), 2021, DOI: 10.1155/2021/6658434 [dostęp 2023-12-02].
  35. ↑ Rosangela Maria Ferreira da Costa e Silva, Ivana Márcia Alves Diniz, José Maria da Fonte Ferreira, Extracts and Composites of Equisetum for Bone Regeneration, [w:] H.N. Murthy (red.), Bioactive Compounds in Bryophytes and Pteridophytes, Springer, 2023, s. 713–739 [dostęp 2023-12-02].
  36. ↑ Regildo Márcio Gonçalves da Silva i inni, Heavy metal accumulation efficiency and subsequent of cytogenotoxicity evaluation in the medicinal plant Equisetum hyemale, „Journal of Toxicology and Environmental Health, Part A”, 85:24, 2022, s. 989-1001, DOI: 10.1080/15287394.2022.2139313 [dostęp 2023-12-02].
  37. ↑ Łukasz Łuczaj, Dzikie rośliny jadalne Polski. Przewodnik survivalovy, Chemigrafia, 2004, s. 198-199, ISBN 83-904633-5-0.
  38. ↑ Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 24. ISBN 978-1842466346.
  39. ↑ a b W. de Winter, The Dutch rush: history and myth of the Equisetum trade, „Fern Gaz.”, 20 (1), 2015, s. 23-45 [dostęp 2023-11-27].
  40. ↑ N. Karki i inni, Equisetum hyemale: a new candidate for green corrosion inhibitor family, „Int. J. Corros. Scale Inhib.”, 10 (1), 2021, s. 206–227 [dostęp 2023-11-26].
  41. ↑ Kurniati i inni, Lead and chromium removal from leachate using horsetail (Equisetum hyemale), „Journal of Degraded and Mining Lands Management”, 1 (2), 2014, s. 93–96, DOI: 10.15243/jdmlm.2014.012.093 [dostęp 2023-12-02].
  42. ↑ a b c Equisetum hyemale, [w:] Gardening Help [online], Missouri Botanical Garden [dostęp 2023-11-26].
  43. ↑ How do I get rid of Equisetum? [online], Iowa State University, 2016 [dostęp 2023-11-26].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Skrzyp_zimowy&oldid=73961063”