Konflikt polsko-litewski
Konflikt polsko-litewski[1][2][3] (rzadziej, wojna polsko-litewska[4]) – lokalny konflikt zbrojny w okresie dwudziestolecia międzywojennego pomiędzy odrodzoną II Rzeczpospolitą Polską oraz nowo powstałą Republiką Litewską, trwający w latach 1919–1920, który wybuchł na tle sporu o przynależność państwową terenów granicznych, głównie Wileńszczyzny i Suwalszczyzny. Zasadniczą osią sporu było jednak Wilno: miasto pod względem historycznym stanowiło część Litwy, jednak większość jego ludności posługiwała się wówczas językiem polskim i czuła się związana z odradzającym się państwem polskim. Zdaniem niektórych historyków, konflikt ten należy rozpatrywać jako litewską wojnę domową.
| kształtowanie się granic II Rzeczypospolitej | |||
 Defilada polskiej kawalerii w Sejnach | |||
| Czas |
19 kwietnia 1919 – 7 października 1920 | ||
|---|---|---|---|
| Miejsce | |||
| Przyczyna |
wzajemne roszczenia terytorialne Polski i Litwy | ||
| Wynik |
zwycięstwo Polaków | ||
| Strony konfliktu | |||
| |||
| Dowódcy | |||
| |||
| Siły | |||
| |||
Linia demarkacyjna z 18 czerwca 1919 r.
Linia demarkacyjna z 27 lipca 1919 r. (linia Focha)
Zasięg polskich wojsk do początków 1920 r.
Historia
edytujPierwsze negocjacje polsko-litewskie
edytujPróbę utworzenia normalnych relacji polsko-litewskich podjęto w czerwcu 1918 r. na spotkaniu przedstawicieli obu krajów w Berlinie, które zakończyło się podpisaniem porozumienia, przewidującego uznanie Litwy przez Polskę. Krótko potem Polacy zgodzili się jednak na ustępstwa wobec Niemiec w zamian za przyznanie Polsce zarządu nad częścią Litwy wraz z Wilnem[5].
Po klęsce Niemiec we wrześniu 1918 roku na froncie zachodnim, Litwini zwrócili się do Niemiec o uznanie ich suwerenności i uzyskali ją w zamian za pozwolenie na pozostawienie wojsk niemieckich na terytorium Litwy. Po 11 listopada 1918 r. wojska niemieckie, zgodnie z traktatem rozejmowym z Ententą, zaczęły wycofywać się z okupowanych terenów, utrzymując jednak nadal obszar z Wilnem i uniemożliwiając interwencję strony polskiej[5]. Na początku 1919 r. na konferencji pokojowej w Paryżu podjęto polsko-litewskie rozmowy na temat kształtu przyszłych granic.
Zajęcie Wilna przez polską samoobronę i siły bolszewickie
edytujPo raz pierwszy miasto zostało zajęte przez siły polskie wywodzące się z tzw. Samoobrony wileńskiej w dniach 1–4 stycznia 1919 roku. Przeciwnikiem byli Niemcy, którzy bez walki opuścili Wilno. Opór stawiali jedynie uzbrojeni komuniści. Wkrótce jednak, bo już w dniu 5 stycznia 1919 roku, po krótkich walkach Wilno zajęły wojska bolszewickie (działacze rosyjskiego ruchu robotniczego dążący do przejęcia władzy w państwie drogą rewolucji), które wyparły oddziały polskie[6]. Ponownie miasto zajęły polskie wojska przyszłego Frontu Litewsko-Białoruskiego pod dowództwem gen. Stanisława Szeptyckiego 19 kwietnia 1919 roku.
Zajęcie Wilna przez Polskę w kwietniu 1919 r. spotkało się ze sprzeciwem Litwy i Ententy, gdyż godziło w brytyjskie plany objęcia dominacją terenów nad wschodnim Bałtykiem. 26 kwietnia 1919 Rada Najwyższa ententy wezwała oba państwa do rozwiązania konfliktu[5].
