Wikipedia

P-15 Termit

radziecki pocisk rakietowy
(Przekierowano z P-15)

P-15 (ros. П-15) – radziecki pocisk rakietowy klasy woda-woda, z lat 60. XX wieku, szeroko używany przez liczne państwa do początku XXI wieku. Jego wersją ulepszoną był P-15U. W kodzie NATO oznaczone były SS-N-2A/B Styx. Dalszą wersją rozwojową był zmodernizowany pocisk P-15M (w wersjach eksportowych P-20/21/22). Używany na okrętach, a także w brzegowym mobilnym systemie Rubież. Ponadto w Chinach prowadzono produkcję skopiowanych pocisków, a następnie ich rozwój pod oznaczeniami: HY, SY, FL z kolejnymi numerami lub C-201.

P-15
Ilustracja
Państwo

ZSRR

Producent

Zakład nr 116, Arsienjew

Rodzaj

woda-woda

Przeznaczenie

przeciwokrętowa

Data konstrukcji

1956

Operacyjność

od 1960

Długość

5,8 m
6,66 m (P-15M)[1]

Średnica

0,76 m

Rozpiętość

2,5 m

Masa

2300 kg (startowa P-15)
2573 kg (startowa P-15M)

Napęd

1 startowy silnik rakietowy,
1 marszowy silnik rakietowy

Prędkość

0,9 Ma – 1123 km/h

Zasięg

40 km (P-15)
80 km (P-15M)

Naprowadzanie

programowe + aktywne radarowe / pasywne na podczerwień

Masa głowicy

480 kg[a]

Typ głowicy

kumulacyjno-burząca

Użytkownicy
ZSRR, Polska i inne
Pocisk P-15
Pocisk P-15U

Historia rozwoju

edytuj

P-15

edytuj

Pocisk P-15 powstał z myślą o zastosowaniu go na małych okrętach, zwłaszcza opracowywanych równocześnie z nim kutrach rakietowych. O rozpoczęciu prac nad kompleksem rakietowym o zasięgu 25 km zdecydowała Rada Ministrów ZSRR 18 sierpnia 1955 roku[2]. Za cały system i większość aparatury kierującej, w tym głowicę samonaprowadzania, odpowiadało biuro konstrukcyjne KB-1 w Moskwie[2]. Prace nad samym pociskiem podjęto w filii biura konstrukcyjnego OKB-155 Mikojana przy zakładzie nr 1 (później wydzielonej jako biuro Raduga), pod kierownictwem Aleksandra Bieriezniaka[3]. Poszczególne elementy były opracowywane przez inne jednostki, w tym silniki rakietowe opracowało biuro OKB-2[4]. Próby makiet pocisku prowadzono od października 1956 roku na poligonach lądowych[4]. Pierwsze próbne odpalenie z okrętu – eksperymentalnego kutra rakietowego projektu 183E TKA-14 miało miejsce 16 października 1957 roku na Morzu Czarnym[5]. W toku prac udało się zwiększyć zasięg zwalczania celów do 35-40 km[6]. Od 24 września 1958 roku były prowadzone badania państwowe pocisku, trwające ponad rok, w trakcie których zatopiono okręt-cel CŁ-61 (były włoski torpedowiec „Animoso”)[5]. W dniach 15-31 grudnia 1959 roku miały miejsce próby pocisków na seryjnym kutrze rakietowym R-69 proj. 183R (oznaczenie NATO: Komar)[7].

8 marca 1960 roku pocisk P-15 został oficjalnie przyjęty na uzbrojenie marynarki ZSRR[6], w składzie kompleksu rakietowego 4K30[7]. Jeszcze przed tym uruchomiono produkcję pocisków w zakładzie nr 116 w Arsienjewie[6]. Pocisk oznaczany był też jako wyrób 4K40[3]. W kodzie NATO pocisk otrzymał oznaczenie kodowe SS-N-2A Styx[8]. Podstawowym nosicielem, obok kutrów rakietowych proj. 183R stanowiących adaptację kutrów torpedowych i przenoszących dwa pociski, stały się nowe kutry rakietowe projektu 205 (oznaczenie NATO: Osa), przenoszące cztery pociski[9].

