PWS-3
PWS-3 – polski dwumiejscowy samolot sportowy w układzie górnopłatu z lat 20. XX wieku, zaprojektowany przez inż. Stanisława Cywińskiego i zbudowany w Podlaskiej Wytwórni Samolotów w Białej Podlaskiej. Oblatany 20 maja 1927 roku PWS-3 był pierwszym samolotem sportowym, jaki został zbudowany przez polski przemysł lotniczy. Największym sukcesem maszyny było zajęcie 2. miejsca w I Krajowym Konkursie Awionetek w październiku 1927 roku. Projektowana wersja wojskowa mimo swojej uniwersalności nie wzbudziła zainteresowania Departamentu Lotnictwa, w związku z czym maszyna nie weszła do produkcji seryjnej (powstały jedynie dwa prototypy).
 Pierwszy prototyp PWS-3 | |
| Dane podstawowe | |
| Państwo | |
|---|---|
| Producent | |
| Konstruktor | |
| Typ | |
| Konstrukcja | |
| Załoga |
2 |
| Historia | |
| Data oblotu |
20 maja 1927 |
| Liczba egz. |
2 |
| Liczba wypadków |
1 |
| Dane techniczne | |
| Napęd | |
| Moc | |
| Wymiary | |
| Rozpiętość |
9,7 (10) m |
| Długość |
6,93 m |
| Wysokość |
2,6 m |
| Powierzchnia nośna |
16,75 m² |
| Profil skrzydła |
Bobek B6 (G-655) |
| Masa | |
| Własna |
416 kg |
| Użyteczna |
246 kg |
| Startowa |
662 kg |
| Zapas paliwa |
100 l |
| Osiągi | |
| Prędkość maks. |
133 km/h |
| Prędkość przelotowa |
123 km/h |
| Prędkość minimalna |
65 km/h |
| Prędkość wznoszenia |
1,7 m/s |
| Pułap |
2500 m |
| Zasięg |
500 km |
| Rozbieg |
90 m |
| Dobieg |
140 m |
| Współczynnik obciążenia konstrukcji |
7 |
| Dane operacyjne | |
| Użytkownicy | |
| Polska | |
| Rzuty | |
| |
Historia i użycie
edytuj
Samolot PWS-3 został zaprojektowany w Podlaskiej Wytwórni Samolotów przez inż. Stanisława Cywińskiego i zbudowany w 1927 roku[1]. Konstrukcja była oparta na belce nośnej o przekroju 300 x 400 mm, stanowiącej spód kadłuba samolotu, do której przymocowana była górna część stanowiąca kabinę[1]. Rozwiązanie to, które uzyskało Polski Patent nr 13 315, pozwalało w zamyśle na budowę różnych wersji płatowca w zależności od potrzeb i zamówień: sportowej (jedno- i dwumiejscowej), łącznikowej, sanitarnej czy dyspozycyjnej[1]. Drugim nowatorskim pomysłem użytym w projekcie była możliwość ustawiania środka ciężkości samolotu poprzez przesuwanie wzdłuż belki nośnej zespołu skrzydło – podwozie, zamiast stosowanego powszechnie w tym celu przestawiania statecznika[1]. System konstrukcyjny samolotu został rok później skopiowany i użyty (prawdopodobnie z naruszeniem praw patentowych) we francuskim samolocie liniowym (rozpoznawczo-bombowym) Breguet 27[2].
