Kruszczyk szerokolistny

Kruszczyk szerokolistny
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	storczykowate
Podrodzina	epidendronowe
Rodzaj	kruszczyk
Gatunek	kruszczyk szerokolistny
	Nazwa systematyczna
	Epipactis helleborine (L.) Crantz; Stirp. Austr. Fasc. ed. 2, 2(6): 467 1769
Synonimy
	Epipactis latifolia (L.) All.; Serapias helleborine L.;
	Epipactis latifolia (L.) All.; Serapias helleborine L.;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine (L.) Crantz) – gatunek byliny z rodziny storczykowatych. Występuje w stanie dzikim w Europie, Afryce i Azji, zawleczony do Ameryki Północnej. W Polsce dość pospolity, objęty ochroną częściową. Jest bardzo zmienny morfologicznie, wyróżnia się kilkanaście podgatunków. Krzyżuje się z innymi gatunkami kruszczyków.

Rozmieszczenie geograficzne

Kruszczyk szerokolistny ma najszerszy zasięg geograficzny spośród wszystkich gatunków rodzaju. Występuje w prawie całej Europie (nie rośnie jedynie w północnej Norwegii i na Krecie^[4]), północnej Afryce oraz w Azji – od południowo-zachodniej przez środkową, sięgając na wschodzie do Chin, Bhutanu, Nepalu i Japonii^[5]. Jest jedynym europejskim gatunkiem storczykowatych, który został zawleczony do Ameryki Północnej: już w 1879 r. został stwierdzony w północno-wschodnich stanach USA^[4], a dziś jest spotykany pospolicie również w południowo-wschodniej części Kanady^[6]. W Polsce jest to roślina dość częsta na całym obszarze^[7].

Gatunek charakteryzuje się dość znaczną rozpiętością wysokości występowania. Rośnie od nizin aż po góry, gdzie sięga po regiel górny. W Tatrach Bielskich znaleziono go jeszcze na wysokości 1300 m n.p.m.^[4], w Alpach dochodzi do 1800 m n.p.m.^[8]

Morfologia

Łodyga: Wzniesiona, pojedyncza i nierozgałęziająca się, na przekroju obła, o wysokości najczęściej 35-80 cm, rzadko od kilkunastu, nawet do 100 cm. Łodyga zielona lub czerwonawa, zwłaszcza u nasady. Górne międzywęźla niewiele dłuższe od pozostałych. Część kwiatowa łodygi omszona, podczas gdy dolna część łodygi jest naga.
Liście: O kształcie jajowato-eliptycznym do okrągłego, górne czasem lancetowate. Na końcach ostre lub krótko zaostrzone, choć dolne liście bywają też tępo zakończone. Zwykle łukowato wygięte, na brzegu i nerwach owłosione i nieco szorstkie. Osiągają długość 3–17 cm i szerokość 0,5-5 (10) cm. Liście są liczne i wyrastają spiralnie na łodydze, środkowe są zwykle dłuższe od międzywęźli.
Kwiaty: Zebrane w grono w górnej części bezlistnej łodygi. Kwiatostan bywa luźny lub gęsty, walcowaty i osiąga od 3 do 35 cm wysokości. Kwiaty wyrastają na szypułkach omszonych i skręconych o długości 3–5 mm, u podstawy z przysadkami osiągającymi od 5 do 0,5 cm długości. Okwiat w czasie kwitnienia szeroko otwarty, z zewnątrz zielonkawy, wewnątrz w różnych odcieniach czerwieni. Listki okwiatu tępe, lub krótko zaostrzone, nagie lub tylko słabo owłosione. Niezbyt duża warżka, krótsza od innych działek okwiatu, jest niekiedy fioletowo nabiegła. Jej przedni człon, o łódeczkowatym kształcie, zaostrzony i zrośnięty nieruchomo z nasadowym członem, który z zewnątrz jest zielony, a wewnątrz ciemnobrązowy. Jest przeważnie purpurowy, lub purpurowo kropkowany. Krótka zalążnia stopniowo zwężająca się w szypułkę jest naga lub nieco tylko owłosiona. Miodniki znajdują się na nasadowym członie warżki.
Owoce: Rozdęta torebka.
Organy podziemne: Kłącze o krótkich międzywęźlach.