P-15U

edytuj

23 maja 1964 roku na uzbrojenie została przyjęta ulepszona wersja pocisku P-15U (kompleks 4K41)[10]. Odróżniała się ona przede wszystkim rozkładanymi po starcie skrzydłami, przez co mieściła się w mniejszych pojemnikach wyrzutni. Opracowano dla niej cylindryczną wyrzutnię kontenerową KT-67[10]. Pocisk ten zaczął wchodzić do służby razem z kutrami proj. 205U (Osa II) w 1965 roku[1]. Pociski te mogły być używane także ze starszych kutrów, po uprzednim rozłożeniu skrzydeł[8]. W kodzie NATO otrzymała oznaczenie kodowe SS-N-2B Styx mod[8].

P-15M (P-21/22)

edytuj
 
Pocisk P-15M (widoczne wzdłużne żebra po bokach dolnej części)

Pocisk P-15M (4K51) stanowił głęboką modernizację pocisku P-15, mającą na celu zwiększenie zasięgu i odporności na zakłócenia oraz obniżenie profilu lotu, z wykorzystaniem elementów opracowanych dla ostatecznie anulowanej rakiety na paliwo stałe P-25[1][11]. Rozpoczęcie prac nad zmodernizowanym pociskiem zlecono w 1966 roku[1]. Powiększono zapas paliwa i utleniacza, zwiększając dwukrotnie zasięg – do 80 km[1]. Wprowadzono nowe głowice samonaprowadzające: aktywną radiolokacyjną DS i termiczną Sniegir′, o większej odporności na zakłócenia[1]. Głowica radiolokacyjna mogła pracować w kilku podzakresach, wybieranych przed startem, co utrudniało zakłócanie pocisków salwy, i miała pewne możliwości selekcji celów[11] Opracowano też nową głowicę kumulacyjno-odłamkową o większej skuteczności[1]. Dzięki zastosowaniu radiowysokościomierza RW-MB wysokość lotu obniżyła się do 50 lub 25 m, co utrudniło wykrycie pocisku[1]. Długość pocisku wzrosła o 245 mm, a masa zwiększyła się do 2573 kg, co wymusiło zastosowanie nowego silnika startowego[1]. Rozkładane skrzydła i usterzenie pozostały takie same jak w pocisku P-15U, natomiast elementem odróżniającym stały się dwa wzdłużne żebra po bokach dolnej części kadłuba zamiast jednego centralnego[1]. Próby P-15M prowadzono w latach 1968–1972[12]. Pocisk ten został przyjęty na uzbrojenie 21 czerwca 1972 roku pod oznaczeniem P-15M Termit (ros. Tiermit)[13].

Dla pocisku P-15M opracowano też zmodyfikowaną wyrzutnię KT-97[1]. Później dla innych okrętów opracowano też inne wyrzutnie, jak podwójna KT-138 dla okrętów proj. 1241[11]. Standardowo w okrętach z czterema wyrzutniami, trzy uzbrajano w pociski samonaprowadzające się radiolokacyjnie, a jedną – z głowicą na podczerwień[11].

Kompleks rakietowy P-15M w uproszczonej wersji eksportowej otrzymał oznaczenie P-20M, z pociskami oznaczonymi P-21 w wersji z głowicą radiolokacyjną i P-22 w wersji z głowicą na podczerwień[11]. Głowica pocisku P-21 miała mniejszy zakres przestrajania częstotliwości[11]. Uproszczony był też system kierowania ogniem Koral-E[11].

Charakterystyka

edytuj
 
Przekrój głowicy samonaprowadzania pocisku P-15 w Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni

