Ruda (powiat wieluński)

wieś w województwie łódzkim, powiecie wieluńskim

Rudawieś (dawniej miasto) w Polsce położona w województwie łódzkim, w powiecie wieluńskim, w gminie Wieluń. Położona w odległości 3 km od Wielunia, przy drodze wojewódzkiej nr 486 do Działoszyna oraz przy linii kolejowej Wieluń – Herby. Miejscowość leży w historycznej ziemi wieluńskiej.

Ruda
wieś
Ilustracja
Kościół św Wojciecha (widoczny również fragment drogi wojewódzkiej 486)
Państwo

 Polska

Województwo

 łódzkie

Powiat

wieluński

Gmina

Wieluń

Liczba ludności (2011)

1201

Strefa numeracyjna

43

Kod pocztowy

98-300[2]

Tablice rejestracyjne

EWI

SIMC

0718200

Położenie na mapie gminy Wieluń
Mapa konturowa gminy Wieluń, blisko centrum po prawej na dole znajduje się punkt z opisem „Ruda”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Ruda”
Położenie na mapie województwa łódzkiego
Mapa konturowa województwa łódzkiego, na dole po lewej znajduje się punkt z opisem „Ruda”
Położenie na mapie powiatu wieluńskiego
Mapa konturowa powiatu wieluńskiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Ruda”
Ziemia51°12′00″N 18°36′47″E/51,200000 18,613056[1]

Ruda uzyskała lokację miejską przed 1264 rokiem, zdegradowana około 1419 roku[3].

Pochodzenie nazwy

edytuj

Nazwa Ruda pochodzi prawdopodobnie od bogatych darniowych złóż rudy żelaza, które wydobywano w średniowieczu metodą duklową na bagnistych łąkach wokół osady. Kuźnice żelazne funkcjonowały jeszcze w XVI w.

Historia

edytuj

Odkryto, że pierwsza osada ludzka na tym terenie istniała już w okresie neolitu (2500–1700 lat p.n.e.).

Obronny gród kasztelański, do tej pory nie zidentyfikowany, powstał prawdopodobnie już na przełomie X/XI w. Ruda, co najmniej od I połowy XII w. pełniła rolę stolicy regionu jako siedziba kasztelanii. O tej jednej z najstarszych polskich kasztelanii wspomina w swej kronice Gall Anonim pod datą 1106 r. w związku z pobytem w niej dworu książęcego i konsekracji kościoła; używa obecnie stosowaną nazwę „Ruda”[4]. Istnienie kasztelanii rudzkiej potwierdza istnienie bulla papieża Innocentego II z 1136 r., w której papież zatwierdził arcybiskupowi gnieźnieńskiemu dobra i dziesięciny m.in. z Rudy.

 
Ruda, Wieluń, ziemia wieluńska i inne krainy historyczne Polski na tle współczesnych granic administracyjnych

Kasztelania rudzka do 1138 należała do Wielkopolski. Kasztelania ta na początku okresu rozbicia dzielnicowego znalazła się w dzielnicy senioralnej obok takich grodów jak Gniezno, Kalisz, Łęczyca, Sieradz, czy Kraków. Władzę nad nią sprawowali kolejno: Władysław Wygnaniec, Bolesław Kędzierzawy, Mieszko Stary i Kazimierz Sprawiedliwy. W wyniku toczących się walk o władzę w dzielnicach, w 1181 r. Mieszko odzyskał Wielkopolskę i przyłączył do niej kasztelanię rudzką. Dalszy przebieg rozbicia dzielnicowego to seria zmagań książąt wielkopolskich i śląskich o kasztelanię rudzką/wieluńską i kasztelania była związana na przemian to z Wielkopolską, to ze Śląskiem[5][4][6].

Swój średniowieczny rozwój zawdzięcza Ruda położeniu na szlaku morawsko-kujawskim łączącym Morawy z Pomorzem, Gdańskiem i Prusami oraz zapewniającym połączenie ze Śląskiem Opolskim i Małopolską. Już przed 1264 zostało tu lokowane miasto na prawie niemieckim, o czym świadczą wzmianki o wójcie Fryderyku z 1264 i 1266[7]. O miejskim charakterze Rudy wspomina także Kronika Wielkopolska oraz Jan Długosz. Ostatecznie próba rozwinięcia ośrodka miejskiego nie zakończyła się sukcesem. W czasach panowania króla Przemysła II wyodrębniona była jednostka administracyjna określana jako Ziemia rudzka.

