Nowa Galicja lub Galicja Zachodnia (niem. Neu-Galizien, West-Galizien) – w latach 1796–1803 jednostka podziału terytorialnego ziem polskich zagarniętych przez Austrię na mocy III rozbioru Polski w 1795. Obszar należał do Austrii w latach 1795–1809: do 1803 jako osobny kraj koronny, a od 1 listopada 1803 w składzie Galicji[2].

Nowa Galicja / Zachodnia Galicja
Neugalizien / Westgalizien
kraj koronny
1795–1803
Państwo

 Monarchia Habsburgów

Siedziba

Lublin, Kraków (od 1797)

Data powstania

1795

Data likwidacji

1803

Gubernator

Anton Baum von Apfelhofen (p.o.)

Języki urzędowe

niemiecki

Położenie na mapie
Położenie na mapie
Mapa Królestwa Galicji z Nową Galicją zaznaczoną kolorem żółtym; zaznaczony na granatowo cyrkuł zamojski, zagarnięty podczas I rozbioru, nie należał do Nowej Galicji, choć razem z nią wszedł w skład Księstwa Warszawskiego w 1809 (a następnie Królestwa Polskiego i Rosji); zaznaczony na zielono cyrkuł krakowski, zagarnięty podczas III rozbioru, należał do Nowej Galicji i wszedł również w skład Księstwa Warszawskiego w 1809, lecz w 1815 został z niego wyłączony tworząc Wolne Miasto Kraków[1], a po jego zniesieniu w 1846 powrócił do Austrii
Podział Galicji i Nowej Galicji na cyrkuły na początku 1803 r.

Utworzenie

edytuj

21 marca 1796 cesarz Franciszek II Habsburg wydał patent, formalnie włączający to terytorium do Austrii pod nazwą prowincji Galicji Zachodniej[3].

Swym zasięgiem objęła tereny byłych województw I Rzeczypospolitej: lubelskiego, sandomierskiego, a także części: krakowskiego, mazowieckiego, ruskiego, brzeskolitewskiego i podlaskiego.

Podział administracyjny

edytuj

W lipcu 1796 Galicja Zachodnia została podzielona na 12 cyrkułów, podporządkowanych Zachodnio-Galicyjskiej Nadwornej Komisji Urządzającej, a od 1797 Gubernium Krajowemu dla Galicji Zachodniej w Krakowie pod prezydencją komisarza radcy dworu Johanna Wenzla von Margelika[potrzebny przypis]. Przy czym wprowadzony wówczas podział ulegał w kolejnych kilku latach zmianom. Ze względu na brak odpowiednich budynków nadających się na siedziby starostów i innych urzędników cyrkularnych (3-4 komisarzy, sekretarza, 2 kancelistów)[4] zmianie uległy siedziby niektórych cyrkułów. Np. siedzibę cyrkułu łukowskiego przeniesiono z Łukowa do Radzynia ze względu na okazały pałac Potockich[5].

Nazwa w 1796 Siedziba w 1796 Nazwa w 1801 Siedziba w 1801 Przynależność administracyjna w I RP
cyrkuł bialski Biała Podlaska cyrkuł bialski Biała Podlaska południowa część ziemi mielnickiej, zachodnia część województwa brzeskolitewskiego
cyrkuł chełmski Chełm cyrkuł chełmski Chełm ziemia chełmska, ziemia krasnostawska, ziemia parczewska
cyrkuł józefowski Józefów nad Wisłą cyrkuł józefowski Józefów nad Wisłą południowo-zachodnia część województwa lubelskiego
cyrkuł kielecki Kielce cyrkuł stopnicki Stopnica powiat wiślicki, część powiatu chęcińskiego, po 1793 ziemia proszowska; od 1800 także Działoszyce, Kazimierza Wielka i Skalbmierz[6]
cyrkuł konecki Końskie cyrkuł konecki Końskie powiat opoczyński, części powiatów: ksiąskiego, chęcińskiego i radomskiego, po 1793 ziemia chęcińska
cyrkuł krakowski Kraków cyrkuł krakowski Kraków powiat krakowski, proszowicki i część lelowskiego, po 1793 ziemia krakowska
cyrkuł lubelski Lublin cyrkuł lubelski Lublin wschodnia część województwa lubelskiego (bez ziemi łukowskiej)
cyrkuł łukowski Łuków cyrkuł radzyński Radzyń ziemia łukowska (bez Siedlec)
cyrkuł miński Mińsk Mazowiecki cyrkuł wiązowieński Wiązowna południowa część ziemi nurskiej, wschodnia część ziemi warszawskiej, zachodnia część ziemi liwskiej, wschodnia część ziemi czerskiej, większość ziemi stężyckiej
cyrkuł radomski Radom cyrkuł radomski Radom powiat radomski, powiat warecki, po 1793 ziemia radomska
cyrkuł sandomierski Sandomierz cyrkuł opatowski Opatów powiat sandomierski, po 1793 ziemia sandomierska
cyrkuł siedlecki Siedlce cyrkuł siedlecki Siedlce północna część ziemi łukowskiej (z Siedlcami), wschodnia część ziemi liwskiej (z Liwem), południowo-zachodnia część województwa podlaskiego (z Węgrowem i Sokołowem), zachodnia część ziemi mielnickiej (z Łosicami)

Na przełomie 1801 i 1802 likwidacji uległ cyrkuł radzyński (łukowski), a jego terytorium podzielone zostało między sąsiednie cyrkuły. Z ziem przyłączonych od Prus (okręg olkuski, fragment ziemi żarnowieckiej po 1793), po przyłączeniu części cyrkułu stopnickiego utworzono cyrkuł słomnicki.