Prototyp oznaczony PWS-3B został oblatany 20 maja 1927 roku na lotnisku w Białej Podlaskiej[3][4]. W wyniku przeprowadzonych prób podwyższono ster kierunku, wyposażając go w odciążenie rogowe[5]. Latem 1927 roku samolot prezentowany był na Wystawie Lotniczej w Krakowie[6]. Płatowiec otrzymał znaki rejestracyjne SP-PWSS[6]. W dniach 6–9 października 1927 roku samolot pilotowany przez majora pil. Wacława Makowskiego wziął udział w I Krajowym Konkursie Awionetek w Warszawie, rywalizując z pięcioma innymi maszynami[7][a]. PWS-3B pokonał najszybciej spośród konkurentów trasę Warszawa – Dęblin – Warszawa o długości 190 km, osiągając czas 1 godziny, 32 minut i 55 sekund (zużywając podczas lotu 13,1 kg paliwa na 100 km, co było 4. wynikiem)[10]. Samolot osiągnął podczas konkursu pułap 1700 metrów w czasie 30 minut, rozbieg wyniósł 90 metrów, a dobieg 140 metrów; czas demontażu i montażu wyniósł 1 godzinę i 32 minuty[10]. Ostatecznie płatowiec PWS zajął w zawodach 2. miejsce uzyskując wynik 414 punktów, tracąc 45 punktów do zwycięzcy – samolotu JD-2 konstrukcji Jerzego Drzewieckiego[10]. Konstruktor samolotu został przez jury konkursu uhonorowany nagrodą pieniężną w wysokości 3000 złotych[11].
W 1928 roku zbudowany został drugi prototyp PWS-3B, zmodyfikowany w stosunku do pierwowzoru przez zaokrąglenie końców skrzydeł (i nieznaczne powiększenie ich rozpiętości), zmniejszenie rozmiaru lotek oraz zaokrąglenie szczytu steru kierunku[12]. Samolot ten został ufundowany przez lubelski oddział Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej i był początkowo przydzielony do eskadry propagandowej LOPP przy PWS, a następnie trafił do Klubu Lotniczego PWS[12][13]. W 1929 roku otrzymał on znaki rejestracyjne SP-AEA, a w tym samym czasie oznaczenie pierwszego egzemplarza zmieniono na SP-ACJ[6].
W listopadzie 1929 roku pierwszy prototyp SP-ACJ pilotowany przez Adama Karpińskiego został poważnie uszkodzony podczas lądowania[12]. W 1933 roku jego kadłub trafił do ekspozycji Muzeum Techniki i Przemysłu w Warszawie, z częściowo zdjętym pokryciem z jednej strony[14][4].
PWS-3 był pierwszym samolotem sportowym, jaki został zbudowany przez polski przemysł lotniczy[15][16].
Wersja wojskowa (PWS-3 bis)
edytujPWS-3 oferowany był lotnictwu wojskowemu w trzech wersjach: łącznikowej (wyposażonej w ruchomy karabin maszynowy obserwatora), sanitarnej (oznaczonej jako PWS-3 Sa)[17] oraz dyspozycyjnej, a jego konstrukcja była dostosowana do zabudowy silnika o większej mocy (100 KM)[2]. W 1927 roku pierwszy prototyp przeszedł próby w Instytucie Badań Technicznych Lotnictwa[14]. Samolot odbywał też loty pokazowe do jednostek lotniczych, odwiedzając m.in. lotniska 4. Pułku Lotniczego w Toruniu, 6. Pułku Lotniczego we Lwowie, Morskiego Dywizjonu Lotniczego w Pucku, Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa w Dęblinie czy Lotniczej Szkoły Strzelania i Bombardowania w Grudziądzu[14]. W konkursie na samolot towarzyszący z 1927 roku płatowiec (nazwany PWS-3 bis) przegrał jednak z konstrukcjami napędzanymi silnikiem Wright Whirlwind J-5B – PWS-7 i Lublin R.X[2].
Opis konstrukcji i dane techniczne
edytuj
PWS-3 był jednosilnikowym, dwuosobowym zastrzałowym górnopłatem sportowym o konstrukcji całkowicie drewnianej[12][18]. Kadłub tworzyła skrzynkowa belka nośna konstrukcji drewnianej, na której znajdowała się zbudowana z listew drewnianych kabina kryta z przodu sklejką, a z tyłu płótnem[12]. Przód kadłuba za silnikiem miał pokrycie z blachy aluminiowej[12]. Kabiny oddzielne, otwarte, osłonięte wiatrochronami wykonanymi z celuloidu, z oddzielnymi drzwiczkami usytuowanymi po prawej stronie kadłuba, wyposażone w podwójne sterowanie z drążkami sterowymi i orczykami[12].