Pocisk miał duże rozmiary, lecz mimo to, bardziej zwartą budowę od wcześniejszych uskrzydlonych pocisków przeciwokrętowych. Miał cylindryczny kadłub o sporej średnicy (76 cm), zwężający się przy dyszy silnika z tyłu. Charakterystycznym elementem pocisku były dwa krótkie trapezowe skrzydła i trzy stateczniki w części ogonowej, rozmieszczone względem siebie co 120° na obwodzie kadłuba. W części nosowej, pod opływową owiewką dielektryczną znajdowała się antena stacji radiolokacyjnej samonaprowadzania, dalej aparatura stacji i kumulacyjno-burząca głowica bojowa[4]. Głowica radiolokacyjna MS-2 pracowała na jednej z czterech częstotliwości[2]. Głowica bojowa oznaczona 4G15 miała 480 kg (według innych danych 450 kg) materiału wybuchowego[a]. Głowica bojowa P-15M (P-21/22) ma 513 kg materiału wybuchowego (według innych danych, 480 kg)[b]. Za głowicą bojowa znajdowały się w kolejności: zbiornik sprężonego powietrza (m.in. do poruszania sterami), zbiornik paliwa, aparatura autopilota, zbiornik utleniacza[4]. Duże rozmiary i masa pocisku P-15 wynikały z chęci zastosowania ciężkiej głowicy, co było pochodną jego planowanego zastosowania, do niszczenia dużych opancerzonych okrętów[14]. Głowica kumulacyjno-odłamkowa miała przebijać pancerz do 180 mm, wywołując zniszczenia za nim[14].

 
Pocisk P-21 (lub P-22) na wózku transportowym – widoczny startowy silnik rakietowy

Pocisk P-15 miał dwustopniowy napęd rakietowy, w postaci startowego silnika rakietowego na paliwo stałe oraz marszowego silnika na paliwo ciekłe. Silnik startowy SPRD-30, o masie 480 kg, podczepiony pod ogonem pocisku, miał ciąg 28-30 ton i czas pracy około 1,5 s[4]. Silnik marszowy S2.722W rozwijał ciąg 1211 kG w fazie rozpędzania pocisku do prędkości maksymalnej, a później marszowy ciąg 511 kG[4]. Pocisk wystrzeliwany był z wyrzutni szynowej, osłoniętej hangarem. Przez pierwsze 8 km (ok. 30 sekund lotu) pocisk wznosił się na zadaną wysokość, po czym kontynuował lot poziomy[8]. Lotem kierował pilot automatyczny AP-15[2]. We wczesnych wersjach można było zaprogramować wysokościomierz barometryczny na lot na wysokości 100, 200, 300 lub 400 m, w późniejszych seriach wprowadzono radiowysokościomierz, co umożliwiło lot także na mniejszej wysokości[7]. Na większych wysokościach pocisk uzyskiwał dalszy zasięg, lecz był łatwiejszy do wykrycia. Lot poziomy odbywał się z prędkością poddźwiękową 312 m/s (1123 km/h) – ok. 0,9 Ma[8].

Pocisk współpracował ze specjalnie opracowaną okrętową stacją radiolokacyjną Rangout, zapewniającą wykrywanie celu wielkości niszczyciela z odległości 24 km (w sprzyjających warunkach wykrywano cele wielkości krążownika nawet z 60-80 km)[3]. W pierwszej fazie lotu rakieta była kierowana programowo, według danych wypracowanych przed odpaleniem przez okrętowy system kierowania strzelaniem (na kutrach proj. 205 był to system Klon-205). Na odcinku od 12 do 5 km przed celem stacja radiolokacyjna pocisku MS-2 rozpoczynała poszukiwanie celu, w wąskim zaprogramowanym uprzednio zakresie, a jeśli nie udało się go wykryć, przechodziła na poszukiwanie w szerszym zakresie[7]. Po uchwyceniu celu, pocisk samonaprowadzał się aktywnie na cel, schodząc w dół. W razie zakłóceń, system Test kierował pocisk w dalszym ciągu według poprzedniego namiaru przed zakłóceniem[15]. Maksymalny zasięg pocisku wynosił 40 km, aczkolwiek nie zawsze możliwe było wykrycie celów z takiej odległości środkami samego kutra rakietowego[7]. Prawdopodobieństwo trafienia pierwszej wersji P-15 oceniano na 0,7[6].

Oprócz pocisku naprowadzanego aktywnie radiolokacyjnie, od 1957 prowadzono prace nad wersję P-15T naprowadzaną pasywnie na podczerwień (widmo cieplne okrętu), wyposażoną w głowicę termonaprowadzania Kondor, opracowaną w instytucie NII-10[6]. Jej badania przeprowadzono w sierpniu-październiku 1959[7].

