Olimpiada szachowa

Olimpiada szachowa – międzynarodowy drużynowy turniej szachowy organizowany przez Międzynarodową Federację Szachową (FIDE) w cyklu dwuletnim od 1927 roku. W turnieju uczestniczą reprezentacje narodowe, nominowane przez narodowe związki szachowe zrzeszone w FIDE.

Olimpiada szachowa w Bledzie, 2002

Olimpiada szachowa w Turynie, 2006

Olimpiada szachowa w Dreźnie, 2008

Okres do II wojny światowej

W latach dwudziestych ubiegłego stulecia zaczęła się krystalizować idea szachowych drużynowych rozgrywek międzynarodowych. Wcześniej nie organizowano tego rodzaju rozgrywek, międzynarodowe szachy ograniczały się do turniejów indywidualnych. Sporadycznie odbywały się mecze drużynowe, ale partie były zazwyczaj rozgrywane korespondencyjnie lub telegraficznie. Pierwszą próbę podjęto w 1924 roku, przy okazji Letnich Igrzysk Olimpijskich w Paryżu. W turnieju kierowanym przez Aleksandra Alechina nie uczestniczyli szachiści światowej elity, głównie z powodu amatorskiego statusu imprezy. Turniej indywidualny wygrał Łotysz Hermanis Matisons, czwarte miejsce przypadło przyszłemu mistrzowi świata Maksowi Euwemu. W turnieju drużynowym tylko kilka zespołów miało pełną obsadę (czterech zawodników) i te uplasowały się na czele tabeli. Zwyciężyła Czechosłowacja przed Węgrami i Szwajcarią, piąte miejsce zajęła trzyosobowa reprezentacja Łotwy. Dwa lata później Węgrzy zorganizowali kolejny turniej drużynowy. Z powodu zbyt późno wysłanych zaproszeń do Budapesztu przyjechały zaledwie cztery drużyny. W turnieju zwyciężyli gospodarze.

W 1927 roku FIDE opracowała precyzyjny regulamin rozgrywania turnieju olimpijskiego. Regulamin przewidywał rozgrywki na czterech szachownicach w systemie kołowym (każda drużyna z każdą). Drużyny mogły mieć zawodnika rezerwowego. Wszystkie zrzeszone w FIDE narodowe związki szachowe otrzymały zaproszenie do udziału w turnieju, który odbył się w Londynie. Przybyło szesnaście zespołów, w składzie których było kilku wybitnych szachistów, m.in. Węgier Géza Maróczy, Niemiec Siegbert Tarrasch, Richard Réti reprezentujący Czechosłowację czy późniejszy mistrz świata, lider Holendrów Max Euwe. W przeciwieństwie do poprzednich, turniej w Londynie cieszył się sporym prestiżem w świecie szachowym, mimo że zabrakło czwórki najsilniejszych wówczas szachistów świata: Aleksandra Alechina, Jose Raula Capablanki, Emanuela Laskera i Akiby Rubinsteina.

Londyński turniej oficjalnie uznano za pierwszą szachową olimpiadę. Zasady wówczas ustalone, z pewnymi koniecznymi modyfikacjami, praktycznie obowiązują do dziś. Mecze składały się z czterech partii. Zawodnicy nie mogli konsultować się ze swoimi doradcami w trakcie meczu (co było praktykowane poprzednio). Do ustalenia końcowej kolejności liczyły się wyniki poszczególnych partii. Jedyną istotną różnicą w porównaniu z dzisiejszymi zasadami był brak sztywnego ustalenia kolejności szachownic w drużynie. Oczywiście, sam system rozgrywek zmieniał się w kolejnych olimpiadach wraz ze wzrostem liczby uczestniczących drużyn (obecnie w turniejach olimpijskich bierze udział ponad sto zespołów).

