Kultura lateńskaarcheolodzy terminem La Tène określają zbiór cech kulturowych charakterystycznych dla ludności celtyckiej, jednak kultura lateńska nie jest jednoznacznie tożsama z kulturą Celtów, gdyż niektóre grupy ludności celtyckiej znalazły się poza oddziaływaniem kultury lateńskiej (badania językowe). Kultura lateńska wykrystalizowała się na miejscowym podłożu kultury halsztackiej.

Wędrówki Celtów
Celtyckie domostwa (rekonstrukcja) z Bundenbach w Niemczech

Sama nazwa stanowi eponim i pochodzi od stanowiska archeologicznego La Tène w miejscowości La Tène[1] nad jeziorem Lac de Neuchâtel w Szwajcarii, na którym w czasie badań archeologicznych, prowadzonych w XIX wieku, odkryto znaczną liczbę zabytków związanych z ludnością celtycką.

Chronologia, geneza i zanik

edytuj

Pierwszą chronologię kultury lateńskiej wypracował Otto Tischler; wydzielił on trzy okresy: La Tène I, II, III; badania opierały się na zmienności fibul. Najstarszymi fibulami są te z nóżką odgiętą do tyłu i nie połączoną z kabłączkiem. Fibule środkowolateńskie posiadają nóżkę połączoną z kabłąkiem, lecz wyraźnie wyodrębnioną, fibule późnolateńskie zaś posiadają nóżkę połączoną z kabłąkiem i tworzącą z nią jednolite obramowanie. Chronologia według P. Reineckego: La Tène A (500-400 p.n.e.), La Tène B (400-300 p.n.e.), La Tène C (300-100 p.n.e.) i La Tène D (100 p.n.e. – przełom er).

Chronologia obecnie stosowana LT A (480-420 p.n.e.), LT B 1 (420-330 p.n.e.), LT B 2 (330-260/250 p.n.e.), LT C 1 (260/250-220 p.n.e.), LT C 2 (220-120 p.n.e.), LT D (120 p.n.e. – przełom er). Kultura lateńska powstaje na podłożu inwentarza typowego dla schyłkowego okresu kultury halsztackiej, zanika wraz z ekspansją Rzymu.

Podział okresu lateńskiego

edytuj
Okres według Dechelette według Reinecke Datowanie
Wczesnolateński La Tène I La Tène A 480–400 p.n.e.
La Tène B 400–300 p.n.e.
Środkowolateński La Tène II La Tène C 300–100 p.n.e. (regionalnie do ok. 150 p.n.e.)
Późnolateński La Tène III La Tène D 150/100 p.n.e. do pocz. I w. n.e.

Obszar występowania i kontekst kulturowy

edytuj

Kultura lateńska początkowo zajmowała obszar górnego Dunaju. Około V w. p.n.e. ludność celtycka rozpoczęła ekspansję na różne obszary Europy (ma to zapewne związek z demokracją wojenną wymuszającą kolejne wyprawy wojenne w czasie których dochodziło do zasiedlania opanowanych obszarów). Doszło wtedy do opanowania terenów współczesnej Francji, Hiszpanii, Brytanii. Około 400 p.n.e. zasiedlono północną Italię, a w 390 p.n.e. Celtowie złupili Rzym. W IV i III w. p.n.e. formy celtyckie pojawiają się w środkowej Europie.

W latach 280-279 p.n.e. Celtowie atakują Macedonię, Tesalię i Epir, 278-277 p.n.e. przekraczają cieśninę Bosfor i zakładają państwo Galatów. Kultura lateńska współwystępuje z Republiką Rzymską, państwami greckimi, kulturą jastorfską, kulturą puchowską i kulturą przeworską.

Charakterystyczne wytwory kulturowe

edytuj

Charakterystycznymi zabytkami kultury lateńskiej są zapinki typu La Tène, groty włóczni, miecze, owalne tarcze z umbem taśmowatym, bransolety rozszerzone na końcach, pasy łańcuchowe z profilowanych ogniw, początkowo ceramika robioną ręcznie od LT C ceramika wytwarzana na kole garncarskim (formy garnkowate i wiaderkowate), szklane bransolety.

Osadnictwo

edytuj

Około połowy II w. p.n.e. na terenie objętym kulturą lateńską wykształcają się oppida; są to osady o charakterze protomiejskim otoczone fortyfikacjami. Najbardziej znane to tak zwane murus gallicus opisane przez Cezara w O wojnie galijskiej. Były one ośrodkami rzemiosła i władzy politycznej. Budynki były wznoszone na planie prostokąta w formie półziemianki o konstrukcji słupowej; występują one zarówno w oppidach, jak i w osadach otwartych o charakterze „wiejskim”. Najbardziej charakterystyczne stanowiska typu osadniczego (oppida) to Alezja, Mediolanum, Bibracte, Numancja, Londinum, Stare Hradisko.

Obrządek pogrzebowy

edytuj

W okresie LT A i LT B dominuje pochówek inhumacyjny (szkieletowy), od okresu LT C forma pochówku zmienia się na pochówek ciałopalny (prawdopodobny wpływ świata greckiego), dary grobowe niszczone rytualnie, stopniowe ubożenie inwentarza grobowego w fazie schyłkowej zanikają stanowiska o charakterze cmentarnym (najprawdopodobniej spowodowane jest to stosowaniem nieuchwytnego archeologicznie typu pochówku).

Wierzenia

edytuj

Z opisów starożytnych znamy trzech głównych bogów celtyckich: Teutatesa, Taranisa, Esusa. Składano im ofiary z ludzi zgodnie z upodobaniami bóstw. Istnieje kasta kapłanów zwanych druidami, którzy prawdopodobnie posiadali w swych rękach także znaczną władzę polityczną.

Gospodarka

edytuj

Rolnictwo celtyckie wykazywało wysoki poziom zaawansowania stosowano koski, półkoski, żniwiarki dwukołowe, kompleksy pól uprawnych z granicami w postaci wałów kamienno-ziemnych (tzw. Celtic fields), hodowla, znaczny rozwój wytopu żelaza, kowalstwa, mennictwa.

Celtowie znali pismo, z którym zetknęli się w czasie kontaktów z Grekami i Rzymianami. Używali go sporadycznie, m.in. na monetach, ale druidzi zabraniali zapisywania jakichkolwiek wiadomości o ich wierzeniach, historii, tradycji. Wszystkie opisy pochodzą od obcych, którzy często byli uprzedzeni do Celtów lub byli ich wrogami, jak Juliusz Cezar (Commentarii de bello gallico).

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Praca zbiorowa: Oxford – Wielka Historia Świata. Cywilizacje Europy. Indoeuropejczycy – Celtowie. T. 12. Poznań: Polskie Media Amer.Com, 2006, s. 245. ISBN 83-7425-367-3.

Bibliografia

edytuj
  • Piotr Kaczanowski, Janusz K. Kozłowski: Wielka historia Polski, Najdawniejsze Dzieje Ziem Polskich, Tom 1, Wydawnictwo FOGRA, Kraków, 1998.
  • Janusz K. Kozłowski (opracowanie naukowe): Encyklopedia Historyczna Świata, Prehistoria, Tom 1, Wydawnictwo Opres, Kraków, 1999.
  • Aleksander Krawczuk (redakcja naukowa): Wielka Historia Świata, Świat okresu cywilizacji klasycznych, Tom 3, Wydawnictwo Fogra, Kraków, 2005.