Zasięg pocisku P-15M wynosił 80 km[1]. Współpracował on z systemem wykrywania celów Grawij, obejmującym stację radiolokacyjną Garpun (pol. Harpun) (według planów także pasywną stację Gals) oraz system kierowania strzelaniem Korałł (pol. Koral)[1]. W nowszych okrętach radzieckich stosowano też inne systemy wykrywania celów, jak Monolit-T w okrętach proj. 1241.1[11]. Masę paliwa zwiększono w nim do 214 kg i utleniacza do 860 kg[1]. Zastosowano silnik startowy SPRD-192 o dwa razy większym ciągu, przy masie 483 kg[1]. Prędkość lotu pocisku pozostała taka sama, ok. 1150 km/h[c].

Użycie

edytuj
 
Odpalenie pocisku z kutra proj. 183R
 
Odpalenie P-15M z rosyjskiego kutra proj. 1241T
 
Pociski P-15 na samochodach transportowych ZiŁ-131

Pociski P-15 weszły najpierw na uzbrojenie marynarki ZSRR, przenoszone przez kutry rakietowe proj. 183R (NATO: Komar, po 2 pociski) i proj. 205 (NATO: Osa-I, po 4 pociski). Ulepszone pociski P-15U były przenoszone także przez kutry projektu 205U (NATO: Osa-II). W latach 70. i 80. ponad 170 okrętów ZSRR przenosiło rakiety rodziny P-15[16].

W pociski P-15M przezbrajano podczas modernizacji większe okręty, jak niszczyciele proj. 56U i proj. 61M[17]

Wkrótce po wejściu do służby, pociski P-15 wraz z przenoszącymi je okrętami stały się przedmiotem szerokiego eksportu do zaprzyjaźnionych krajów. Oprócz ZSRR, radzieckich pocisków używały wraz z kutrami proj. 205/205U: Algieria, Angola, Benin, Chiny, Bułgaria, Egipt, Etiopia, Finlandia, Indie, Irak, Jemen Południowy, Jemen Północny, Jugosławia, KRLD, Kuba, Libia, NRD, Polska, Rumunia, Somalia, Syria i Wietnam[15]. Część z tych krajów, a także Indonezja, używały tych pocisków także z kutrami proj. 183R[15]. Według nie do końca pewnych źródeł, wyeksportowano 191 kutrów proj. 205/205U[18], a także ok. 76 kutrów proj. 183R[15]. Część pocisków, np. do Chin eksportowano w wersji uproszczonej, z mniejszym zakresem przestrajania częstotliwości głowicy radiolokacyjnej[19]. Ogółem pociski rodziny P-15 eksportowano do 25 krajów[16].

Debiut bojowy pocisków P-15 miał miejsce w 1967 roku podczas wojny sześciodniowej, kiedy to 21 października pocisk wystrzelony z egipskich kutrów proj. 183R zatopił izraelski niszczyciel „Eilat”. Stanowiło to zarazem pierwszy przypadek użycia bojowego pocisku przeciwokrętowego i wywarło duży wpływ na taktykę walki na morzu i rozwój pocisków tego typu na świecie[20]. Indyjskie kutry odnosiły następnie sukcesy podczas wojny indyjsko-pakistańskiej w październiku 1971 roku (między innymi zatopiono niszczyciel „Khaibar”)[20]. Użyto też wówczas pocisków P-15 przeciw celom naziemnym – zbiornikom ropy[20]. Już jednak podczas kolejnej wojny izraelsko-arabskiej Jom Kipur w 1973, Izraelczycy nauczyli się przeciwdziałać pociskom P-15, stosując środki walki radioelektronicznej, polegające przede wszystkim na stawianiu celów pozornych z wyrzutni okrętowych. Podczas bitwy pod Latakią i późniejszych prób rażenia celów, żadna z 55 wystrzelonych z syryjskich i egipskich okrętów rakiet P-15 nie trafiła celu[14].

Wadą pocisków P-15 była spora martwa strefa rażenia (ok. 8 km od okrętu), a także możliwość wykrycia pracującego radaru pocisku[21]. W latach 80. pociski te były już praktycznie całkowicie przestarzałe i miały niewielką skuteczność na nowoczesnym polu walki morskiej[15], stanowiąc przy tym duży i stosunkowo powolny cel. Mimo to, były używane przez niektóre marynarki wraz z przenoszącymi je kutrami jeszcze przez kolejne dekady.