Odznaka 6 Olimpiady Szachowej w Warszawie

Do wybuchu II wojny światowej odbyło się osiem olimpiad szachowych oraz jedna nieoficjalna olimpiada w Monachium w 1936 roku, zorganizowana przez niemiecką federację szachową. Uczestniczyli w nich najsilniejsi szachiści, oprócz powyżej wymienionych również: mistrzowie świata Alechin i Capablanka, Polacy Rubinstein, Ksawery Tartakower i Mieczysław Najdorf, Czech Salomon Flohr, Amerykanie Frank Marshall, Samuel Reshevsky i Reuben Fine, Słoweniec Milan Vidmar, doświadczony Rosjanin Jefim Bogolubow (reprezentujący Niemcy) i młody wówczas Paul Keres z Estonii. Przedwojenne olimpiady były zdominowane przez niezwykle silne zespoły USA, Węgier i Polski. Amerykanie zwyciężali czterokrotnie, Węgrzy dwukrotnie zajmowali pierwsze miejsce i dwukrotnie drugie. Dorobek Polaków to jedno zwycięstwo, dwa drugie i trzy trzecie miejsca. Do wybuchu wojny ZSRR nie był członkiem FIDE i nie brał udziału w szachowych olimpiadach.

Pierwsze siedem olimpiad było rozgrywanych systemem kołowym. Liczba uczestniczących drużyn sukcesywnie rosła. Do ósmej zgłosiło się już dwadzieścia siedem zespołów, konieczne więc było rozegranie eliminacji i turnieju finałowego. Wybuch wojny w trakcie trwania tego turnieju przerwał szachowy cykl olimpijski aż na następne jedenaście lat.

Olimpiady powojenne

Pojedynek szachowy pomiędzy ZSRR - USA: Mistrz Świata Tal - Arcymistrz Międzynarodowy Fischer (1960)

Pierwsze lata powojenne w świecie szachowym były zdominowane problemem wyłonienia kolejnego mistrza świata (następcy zmarłego Alechina) oraz przystąpieniem radzieckiej federacji szachowej do FIDE. Potrzeba było aż pięciu lat, by odżyła olimpijska idea i zmaterializowała się w postaci turnieju drużynowego rozegranego w jugosłowiańskim Dubrowniku. Podobnie do pierwszej paryskiej olimpiady, również ten turniej rozegrano systemem kołowym z udziałem szesnastu drużyn. Zabrakło jeszcze drużyny radzieckiej, a z elity szachistów poprzedniej doby przybyło zaledwie kilku, niektórzy już w innych rolach. Najdorf dowodził drużyną Argentyny, która głównie za jego sprawą urosła do jednej z najsilniejszych reprezentacji na świecie. Tartakower, który już przed wojną reprezentując polskie barwy mieszkał w Paryżu, przybył na czele drużyny francuskiej. Tradycyjnie, liderem Holendrów był Euwe, Amerykanów – Reshevsky. Zwyciężyli gospodarze (wśród których prym wiedli Svetozar Gligorić i Vasja Pirc), na finiszu wyprzedzając Argentynę.

Począwszy od tego turnieju, szachowe olimpiady były organizowane co dwa lata, w latach parzystych. Liczba uczestniczących drużyn rosła z przedziwną regularnością, co dziesięć lat zwiększała się o ok. 20 nowych reprezentacji (1960 – 40, 1970 – 60, 1980 – 82, 1990 – 108, 2000 – 126). Do 1974 roku turnieje rozgrywano dwuetapowo. W pierwszym etapie rozgrywano eliminacje w mniejszych grupach systemem kołowym, które dzieliły stawkę na grupy uporządkowane według siły. W drugim etapie grano również każdy z każdym w grupach finałowych. System skutkował coraz większą liczbą koniecznych do rozegrania partii, w latach 1972 i 1974 grano już 22 rundy. Turnieje trwały niemalże miesiąc, były bardzo kosztowne dla organizatorów i wyczerpujące dla zawodników. Począwszy od 1976 roku do dzisiaj olimpiady są rozgrywane systemem szwajcarskim, na dystansie 13 lub 14 rund (od roku 2008 – 11).

