Krater Bołtysz
Krater Bołtysz – krater uderzeniowy znajdujący się na Ukrainie w obwodzie kirowohradzkim, o średnicy około 24 km. W 2002 roku jego wiek został oszacowany na 65,17 ± 0,64 mln lat przy pomocy datowania metodą argonowo-argonową[1], co oznacza, że Krater Bołtysz powstał w przybliżeniu w tym samym okresie, co kratery Silverpit oraz Chicxulub. Analizy palinologiczne oraz δ13C osadów wypełniających krater sugerują, że jest starszy od Chicxulub o co najmniej 2–5 tys. lat[2] W historii geologicznej Ziemi uderzenie bolidu, które doprowadziło do powstania tej formacji odpowiada okresowi wymierania kredowego. Na Ziemi znajduje się szereg innych kraterów datowanych na ten sam okres. Ponieważ Bołtysz i Chicxulub nie powstały w tym samym czasie prawdopodobieństwo, że wywołały je fragmenty tego samego bolidu jest znikome[2].
| |
| Ciało niebieskie | |
|---|---|
| Średnica krateru |
24 km |
| Wiek |
65,17 ± 0,64 Ma |
Położenie na mapie Ukrainy  | |
 48°54′N 32°15′E/48,900000 32,250000
| |
Morfologia
edytujKrater Bołtysz znajduje się w centralnej części Ukrainy w dorzeczu rzeki Tiasmin, prawego dopływu Dniepru. Średnica krateru wynosi 24 km. Jest on otoczony pierścieniem o powierzchni ok. 6500 km² pokrytym brekcją wyrzuconą podczas kolizji. Oszacowano, że zaraz po zderzeniu wyrzucone skały pokrywały powierzchnię 25 000 km² warstwą o grubości 1 m lub większej. Na krawędzi krateru grubość warstwy materiału skalnego sięgała 600 m.
Krater składa się z centralnego wzniesienia o średnicy 6 km sięgającego 550 m powyżej poziomu niecki krateru. Wzniesienie to tworzy 500 m osadów, które całkowicie przesłaniają krater, uniemożliwiając jego obserwację na powierzchni. Krater został odkryty w latach 60. XX wieku podczas poszukiwania ropy naftowej.
Wiek
edytujKrótko po odkryciu krateru, jego wiek można było ocenić tylko w oparciu o wiek pokrywających go osadów. Skały, w które uderzył bolid pochodziły z cenomanu (od 99,6 ± 0,9 do 93,5 ± 0,8 mln lat) i turonu (od 93,5 ± 0,8 do 89,3 ± 1,0 mln lat), natomiast próbki odwiertów z osadów wypełniających nieckę pochodziły z paleocenu (od 65,5 ± 0,3 do 55,8 ± 0,2 mln lat). W ten sposób wiek krateru udało się określić w zakresie od 55,8 do 99,6 miliona lat.
Niepewność udało się zredukować dzięki datowaniu izotopowemu. Najpierw zmierzono zawartość izotopu uranu 238 w szkliwie powstałym na skutek stopienia skał podczas kolizji, co pozwoliło na uściślenie wieku do 65,04 ± 1,10. Dalsze badania z wykorzystaniem datowania metodą argonowo-argonową umożliwiły na zredukowanie błędu, dając wynik 65,17 ± 0,64, który pokrywa się z wiekiem Krateru Chicxulub[1]. Błąd badawczy przy datowaniu metodą argonowo-argonową jest jednak zbyt duży, by ustalić, czy te dwa kratery powstały w tym samym czasie, a jeżeli nie – który powstał jako pierwszy. Analizy palinologiczne oraz δ13C osadów wypełniających krater sugerują, że Bołtysz powstał o co najmniej 2–5 tys. lat wcześniej niż Chicxulub[2].
Kolizja z wieloma ciałami
edytujZbieżność wieku kraterów Bołtysz i Chicxulub nie oznacza, że oba uderzenia miały miejsce równocześnie. W ramach błędów pomiarowych mieści się rozbieżność setek tysięcy lat. Jednak statystyczne prawdopodobieństwo dwóch całkowicie niezależnych kolizji o takiej sile na Ziemi jest w okresie 500 tys. lat bardzo małe.
Odkrycie Krateru Silverpit, którego wiek początkowo oceniono na 65–60 mln lat[3], znacznie zwiększyło prawdopodobieństwo hipotezy, że bezpośrednio na granicy kredy i paleogenu doszło do kolizji z licznymi obiektami. Późniejsze badania zwiększyły jednak niepewność wyznaczonego wieku krateru w Morzu Północnym do zakresu 45–75 mln lat[4]. Jeszcze inny, również niepotwierdzony krater nazwany Śiwa mógł powstać w zbliżonym, lub nawet tym samym czasie.
W 1994 roku obserwowane było podobne zjawisko, zderzenie fragmentów komety Shoemaker-Levy 9 z Jowiszem. Podczas przelotu w pobliżu planety kometa została rozerwana na liczne fragmenty, poruszające się niezależnie po bliskich orbitach, które podczas kolejnego zbliżenia kolejno zderzały się z gazowym olbrzymem. Zderzenie dużego impaktora z planetą typu ziemskiego nie zostało jak dotąd zaobserwowane.
Przypisy
edytuj- ↑ a b Simon P. Kelley, Eugene Gurov. Boltysh, another end-Cretaceous impact. „Meteoritics and Planetary Science”. 37 (8), s. 1031–1043, 2002. DOI: 10.1111/j.1945-5100.2002.tb00875.x. (ang.).
- ↑ a b c David Jolley, Iain Gilmour, Eugene Gurov, Simon Kelley, Jonathan Watson. Two large meteorite impacts at the Cretaceous-Paleogene boundary. „Geology”. 38 (9), s. 835–838, 2010. DOI: 10.1130/G31034.1. (ang.).
- ↑ S.A. Stewart, P.J. Allen. A 20-km-diameter multi-ringed impact structure in the North Sea. „Astronomy and Astrophysics”. V.418 i.6897 p.520-3, 2002. PMID: 12152076. (ang.).
- ↑ S. A. Stewart, P. J. Allen. 3D seismic reflection mapping of the Silverpit multi-ringed crater, North Sea. „Geological Society of America Bulletin”. 117 (3), s. 354–368, 2005. DOI: 10.1130/B25591.1. (ang.).
Bibliografia
edytuj- Grieve R.A.F., Reny G., Gurov, E.P., Ryabenko V. A. (1985), Impact Melt Rocks of the Boltysh Crater, Meteoritics, v. 20, p. 655
- Gurov E.P., Gurova H.P. (1985), Boltysh Astrobleme: Impact Crater Pattern with a Central Uplift, Lunar & Planetary Science XVI, pp. 310-311
- Kashkarov L.L., Nazarov M.A., Lorents K.A., Kalinina G.V., Kononkova N.N. (1999), The Track Age of the Boltysh Impact Structure, Astronomicheskii Vestnik, v. 33, p. 253
- Kelley S.P., Gurov E. Boltysh, another end-Cretaceous impact. „Meteoritics and Planetary Science”. 37 (8), s. 1031–1043, 2002. DOI: 10.1111/j.1945-5100.2002.tb00875.x.
Linki zewnętrzne
edytuj- Baza kraterów. [dostęp 2011-08-06]. (ang.).