Pąki
Kwiatostan
Kwiat
Owoce

Biologia i ekologia

Geofit ryzomowy. Roślina miododajna i owadopylna. Zapylana jest przez błonkówki^[9], nierzadko dochodzi do samozapylenia^[7]. Kwitnie od czerwca do września^[7].

Częściej występuje na glebach o odczynie zasadowym, jednak spotkamy go i na glebach o odczynie obojętnym i nawet na kwaśnych (pH 6,3 - 8,0).^[4] W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla klasy (Cl.) Querco-Fagetea i związku (All.) Cephalanthero-Fagenion^[10]. Rośnie nie tylko w żyznych lasach liściastych, ale także na ich obrzeżach i na śródleśnych przydrożach, w lasach iglastych na siedliskach kwaśnych i ubogich, w zaroślach, na łąkach i wydmach. Gatunek wykazuje silne skłonności do przenikania na stanowiska półruderalne: notowany jest na terenach znacznie przekształconych antropogenicznie^[4], np. w opuszczonych ogrodach, na podmiejskich nieużytkach, a nawet na hałdach kopalnianych^[11].

Nektar zawiera pewne związki chemiczne o narkotycznym działaniu na owady. Wpływają na spowolnienie reakcji owadów wydłużając czas spędzany przez nie na kwiatach kruszczyka, mimo ich małej atrakcyjności. Zwiększa to szanse na zapylenie kwiatów. Dla owadów jest to niekorzystne, gdyż zbierają mniej nektaru i łatwiej padają łupem drapieżników.

Zmienność

Tworzy mieszańce z: kruszczykiem drobnolistnym (Epipactis microphylla), kruszczykiem rdzawoczerwonym (E. atrorubens) i kruszczykiem sinym (E. purpurata)^[7].

Jest gatunkiem bardzo zmiennym morfologicznie. Wyróżnia się następujące uznane podtaksony^[3]:

E. helleborine subsp. helleborine – podgatunek nominatywny
E. helleborine subsp. bithynica (Robatsch) Kreutz Kompend. Eur. Orchid. 61 2004 (syn. E. bithynica Robatsch)
E. helleborine subsp. degenii (Szentp. & Mónus) Kreutz Ber. Arbeitskreis. Heimische Orchid. 24(1): 157 2007 (syn. E. degenii Szentp. & Mónus)
E. helleborine subsp. densifolia (W.Hahn, Passin & R.Wegener) Kreutz Eurorchis 17: 105 2005 (syn. E. densifolia W.Hahn, Passin & R.Wegener)
E. helleborine subsp. latina W.Rossi & E.Klein Orchidee (Hamburg) 38: 93 1987 (syn. E. latina (W.Rossi & E.Klein) B.Baumann & H.Baumann)
E. helleborine subsp. leutei (Robatsch) Kreutz Kompend. Eur. Orchid. 62 2004 (syn. E. leutei Robatsch)
E. helleborine subsp. molochina (P.Delforge) Kreutz Kompend. Eur. Orchid. 62 2004 (syn. E. molochina P.Delforge)
E. helleborine subsp. neerlandica (Verm.) Buttler Willdenowia 16: 115 1986 (syn. E. helleborine var. neerlandica Verm., E. helleborine subsp. renzii (Robatsch) Løjtnant, E. neerlandica (Verm.) Devillers-Tersch. & Devillers, E. renzii Robatsch)
E. helleborine subsp.orbicularis (K.Richt.) E.Klein Phyton (Horn) 37: 74 1997 (syn. E. distans Arv.-Touv., E. helleborine subsp. distans (Arv.-Touv.) R.Engel & Quentin, E. helleborine var. orbicularis (K.Richt.) Verm., E. orbicularis K.Richt.)
E. helleborine subsp. schubertiorum (Bartolo, Pulv. & Robatsch) Kreutz Kompend. Eur. Orchid. 62 2004 (syn. E. schubertiorum Bartolo, Pulv. & Robatsch)
E. helleborine subsp. tremolsii (Pau) E.Klein Orchidee (Hamburg) 30: 49 1979 (syn. E. atropurpurea var. tremolsii (Pau) Schltr., E. cardina Benito & C.E.Hermos., E. duriensis Bernardos, D.Tyteca, Revuelta & Amich, E. tremolsii Pau)
E. helleborine var. tangutica (Schltr.) S.C.Chen & G.H.Zhu Novon 13: 423 2003 (syn. E. tangutica Schltr.)