W okresie zimnej wojny dochodziło kilkakrotnie do incydentów powodowanych polityką. Najpoważniejszym był bojkot olimpiady w izraelskiej Hajfie w 1976 roku przez kraje tzw. bloku socjalistycznego oraz grupę państw nieuznających Izraela, które zorganizowały konkurencyjny turniej w Trypolisie. Pokojowa idea olimpiady bywała w tych czasach dość często zniekształcana, zdarzały się przypadki odmowy wpuszczenia niektórych reprezentacji do kraju organizatora, czy też rezygnacji w trakcie turnieju na znak protestu. Sportowo olimpiady były wyraźnie zdominowane przez reprezentację ZSRR (później Rosji), która dała się wyprzedzić tylko raz, w 1978 roku przez Węgry pod wodzą Lajosa Portischa (dwukrotnie ZSRR nie startował w turniejach). W drużynie radzieckiej startowali wszyscy kolejni mistrzowie świata: Michaił Botwinnik, Wasilij Smysłow, Michaił Tal, Tigran Petrosjan, Borys Spasski, Anatolij Karpow i Garri Kasparow. W latach 1958–1964 Rosjanie przysyłali na olimpiadę czterech mistrzów świata w jednej drużynie. Wielkie boje z radziecką koalicją toczył amerykański mistrz świata Bobby Fischer. Przez lata do najsilniejszych drużyn należały także Jugosławia, Węgry i Anglia. W pierwszych powojennych olimpiadach pierwszoplanową rolę odgrywała również Argentyna.

Znaczne ożywienie przyniósł rok 1992, w którym zamiast ZSRR po raz pierwszy na olimpiadę przybyło aż dziesięć narodowych drużyn z krajów postradzieckich. Sześć z nich zajęło miejsca w pierwszej dziesiątce. Również Jugosławia, w której szachy zawsze stały na wysokim poziomie, została zastąpiona przez Bośnię i Hercegowinę, Słowenię oraz Chorwację. Zmiany umożliwiły występ na olimpiadzie wielu utalentowanym szachistom, którzy do tej pory nie mieli szans zakwalifikowania się do reprezentacji ZSRR czy Jugosławii i w widoczny sposób podniosły ogólny poziom turnieju.

Lista szachowych olimpiad

Olimpiady mężczyzn

Lp	Rok	Miasto	I miejsce	II miejsce	III miejsce	M-ce Polski
	1924	Paryż	Czechy	Węgry	Szwajcaria	7/8
	1926	Budapeszt	Węgry	Jugosławia	Rumunia	–
1	1927	Londyn	Węgry	Dania	Anglia	–
2	1928	Haga	Węgry	USA	Polska	3
3	1930	Hamburg	Polska	Węgry	Niemcy	1
4	1931	Praga	USA	Polska	Czechosłowacja	2
5	1933	Folkestone	USA	Czechosłowacja	Szwecja	4
6	1935	Warszawa	USA	Szwecja	Polska	3
	1936	Monachium	Węgry	Polska	Niemcy	2
7	1937	Sztokholm	USA	Węgry	Polska	3
8	1939	Buenos Aires	Niemcy	Polska	Estonia	2
9	1950	Dubrownik	Jugosławia	Argentyna	RFN	–
10	1952	Helsinki	ZSRR	Argentyna	Jugosławia	12
11	1954	Amsterdam	ZSRR	Argentyna	Jugosławia	–
12	1956	Moskwa	ZSRR	Jugosławia	Węgry	23
13	1958	Monachium	ZSRR	Jugosławia	Argentyna	19
14	1960	Lipsk	ZSRR	USA	Jugosławia	21
15	1962	Warna	ZSRR	Jugosławia	Argentyna	18
16	1964	Tel Awiw-Jaffa	ZSRR	Jugosławia	RFN	10
17	1966	Hawana	ZSRR	USA	Węgry	16
18	1968	Lugano	ZSRR	Jugosławia	Bułgaria	11
19	1970	Siegen	ZSRR	Węgry	Jugosławia	14
20	1972	Skopje	ZSRR	Węgry	Jugosławia	12
21	1974	Nicea	ZSRR	Jugosławia	USA	23
	1976	Trypolis	Salwador	Tunezja	Pakistan	–
22	1976	Hajfa	USA	Holandia	Anglia	–
23	1978	Buenos Aires	Węgry	ZSRR	USA	8
24	1980	Valletta	ZSRR	Węgry	Jugosławia	7
25	1982	Lucerna	ZSRR	Czechosłowacja	USA	7
26	1984	Saloniki	ZSRR	Anglia	USA	21
27	1986	Dubaj	ZSRR	Anglia	USA	16
28	1988	Saloniki	ZSRR	Anglia	Holandia	21
29	1990	Nowy Sad	ZSRR	USA	Anglia	18
30	1992	Manila	Rosja	Uzbekistan	Armenia	32
31	1994	Moskwa	Rosja	Bośnia i Hercegowina	Rosja (II)	27
32	1996	Erywań	Rosja	Ukraina	USA	36
33	1998	Elista	Rosja	USA	Ukraina	15
34	2000	Stambuł	Rosja	Niemcy	Węgry	15
35	2002	Bled	Rosja	Węgry	Armenia	13
36	2004	Calviá	Ukraina	Rosja	Armenia	12
37	2006	Turyn	Armenia	Chiny	USA	21
38	2008	Drezno	Armenia	Izrael	USA	29
39	2010	Chanty-Mansyjsk	Ukraina	Rosja	Izrael	11
40	2012	Stambuł	Armenia	Rosja	Ukraina	13
41	2014	Tromsø	Chiny	Węgry	Indie	15
42	2016	Baku	USA	Ukraina	Rosja	7
43	2018	Batumi	Chiny	USA	Rosja	4
44	2022	Ćennaj	Uzbekistan	Armenia	Indie (II)	9
45	2024	Budapeszt	Indie	USA	Uzbekistan	22

