Pamflet

Pamflet – utwór publicystyczny lub literacki, nierzadko anonimowy, zmierzający do zdemaskowania, ośmieszenia i poniżenia osoby, środowiska społecznego, instytucji. Posługuje się ekspresywną retoryką, przejaskrawieniami w sformułowaniach, elementami satyrycznymi.

Ten gatunek literacki wywodził się z rzymskich epigramatów o treści satyrycznej, ale pojęcie objęło zasięgiem różnorodne formy literackie. Swój rozkwit pamflet przeżył w dobie oświecenia. Tematyka pamfletu dotyczy najczęściej spraw politycznych, obyczajowych i religijnych, przy czym nie dość ostro rysują się granice między wyodrębnionymi grupami.

Etymologia

Wyraz zapożyczony z ang. pamphlet, gdzie oznacza broszurę, krótką rozprawę, studium na jakiś temat. Nazwa ta została przejęta od bohatera łacińskiego poematu miłosnego z XII w. Pamphilius; wł. Pasquillo, pasquinta – Pasquino oznaczał posąg rzymski odnaleziony w 1501 r., stojący naprzeciw domu szewca Pasquino, na posągu anonimowi autorzy wywieszali w dniu św. Marka paszkwile, czyli utwory o treści oszczerczej i szkalującej jakąś osobę.

Podziały i klasyfikacje pamfletów

Ze względu na formę literacką, w jakiej się realizują:

• literackie – np. satyra, list poetycki, fraszka, komedia, powieść
• publicystyczne – np. felieton, recenzja, reportaż.

Ze względu na sposób oznaczania atakowanej osoby:

• imienne – podające nazwiska lub ogólnie znane określenia (np. król)
• aluzyjne – podające przezwiska, oznaczające osoby za pomocą aluzji do wyglądu, czynów, wypowiedzi, stanowiska, sytuacji itd.

Mimo powszechnego potępienia tej formy piśmiennictwa w kręgach salonowych w XVIII w. nastąpił żywiołowy rozwój form pamfletowych, dwie najbardziej znane to:

• pamflet sylwowy – wypowiedzi szlachty wrogo nastawionej do dworu królewskiego i reform ustroju państwa; stosowano często niewybredną retorykę, która niejednokrotnie zbliżała się do wypowiedzi wulgarnych; przykłady: Przestroga królowi, Na króla (1794)
• pamflet obyczajowy – wypowiedzi dworzan królewskich, swego rodzaju odwet na satyrę barską (pamflet sylwowy), pisali je m.in. Tomasz Kajetan Węgierski, Franciszek Zabłocki, Franciszek Salezy Jezierski.

Pamflet czy paszkwil

Obydwa terminy zwykło się podawać wymiennie, przy czym oszczercze ostrze pamfletu mieści się jeszcze w przyjętych powszechnie granicach sprawiedliwości i dobrego smaku, zaś paszkwil uważano za utwór nielicujący z normą literacką, oszczerczy i nieprzyzwoity.

Nawiązania i kontynuacje

Formy literackiego i publicystycznego pamfletu oraz paszkwilu powstawały we wszystkich epokach historyczno-literackich, bardzo często pod piórem wybitnych pisarzy, takich jak: Lukian z Samosat, Seneka, Pietro Aretino, John Milton, Jonathan Swift, Daniel Defoe, Wolter, Heinrich Heine, Maksym Gorki, Karol Zbyszewski czy Heinrich Mann. Używano ich zwłaszcza jako narzędzi polemicznych w epokach wielkich przewrotów i wstrząsów historycznych o charakterze religijnym czy politycznym. Na gruncie XX-wiecznej literatury polemicznej, noszącej piętno pamfletu, jak i paszkwilu, wymienić wystarczy Bal w Operze J. Tuwima (1936). Przykładem współczesnego paszkwilu literackiego o charakterze donosu na literatów wysługujących się w PRL-u (m.in. na M. Dąbrowską i T. Nowaka) jest tom gawęd literackich Uroki dworu Wiesława Pawła Szymańskiego.

Zobacz też

• filipika
• inwektywa
• paszkwil
• satyra

Bibliografia

• Oświecenie, S. Żurawski, Warszawa 2008.
• Klimowicz M., Literatura oświecenia, Warszawa 1988.
• Słownik gatunków literackich, red. M. Pawlus, wstęp, S. Jaworski, Warszawa 2008.
• Słownik literatury polskiego oświecenia, red. T. Kostkiewiczowa, Wrocław 2002.