Płat prostokątny, dwudźwigarowy, dwudzielny, konstrukcji drewnianej, kryty sklejką do pierwszego dźwigara, dalej płótnem; umocowany do wysięgników podwoziowych na kadłubie za pomocą piramidki składającej się z dwóch par słupków, dwóch par wykonanych z rur stalowych zastrzałów i pręta przymocowanego do łoża silnika, spawanego z rur stalowych[12]. Profil płata Bobek B6 (G-655)[12]. Rozpiętość skrzydeł wynosiła początkowo 9,7 metra, a po przebudowie polegającej na zaokrągleniu końcówek osiągnęła rozmiar 10 metrów[4][19]. Powierzchnia nośna wynosiła 16,75 m²[20]. Początkowo samolot wyposażony był w lotki szczelinowe na całej długości płata, po modyfikacji zmniejszono ich rozpiętość[12].
Długość samolotu wynosiła 6,93 m, a wysokość 2,6 m[20]. Masa własna płatowca wynosiła 416 kg, masa użyteczna 246 kg, zaś masa całkowita (startowa) 662 kg[20]. Obciążenie powierzchni wynosiło 39,5 kg/m², zaś współczynnik obciążenia niszczącego miał wartość 7[20]. Usterzenie klasyczne, drewniane, kryte płótnem, ze statecznikami krytymi sklejką i usztywnionymi drutem[12]. Ster wysokości poruszany popychaczami, ster kierunku i lotki linkami[12]. Podwozie klasyczne o rozstawie kół 1,7 metra, trójgoleniowe, z rur stalowych, z półosiami amortyzowanymi sznurem gumowym, mocowane do wysięgników po bokach belki kadłuba; z tyłu płoza ogonowa, wykonana ze stalowej sprężyny piórowej[12][21].
Napęd stanowił chłodzony powietrzem 5-cylindrowy silnik gwiazdowy Walter NZ-60 o mocy nominalnej 44 kW (60 KM) przy 1400 obr./min, mocy startowej 65 KM i masie 102 kg, wyposażony w rozrusznik, napędzający stałe, drewniane, dwułopatowe śmigło ciągnące[12][18]. Obciążenie mocy wynosiło 11 kg/KM[10][19]. Dwa zbiorniki paliwa o łącznej pojemności 100 litrów znajdowały się w środkowej części płata[6]. Prędkość maksymalna wynosiła 133 km/h, prędkość przelotowa 123 km/h, zaś prędkość minimalna 65 km/h[20]. Przelotowe zużycie paliwa wynosiło 22 litry/h[6]. Maszyna osiągała pułap 2500 metrów z prędkością wznoszenia wynoszącą 1,7 m/s[4][19][b]. Samolot charakteryzował się rozbiegiem wynoszącym 90 metrów i dobiegiem 140 metrów[20]. Zasięg wynosił 500 km[20][c].
Wersja łącznikowa miała być uzbrojona w ruchomy karabin maszynowy, umieszczony na obrotnicy Scarffa w kabinie obserwatora[13][22].
Malowanie
edytujPoczątkowo PWS-3 malowany był na kolor srebrny lub biały. W późniejszym czasie przód, górę i spód samolotu malowano na czerwono, natomiast reszta powierzchni była w kolorze srebrnym[12].
Uwagi
edytuj- ↑ Glass 2004 ↓, s. 261 podaje też, że samolot wziął także udział w II Krajowym Konkursie Awionetek w 1928 roku, pilotowany przez F. Rutkowskiego, podczas gdy pilot ten w wymienionych zawodach leciał na PWS-4[8]. Glass 2004 ↓, s. 261 podobnie błędnie podaje informację, że PWS-3B wziął udział w I Locie Południowo-Zachodniej Polski w 1928 roku, lecz pierwsza edycja tych zawodów odbyła się w roku 1929[9].