Olimpiady kobiet

Lp	Rok	Miasto	I miejsce	II miejsce	III miejsce	M-ce Polski
1	1957	Emmen	ZSRR	Rumunia	NRD	12
2	1963	Split	ZSRR	Jugosławia	NRD	8
3	1966	Oberhausen	ZSRR	Rumunia	NRD	11
4	1969	Lublin	ZSRR	Węgry	Czechosłowacja	7
5	1972	Skopje	ZSRR	Rumunia	Węgry	9
6	1974	Medellín	ZSRR	Rumunia	Bułgaria	–
7	1976	Hajfa	Izrael	Anglia	Hiszpania	–
8	1978	Buenos Aires	ZSRR	Węgry	RFN	5
9	1980	Valletta	ZSRR	Węgry	Polska	3
10	1982	Lucerna	ZSRR	Rumunia	Węgry	4
26	1984	Saloniki	ZSRR	Bułgaria	Rumunia	7
27	1986	Dubaj	ZSRR	Węgry	Rumunia	7
28	1988	Saloniki	Węgry	ZSRR	Jugosławia	11
29	1990	Nowy Sad	Węgry	ZSRR	Chiny	14
30	1992	Manila	Gruzja	Ukraina	Chiny	13
31	1994	Moskwa	Gruzja	Węgry	Chiny	20
32	1996	Erywań	Gruzja	Chiny	Rosja	9
33	1998	Elista	Chiny	Rosja	Gruzja	11
34	2000	Stambuł	Chiny	Gruzja	Rosja	14
35	2002	Bled	Chiny	Rosja	Polska	3
36	2004	Calviá	Chiny	USA	Rosja	10
37	2006	Turyn	Ukraina	Rosja	Chiny	20
38	2008	Drezno	Gruzja	Ukraina	USA	5
39	2010	Chanty-Mansyjsk	Rosja	Chiny	Gruzja	6
40	2012	Stambuł	Rosja	Chiny	Ukraina	15
41	2014	Tromsø	Rosja	Chiny	Ukraina	7
42	2016	Baku	Chiny	Polska	Ukraina	2
43	2018	Batumi	Chiny	Ukraina	Gruzja	16
44	2022	Ćennaj	Ukraina	Gruzja	Indie	6
45	2024	Budapeszt	Indie	Kazachstan	USA	9

• Uwaga: począwszy od olimpiady w Salonikach w 1984 r. numeracja turniejów kobiecych została ujednolicona z numeracją turniejów męskich.