Począwszy od 1964 roku pociski P-15 używane były w Polsce, na 13 kutrach proj. 205. Pierwsza zakupiona partia pocisków kosztowała po 64 000 rubli. W 1966 roku zaprezentowano je publicznie na defiladzie XX-lecia[15]. W 1987 roku wystrzelono podczas ćwiczeń ostatnie polskie rakiety P-15, po czym używano jeszcze nadal pocisków P-15U[22]. Początkowo strzelania szkolne prowadzono jedynie na poligonach radzieckich koło Bałtyjska, a od 1992 roku na polskim poligonie morskim w rejonie Ustki, jednocześnie wykorzystując je od tego roku jako cele dla rakiet przeciwlotniczych[15].

Następnie na uzbrojenie Marynarki Wojennej weszły nowocześniejsze pociski P-21/21, na czterech okrętach rakietowych proj. 1241 i niszczycielu rakietowym ORP „Warszawa”.

Oprócz wersji woda-woda, zmodyfikowane pociski P-15M Termit-R zostały użyte w kompleksie obrony brzegowej Rubież[23]. Podwójne wyrzutnie KT-161 zamontowane są na podwoziu samochodu MAZ-543M wraz ze stacją radiolokacyjną Garpun[23]. Ich próby prowadzono od 1975 roku, a system został przyjęty na uzbrojenie 22 października 1978 roku[23]. Był on używany w ZSRR, a także eksportowany m.in. do Algierii, Bułgarii, NRD, Rumunii, Libii, Syrii, Indii, Jugosławii, Kuby[d].

Rozwój w Chinach

edytuj
 
Chiński pocisk HY-1 w wersji naziemnej

Chiny otrzymały szybko – już w 1959 roku pierwsze pociski P-15, wraz z kutrami rakietowymi proj. 183R i następnie proj. 205[19]. Po rozłamie w stosunkach radziecko-chińskich w 1960 roku i przerwaniu dalszych dostaw, Chińczycy podjęli prace nad skopiowaniem pocisku i obu typów kutrów rakietowych. Spotykana jest informacja, także w źródłach chińskich, że produkcję skopiowanych pocisków rozpoczęto w 1974 roku, lecz część autorów przypuszcza, że mogło to nastąpić już około 1964 roku[19][24]. Używano ich na kutrach proj. 024 Houku (zmodyfikowana kopia projektu 183R) i proj. 021 Huangfeng (kopia projektu 205)[19].

Chińska kopia P-15 była oznaczana w zależności od wersji jako HY-1 (Hai Yang – Morski Orzeł), SY-1 (Shang You) lub FL-1 (Fei Long – Latający Smok)[24]. W 1970 roku opracowano powiększoną wersję rozwojową tego pocisku, o większym zasięgu (do 100 km) i z ulepszonym systemem samonaprowadzania, oznaczaną jako HY-2, SY-2, FL-3A lub C-201 i produkowaną w kilku wersjach. Ostatnim wariantem jest HY-4, w którym marszowy silnik rakietowy zastąpiono przez silnik turboodrzutowy i zwiększono zasięg do 150 km[24]. Pociski te mają w zależności od wersji kilka oznaczeń kodowych NATO, najlepiej znane to CSS-N-2 Silkworm. Oprócz Chin, eksportowane były do kilku krajów, m.in. Pakistanu i Bangladeszu[19].

W Chinach pociski na bazie P-15 zostały też dostosowane do przenoszenia przez samoloty H-6[23].