Nazwa w 1802 Siedziba w 1802 Zmiany granic
cyrkuł bialski Biała Podlaska włączona wschodnia część zlikwidowanego na przełomie 1801/1802 cyrkułu radzyńskiego (łukowskiego) z Łukowem i Radzyniem[7]
cyrkuł chełmski Chełm
cyrkuł józefowski Józefów nad Wisłą
cyrkuł konecki Końskie włączenie Kielc
cyrkuł krakowski Kraków
cyrkuł lubelski Lublin włączenie Kocka, Łysobyków ze zlikwidowanego cyrkułu radzyńskiego
cyrkuł opatowski Opatów
cyrkuł radomski Radom
cyrkuł siedlecki Siedlce włączenie północnej części zlikwidowanego cyrkułu radzyńskiego
cyrkuł słomnicki Słomniki cyrkuł utworzony z połączenia uzyskanego od Prus okręgu olkuskiego[8] i zachodniej części cyrkułu stopnickiego[4]
cyrkuł stopnicki Stopnica odłączenie Działoszyc, Kielc
cyrkuł wiązowieński Wiązowna włączenie pozostałej części ziemi stężyckiej ze zlikwidowanego cyrkułu radzyńskiego

Na podstawie dekretu cesarza Franciszka II z 13 maja 1803[4], z dniem 1 listopada 1803 Nowa Galicja została podporządkowana Gubernium Galicji we Lwowie. Wtedy też dokonano zmniejszenia liczby cyrkułów o połowę łącząc ze sobą sąsiednie cyrkuły:

Nazwa Siedziba Terytorium
cyrkuł kielecki Kielce dotychczasowe cyrkuły: konecki i stopnicki
cyrkuł krakowski Kraków dotychczasowe cyrkuły: krakowski i słomnicki
cyrkuł lubelski Lublin dotychczasowe cyrkuły: lubelski i józefowski
cyrkuł radomski Radom dotychczasowe cyrkuły: radomski i opatowski
cyrkuł siedlecki Siedlce dotychczasowe cyrkuły: siedlecki i wiązowieński
cyrkuł włodawski Biała Podlaska[9] dotychczasowe cyrkuły: bialski i chełmski

Krótko przed włączeniem Nowej Galicji do Galicji istniała koncepcja przyłączenia do Nowej Galicji (West Galizien) cyrkułów myślenickiego, sądeckiego i bocheńskiego z ziem zagarniętych po I rozbiorze (z Galicji właściwej)[10].

Władze

edytuj

Komisarz

edytuj

Gubernatorzy

edytuj

Epilog

edytuj

Po zwycięskiej dla wojsk polskich wojnie polsko-austriackiej, administrację nad wyzwolonymi ziemiami Nowej Galicji przejął z rąk Gubernium we Lwowie Rząd Centralny Wojskowy Tymczasowy Obojga Galicji. Zgodnie z postanowieniami podpisanego 14 października 1809 pokoju w Schönbrunnie, Nowa Galicja i cyrkuł zamojski (z I rozbioru) zostały włączone do Księstwa Warszawskiego.

Przypisy

edytuj
  1. Oprócz skrawka na prawym brzegu Wisły z miastem Podgórzem, który pozostał w Austrii.
  2. Pilleriana z 1803 r. Nr XXXII, s. 150.
  3. Arkadiusz Bereza, Witold Okniński, Sądownictwo siedleckie. Tradycje i współczesność, Warszawa 2010, s. 19
  4. a b c Katarzyna Śleziak, Starostwo powiatowe w Żywcwu 1867-1914, Kraków 2016, s. 25
  5. Józef Geresz, Z dziejów Podlasia (237): Śmierć bp. Naruszewicza i nakazy nowego zaborcy, 22 września 2010 r., echokatolickie.pl
  6. Tomasz Trepka, Kielecczyzna pod austriacką okupacją. Jak się wtedy żyło?, echodnia.eu, 27.01.2017
  7. Marek Mądzik, Gmina Ułęż w podziałach terytorialnych w XIX i XX wieku, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Historia 60, 313-322, 2005
  8. na mocy austriacko-pruskiej umowy o delimitacji zawartej w Krakowie 31 stycznia 1797 r.
  9. Józef Geresz, Z dziejów Podlasia (243): Odgłosy Austerlitz i Jeny, 3 listopada 2010 r., echokatolickie.pl
  10. Koncepcja obecna na mapach West-Galizien : nach Mezburg's und Rizzi Zanoni's Charte und andern bewährten Hülfsmitteln neu entworfen – Wien : im Verlage des Kunst- und Industrie-Comptoir’s z 1803 i Ost und West Galizien nach den neusten beobachtungenen z 1805, która jednak była już nieaktualna, jako że zaznaczała na terenie Nowej Galicji cyrkuły według stanu sprzed 1803.