Zagrożenia i ochrona

Od 2014 roku roślina jest objęta w Polsce częściową ochroną gatunkową^[12]. W latach 1946–2014 gatunek znajdował się pod ochroną ścisłą^[13]. Zagrożeniem jest głównie kurczenie się powierzchni lasów liściastych i utrata siedlisk. Stanowiska kruszczyka szerokolistnego znajdują się w prawie każdym parku narodowym i w wielu rezerwatach leśnych na terenie kraju^[7].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-03] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Epipactis helleborine. [w:] The Plant List [on-line]. [dostęp 2011-08-08]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Proházka František, Velísek Václav: Orchideje naši přirody, wyd. Academia, nakladatelství Čskoslovenské akademie věd, Praha 1983, s. 98-99
↑ Epipactis helleborine. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2011-08-08]. (ang.).
↑ Barański Mirosław J.: Fathom Five National Marine Park, w: „Na Szlaku. Magazyn turystyczno-krajoznawczy” R. XXIX, nr e-107 (303), wrzesień 2015, s. 21-23.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Wyd. II. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006, seria: Flora Polski. ISBN 83-7073-444-8.
↑ Danesch Edeltraud, Danesch Othmar: Le monde fascinant de la flore alpine, Editions M.P.A, Saint-Sulpice (Suisse), b. r. (1984), s. 307, ISBN 2-88090-009-3
↑ Józef Rostafiński, Olga Seidl: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.
↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
↑ Dariusz L. Szlachetko, Michał Skakuj: Storczyki Polski. Poznań: Wydawnictwo Sorus, 1996. ISBN 83-85599-97-5.
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).
↑ Rozporządzenie Ministra Oświaty z dnia 29 sierpnia 1946 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Rolnictwa i Reform Rolnych i z Ministrem Leśnictwa w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1946 r. nr 70, poz. 384).

Bibliografia

Činčura František, Viera Feráková, Májovský Jozef, Šomšák Ladislav, Záborský Ján, Jindřich Krejča, Magdaléna Záborská (ilustracje). Pospolite rośliny środkowej Europy. PWRiL, Warszawa, 1990. ISBN 83-09-01473-2
Rutkowski Lucjan. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
Dariusz L. Szlachetko, Michał Skakuj: Storczyki Polski. Poznań: Wydawnictwo Sorus, 1996. ISBN 83-85599-97-5.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-03] (ang.).

[tpl-3] Epipactis helleborine. [w:] The Plant List [on-line]. [dostęp 2011-08-08]. (ang.).

[P&V-4] Proházka František, Velísek Václav: Orchideje naši přirody, wyd. Academia, nakladatelství Čskoslovenské akademie věd, Praha 1983, s. 98-99

[china-5] Epipactis helleborine. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2011-08-08]. (ang.).

[6] Barański Mirosław J.: Fathom Five National Marine Park, w: „Na Szlaku. Magazyn turystyczno-krajoznawczy” R. XXIX, nr e-107 (303), wrzesień 2015, s. 21-23.

[mirkowa-7] Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Wyd. II. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006, seria: Flora Polski. ISBN 83-7073-444-8.

[8] Danesch Edeltraud, Danesch Othmar: Le monde fascinant de la flore alpine, Editions M.P.A, Saint-Sulpice (Suisse), b. r. (1984), s. 307, ISBN 2-88090-009-3

[rostafinski-9] Józef Rostafiński, Olga Seidl: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.

[matuszkiewicz-10] Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.

[szlachetko-11] Dariusz L. Szlachetko, Michał Skakuj: Storczyki Polski. Poznań: Wydawnictwo Sorus, 1996. ISBN 83-85599-97-5.

[rozp2014-12] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).

[rozp1946-13] Rozporządzenie Ministra Oświaty z dnia 29 sierpnia 1946 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Rolnictwa i Reform Rolnych i z Ministrem Leśnictwa w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1946 r. nr 70, poz. 384).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]