Występy Polaków na olimpiadach

Przedwojenne olimpiady to pasmo największych szachowych sukcesów Polaków w historii. Polska miała bardzo silną reprezentację, której trzon stanowili: Ksawery Tartakower, Paulin Frydman, Kazimierz Makarczyk i Teodor Regedziński. Dwukrotnie tę reprezentację wsparli: wielki Akiba Rubinstein i szachista z szerokiej światowej czołówki Dawid Przepiórka. W ostatnich trzech olimpiadach grał młody wówczas Mieczysław Najdorf. W 1930 roku, w którym polska drużyna zajęła pierwsze miejsce, Rubinstein dokonał niezwykłego wyczynu: grając na pierwszej szachownicy we wszystkich rundach wygrał trzynaście partii, remisując w pozostałych czterech. Najlepsze indywidualne wyniki Polaków na olimpiadach 1927–1939 (kolejno: rok, szachownica, zawodnik, wynik procentowy):

Rok	sz.	zawodnik	proc.
1930	I	Akiba Rubinstein	88,2
1937	V	Teodor Regedziński	84,6
1939	II	Mieczysław Najdorf	77,8
1928	III	Teodor Regedziński	76,9
1939	III	Paulin Frydman	76,5
1931	II	Ksawery Tartakower	75,0
1930	II	Ksawery Tartakower	75,0

W powojennej Polsce zabrakło arcymistrzów. Olimpijska drużyna została rozbita. Najwybitniejsi aktywni szachiści pozostali poza granicami kraju. Brak ciągłości odbił się na wynikach polskiej drużyny. W latach 1950–1990 awans reprezentacji Polski do pierwszej dziesiątki uważany był za duży sukces. Udało się to trzykrotnie i to za sprawą jednego zawodnika, Adama Kuligowskiego. Jego doskonałe występy w latach 1978, 1980 i 1982 nieco pobudziły aspiracje polskich olimpijczyków, przyzwyczajonych dotychczas do miejsca w olimpijskiej drugiej lidze. Jednakże po błyskotliwej lecz krótkotrwałej karierze Kuligowski wziął rozbrat z szachami. Wcześniej kilka wartościowych wyników osiągnął Bogdan Śliwa. W latach dziewięćdziesiątych ogólny poziom olimpijskiego turnieju znacznie się podniósł, a w polskiej drużynie nastąpiła zmiana pokoleń. W 2002 r. Tomasz Markowski z pozycji pierwszego rezerwowego uzyskał najlepszy indywidualny wynik w powojennych olimpiadach (8½ z 10). Wynik ten wyrównał Mateusz Bartel w 2022 r.:

Rok	sz.	zawodnik	proc.
2002	V	Tomasz Markowski	85,0
2022	V	Mateusz Bartel	85,0
2006	V	Radosław Wojtaszek	81,8
2018	IV	Jacek Tomczak	78,6
2010	V	Mateusz Bartel	77,8
2014	III	Jan-Krzysztof Duda	77,3
1978	II	Adam Kuligowski	76,9
1980	III	Adam Kuligowski	76,9
2012	I	Radosław Wojtaszek	75,0
1952	IV	Bogdan Śliwa	75,0
2010	IV	Kamil Mitoń	75,0
1986	V	Robert Kuczyński	75,0
1998	V	Marcin Kamiński	75,0
2000	V	Robert Kempiński	75,0
2012	I	Radosław Wojtaszek	75,0
2016	I	Radosław Wojtaszek	75,0
2016	II	Jan-Krzysztof Duda	75,0
2024	I	Jan-Krzysztof Duda	75,0