- ↑ Morgała 2003 ↓, s. 295 i Morgała 1972 ↓, s. 421 podają, że pułap wynosił 2200 metrów.
- ↑ Starsze źródło Morgała 1972 ↓, s. 421 podaje, że maksymalny zasięg wynosił 800 km.
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d Glass 2004 ↓, s. 259, Morgała 2003 ↓, s. 294
- ↑ a b c Morgała 2003 ↓, s. 294, Morgała 1972 ↓, s. 420
- ↑ Glass 2004 ↓, s. 259-261.
- ↑ a b c d Chwałczyk i Glass 1990 ↓, s. 138.
- ↑ Glass 2004 ↓, s. 259-261, Cynk 1971 ↓, s. 389
- ↑ a b c d e Chwałczyk i Glass 1990 ↓, s. 138, Glass 2004 ↓, s. 261
- ↑ Glass 2004 ↓, s. 261, Korbel 1927 ↓, s. 241
- ↑ Glass 2004 ↓, s. 262.
- ↑ Wieczorek 2017 ↓.
- ↑ a b c d Korbel 1927 ↓, s. 242.
- ↑ Korbel 1927 ↓, s. 244.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Glass 2004 ↓, s. 261.
- ↑ a b Cynk 1971 ↓, s. 389.
- ↑ a b c Morgała 2003 ↓, s. 294.
- ↑ Glass 2004 ↓, s. 259.
- ↑ Chwałczyk 1985 ↓, s. 26.
- ↑ Majewski 2008 ↓, s. 71.
- ↑ a b Morgała 2003 ↓, s. 295.
- ↑ a b c Glass 2004 ↓, s. 260.
- ↑ a b c d e f g Morgała 2003 ↓, s. 295, Glass 2004 ↓, s. 260
- ↑ Cynk 1971 ↓, s. 390.
- ↑ Morgała 2003 ↓, s. 294-295.
Bibliografia
edytuj- Tadeusz Chwałczyk: Podlaskie skrzydła. Rzeszów: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1985. ISBN 83-03-00900-1.
- Tadeusz Chwałczyk, Andrzej Glass: Samoloty PWS. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1990, seria: Biblioteczka Skrzydlatej Polski. ISBN 83-206-0899-6.
- Jerzy B. Cynk: Polish aircraft 1893-1939. London: Putman & Company Limited, 1971. ISBN 0-370-00085-4.
- Andrzej Glass: Polskie konstrukcje lotnicze do 1939 r. T. 1. Sandomierz: Stratus, 2004. ISBN 83-916327-8-4.
- W. Korbel. Pierwszy krajowy konkurs awjonetek. „Młody Lotnik”. Nr 11/1927 (37). IV, 1927. Wydawnictwo Komitetu Stołecznego Ligi Obrony Powietrznej Państwa.
- Mariusz Wojciech Majewski: Samoloty i zakłady lotnicze II Rzeczypospolitej. Warszawa: Wydawnictwo ZP, 2008. ISBN 978-83-922944-5-0.
- Andrzej Morgała: Polskie samoloty wojskowe 1918-1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1972.
- Andrzej Morgała: Samoloty wojskowe w Polsce 1924-1939. Warszawa: Bellona, 2003. ISBN 83-11-09319-9.
- Marcin Wieczorek: Lot Południowo-Zachodniej Polski im. Franciszka Żwirki – najstarszy. dlapilota.pl, 2017-05-31. [dostęp 2019-04-30]. (pol.).
Linki zewnętrzne
edytuj- Sylwetka samolotu PWS-3 w serwisie samolotypolskie.pl. samolotypolskie.pl. [dostęp 2023-06-26]. (pol.).
- Sylwetka samolotu PWS-3 w serwisie «Уголок неба». airwar.ru. [dostęp 2023-06-26]. (ros.).