Zastosowanie

edytuj

Pociski P-15 były przenoszone przez okręty następujących typów marynarki ZSRR (część z nich następnie wyeksportowano):

Okręty budowane w ZSRR na eksport:

Wyrzutnie montowane na okrętach zagranicznych:

Zobacz też

edytuj

Uwagi

edytuj
  1. ↑ a b 480 kg materiału wybuchowego według R. Rochowicz, Rakietowe..., 450 kg według Ciślak 1995 ↓, s. 226, natomiast Asanin 2004b ↓, s. 34 podaje masę głowicy 500 kg.
  2. ↑ 513 kg materiału wybuchowego według Ciślak 1995 ↓, s. 227, natomiast Asanin 2007 ↓, s. 12 podaje masę głowicy 480 kg.
  3. ↑ Tak według Asanin 2007 ↓, s. 12. Odmiennie Ciślak 1995 ↓, s. 227 podaje prędkość naddźwiękową 1,3 Ma.
  4. ↑ Asanin 2007 ↓, s. 26. Autor ten błędnie wymienia też Polskę wśród użytkowników systemu Rubież.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Asanin 2007 ↓, s. 12.
  2. ↑ a b c d Asanin 2007 ↓, s. 3.
  3. ↑ a b c Asanin 2007 ↓, s. 4.
  4. ↑ a b c d e f Asanin 2007 ↓, s. 5-6.
  5. ↑ a b Asanin 2007 ↓, s. 7.
  6. ↑ a b c d e Asanin 2007 ↓, s. 8.
  7. ↑ a b c d e f R. Rochowicz, Rakietowe..., s. 32-33
  8. ↑ a b c d e Ciślak 1995 ↓, s. 226.
  9. ↑ a b c d Władimir Asanin. Rakiety otieczestwiennego fłota. Czast 4. Udar iz-pod wody. „Tiechnika i Woorużenije”. 6/2009, s. 47, czerwiec 2009. (ros.). 
  10. ↑ a b Asanin 2007 ↓, s. 11.
  11. ↑ a b c d e f g h Andrzej Kiński. Rakietowe «Błyskawice». „Morza, Statki i Okręty”. Nr 4/2005. s. 24, 27. 
  12. ↑ Asanin 2007 ↓, s. 12-13.
  13. ↑ a b Asanin 2007 ↓, s. 15.
  14. ↑ a b c Asanin 2007 ↓, s. 23-24.
  15. ↑ a b c d e f g Ciślak 1995 ↓, s. 52-57
  16. ↑ a b Asanin 2007 ↓, s. 27.
  17. ↑ a b c d Asanin 2007 ↓, s. 13-14.
  18. ↑ R. Rochowicz, Rakietowe..., s. 37
  19. ↑ a b c d e Tomasz Szulc. Chińskie kutry rakietowe. „Morza, Statki i Okręty”. Nr 3/2005. s. 25-27. 
  20. ↑ a b c Asanin 2007 ↓, s. 21-22.
  21. ↑ Andrzej Kiński. Rakietowe «Błyskawice». „Morza, Statki i Okręty”. Nr 4/2005. s. 22. 
  22. ↑ Rochowicz 2002 ↓, s. 38-39.
  23. ↑ a b c d Asanin 2007 ↓, s. 25-26.
  24. ↑ a b c Robert Rochowicz. Rakiety nad chińskim morzem. „Morza, Statki i Okręty”. Nr 4/2005. s. 32-33. 
  25. ↑ Asanin 2007 ↓, s. 35.
  26. ↑ a b c Asanin 2007 ↓, s. 17-18.
  27. ↑ a b c d Asanin 2007 ↓, s. 18-21.
  28. ↑ a b Conway’s... 1995 ↓, s. 174.
  29. ↑ Conway’s... 1995 ↓, s. 176.
  30. ↑ a b Conway’s... 1995 ↓, s. 644.
  31. ↑ Conway’s... 1995 ↓, s. 647.


Bibliografia

edytuj
  • Robert Rochowicz. Rakietowe „Osy”. „Morza, Statki i Okręty”. Nr 1/2002. 
  • Jarosław Ciślak: Polska Marynarka Wojenna 1995. Warszawa: „Lampart”, 1995. ISBN 83-86776-08-0. OCLC 316544451.
  • Władimir Asanin. Rakiety otieczestwiennego fłota. Czast 3. Rakietnyje katiera wstupajut w boj. „Tiechnika i Woorużenije”. 9/2007, wrzesień 2007. (ros.). 
  • Conway’s All the world’s fighting ships, 1947–1995. Robert Gardiner, Stephen Chumbley (red.). Annapolis: Naval Institute Press, 1995. ISBN 1-55750-132-7. (ang.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=P-15_Termit&oldid=71954977”