Już pod koniec XIII w. Ruda utraciła jednak rolę ośrodka gospodarczego i politycznego na rzecz założonego na lepszym, bo suchszym terenie Wielunia. W latach 1419–1420 przeniesiono również do Wielunia siedzibę archidiakonatu i kolegium kanoników. Ruda stała się zwykłą wsią szlachecką.

Ok. roku 1420 Ruda wraz ziemią wieluńską zostały włączone do województwa sieradzkiego[5][8]. Ruda znajdowała się w starostwie wieluńskim w powiecie wieluńskim województwa sieradzkiego aż do rozbiorów[9].

W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa sieradzkiego.

Zabytki

edytuj
 
Pałac z roku 1851 w Rudzie

Jedynym świadectwem najstarszej historii Rudy jest kościół parafialny św. Wojciecha, według tradycji fundowany przez Piotra Dunina w 1142. Mimo licznych, późniejszych zmian przetrwało w nim sporo fragmentów romańskich. Jest to budowla orientowana, na rzucie prostokąta, jednonawowa, z wielobocznie zamkniętym prezbiterium. W odsłoniętej spod tynku w 1910 ścianie, zbudowanej z ciosów wydobytych z kamieniołomu olewińskiego piaskowca żelazistego, widoczne dwa, obecnie zamurowane, romańskie okienka oraz portal ze śladami po stosowaniu świdra ogniowego. Nawa nakryta drewnianym stropem. W prezbiterium żebrowane sklepienia gotyckie. W przyległej do nawy kaplicy, zbudowanej w 1594 renesansowe okno z bogato zdobionym obramieniem. W ołtarzu głównym późnogotycki tryptyk. Bogato dekorowana chrzcielnica gotycka z XIV w. Na ścianie pd. odkryto po wojnie utrzymane w stylu malarstwa bizantyjskiego freski przedstawiające Drogę Krzyżową, a w kruchcie – scenę chrztu Mieszka I i jego drużyny.

Na pd. od kościoła znajduje się folwark wraz z założeniem parkowo-ogrodowym i pałacem z 1851, wzniesionym przez Emanuela Taczanowskiego h. Jastrzębiec. Wymieniony w dokumentach z 1561 folwark był w rękach Rudzkich, Rychłowskich i Masłowskich. W 1870 od Piotra Masłowskiego, sędziego wieluńskiego, wykupił te dobra Franciszek Taczanowski – szambelan i referendarz. W posiadaniu Taczanowskich folwark znajdował się do II wojny światowej. Pałac to budynek dwukondygnacyjny, zbudowany na planie wydłużonego prostokąta, z bocznymi ryzalitami i gankiem kolumnowym na osi fasady. Z budynków gospodarczych zachowała się oficyna z 1855, wozownia z magazynami, spichlerz, kuchnia letnia oraz oryginalna brama wjazdowa. W 1948, podczas kopania dołu na ziemniaki, na podwórzu majątku natrafiono na garnek gliniany wypełniony srebrnymi siekańcami o wadze 7 kg. Po wojnie majątek o obszarze 657 ha zagospodarował PGR.

Przyroda

edytuj

Pałac otoczony jest resztkami założenia ogrodowego. Z dawnego drzewostanu przetrwały pomnikowe: dwa dęby szypułkowe (4,90 i 3,10 m) oraz cis. Skarb pochodził z XI w.

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 9 stycznia 2024, identyfikator PRNG: 117743
  2. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 1103 [zarchiwizowane 2022-10-26].
  3. Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 66–67.
  4. a b Rosin 1963 ↓.
  5. a b Ryszard Rosin, Rozwój polityczno-terytorialny Łęczyckiego, Sieradzkiego i Wieluńskiego do przełomu XIV i XV w., „Rocznik Łódzki”, 14 (17), 1970, s. 277–304.
  6. WIELUŃ I ZIEMIA WIELUŃSKA DO XV WIEKU [online], Konflikty.pl, 19 listopada 2006 [dostęp 2024-02-26].
  7. Zbyszko Górczak: Najstarsze lokacje miejskie w Wielkopolsce (do 1314 r.), Poznań 2002, s. 100.
  8. Marek Koter, Historyczno-geograficzne podstawy oraz proces kształtowania się regionu łódzkiego., [w:] T. Marszał (red.), Miasto – region – gospodarka w badaniach geograficznych. W stulecie urodzin Profesora Ludwika Straszewicza, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2016, s. 131–161.
  9. Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku. Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 1998, s. 65.

Bibliografia

edytuj
  • Ryszard Rosin: Słownik historyczno-geograficzny ziemi wieluńskiej w średniowieczu, hasło: „Ruda”. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1963, s. 144-146.
  • A. Ruszkowski, „Sieradz i okolice”, Sieradz 2000.

Linki zewnętrzne

edytuj