Osiągnięcia medalowe polskich zawodników

medale drużynowe

Rok i miasto	Medale drużynowe
1930 Hamburg	złote Akiba Rubinstein, Ksawery Tartakower Dawid Przepiórka, Kazimierz Makarczyk Paulin Frydman
1931 Praga	srebrne Akiba Rubinstein, Ksawery Tartakower Dawid Przepiórka, Kazimierz Makarczyk Paulin Frydman
1939 Buenos Aires	srebrne Ksawery Tartakower, Mieczysław Najdorf Paulin Frydman, Teodor Regedziński Franciszek Sulik
2016 Baku	srebrne Jolanta Zawadzka, Mariola Woźniak Klaudia Kulon, Monika Soćko, Karina Szczepkowska
1928 Haga	brązowe Kazimierz Makarczyk, Paulin Frydman Teodor Regedziński, Mieczysław Chwojnik Abram Blass
1935 Warszawa	brązowe Ksawery Tartakower, Paulin Frydman Mieczysław Najdorf, Henryk Friedman Kazimierz Makarczyk
1937 Sztokholm	brązowe Ksawery Tartakower, Mieczysław Najdorf Paulin Frydman, Izaak Appel Teodor Regedziński
1980 Valletta	brązowe Hanna Ereńska-Radzewska, Grażyna Szmacińska Małgorzata Wiese, Agnieszka Brustman
2002 Bled	brązowe Iweta Radziewicz, Joanna Dworakowska Monika Soćko, Beata Kądziołka

medale indywidualne

Medale	Zawodnicy (rok, szachownica)
złote (11)	Akiba Rubinstein (1930) Ksawery Tartakower (1931, II) Mieczysław Najdorf (1939, II) Adam Kuligowski (1978, II) Mateusz Bartel (2010, V) Mateusz Bartel (2022, V)	Krystyna Hołuj (1957, I) Marta Zielińska (1996, IV) Monika Soćko (2002, III) Joanna Majdan (2008, IV) Oliwia Kiołbasa (2022, III)
srebrne (14)	Paulin Frydman (1935, II) Teodor Regedziński (1937, V) Paulin Frydman (1939, III) Bogdan Śliwa (1952, IV) Izaak Grynfeld (1952, VI) Adam Kuligowski (1980, III) Radosław Wojtaszek (2012, I) Bartłomiej Macieja (2012, V)	Mirosława Litmanowicz (1963, III) Hanna Ereńska-Radzewska (1972, II) Agnieszka Brustman (1980, IV) Jolanta Zawadzka (2012, III) Karina Szczepkowska-Horowska (2016, III) Maria Malicka (2022, IV)
brązowe (15)	Teodor Regedziński (1928) Ksawery Tartakower (1933, I) Paulin Frydman (1933, II) Ksawery Tartakower (1935, I) Paulin Frydman (1937, III) Teodor Regedziński (1939, IV) Robert Kuczyński (1986, V) Marcin Kamiński (1998, V) Bartosz Soćko (2000, IV) Kacper Piorun (2018, III)	Anna Jurczyńska (1978, III) Hanna Ereńska-Radzewska (1980, I) Grażyna Szmacińska (1982, IV) Marta Zielińska (2004, IV) Klaudia Kulon (2016, IV)
Razem: 40 medali

• Zestawienie obejmuje również zawodniczki i zawodników, którzy na danej olimpiadzie uzyskali pierwsze, drugie bądź trzecie wyniki procentowe (bądź ogólne wyniki procentowe, na olimpiadach z lat 1928–1930, na których zawodnicy nie byli na stałe przypisani do szachownic), ale medali nie otrzymali, gdyż nie były one wówczas przyznawane (medale za wyniki indywidualne na poszczególnych szachownicach po raz pierwszy zostały przyznane w latach 70.).
• Aktualizacja: po olimpiadzie 2022.

Bibliografia

• Stanisław Gawlikowski, "Olimpiady szachowe 1924-1970", Warszawa 1970
• Władysław Litmanowicz, Jerzy Giżycki, "Szachy od A do Z", tom II, Warszawa 1987, str. 799-841
• OlimpBase :: the encyclopaedia of team chess (ang.)
• Krzysztof Puszczewicz: Olimpiady