Planowano wystąpienie zbrojne Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) w silnie zdominowanym etnicznie przez Polaków Kownie[7] i na Kowieńszczyźnie, w celu obalenia rządów Taryby (Zamach stanu na Litwie). Działania te nie powiodły się z powodu dekonspiracji przygotowań i aresztowań w nocy z 28 na 29 sierpnia 1919 roku w Kownie[8]. Wcześniej jednak POW wywołała powstanie sejneńskie i wyzwoliła Sejny wraz z Suwalszczyzną Południową 26 sierpnia 1919 roku[9]. Wydarzenia te doprowadziły do napięcia w stosunkach z Polską i zagroziły otwartym konfliktem zbrojnym.
Szeroko zakrojoną akcję popularyzującą interwencję przeciwko rządom kowieńskim prowadził szczególnie Tymczasowy Komitet Polityczny Ziemi Kowieńskiej i ludzie z nim związani[10], którzy promowali militarną interwencję w tym regionie.
Linia Focha
edytuj18 lipca 1919 r. marszałek Foch wysunął projekt linii demarkacyjnej, biegła dalej na północ od Wiżajn do rzeki Marychy i wzdłuż tej rzeki do jej ujścia do Niemna, po przekroczeniu którego biegła 12 kilometrów na północny zachód od linii kolejowej Grodno–Wilno–Dźwińsk[5]. W dniu 26 lipca 1919 roku Rada Najwyższa Ententy na konferencji pokojowej w Paryżu zdecydowała o poprowadzeniu linii demarkacyjnej wzdłuż linii Wisztyniec – Wiżajny – Puńsk – rzeką Marychą i 12 km na północny zachód od linii kolejowej Grodno – Wilno – Dyneburg, zostawiając Wilno po stronie polskiej (linia Focha)[11].
Traktat litewsko-sowiecki
edytuj
W 1920 roku, podczas wojny polsko-bolszewickiej w dniu 12 lipca doszło do zawarcia pokoju między Litwą a Rosją Radziecką, w którym m.in. ustalono przebieg ich nowej granicy. Rosja Radziecka całą Wileńszczyznę z Wilnem, Lidą, Oszmianą i Grodnem przyznała Litwie, w zamian za zgodę na przemarsz Armii Czerwonej przez jej terytorium[12]. W związku z atakiem bolszewickim i złą sytuacją na froncie, w dniach 13-14 lipca oddziały polskie zostały zmuszone do wycofania się z Wilna. W tym czasie nastąpił atak wojsk litewskich na polskie placówki w rejonie Dukszty, Niewiejtany, Butrymańce, a 14 lipca Litwini zajęli Nowe Troki-Landwarów[13]. W dniu 19 lipca wojska litewskie zajęły Puńsk, Sejny i Giby, 30 lipca zdobyły Suwałki atakując polski pociąg ewakuacyjny, a 8 sierpnia Litwini zajęli Augustów łamiąc deklarowany oficjalnie status strony neutralnej[14].
Sytuacja zmieniła się, gdy w wyniku bitwy warszawskiej i bitwy nad Niemnem wojska polskie pokonały bolszewików i podążając za wycofującym się wrogiem ponownie zbliżyły się we wrześniu w rejon Wileńszczyzny. W dniu 7 października pomiędzy Litwą i Polską w Suwałkach podpisano umowę wojskową (umowa suwalska) o tymczasowej linii demarkacyjnej: od granicy Prus Wschodnich przez Suwalskie i linią Druskienniki – Orany – Bastuny (stacja kolejowa pod Lidą). Tu linia demarkacyjna się kończyła; Wilna nie objęto umową. Polacy dążyli do przeprowadzenia plebiscytu na Wileńszczyźnie, na co nie zgadzała się strona litewska. Faktycznie bowiem Sowieci uciekając przekazali Wilno Litwinom 27 sierpnia 1920 roku.
Utworzenie Litwy Środkowej
edytuj
Józef Piłsudski wydał rozkaz gen. Żeligowskiemu upozorowania buntu i zajęcia miasta. Wraz z okolicznymi terenami utworzono Republikę Litwy Środkowej. Mimo planów Ligi Narodów, nie zrealizowano plebiscytu na Wileńszczyźnie. W 1922 roku przeprowadzono wybory do lokalnego sejmu, który zadecydował o przyłączeniu tych terenów do Polski.
Rozbicie separatystycznego państwa utworzonego na terytorium dawnej Rzeczypospolitej z inspiracji wrogich wobec odradzającej się Polski Niemiec, pozostającego z własnego wyboru de facto w stanie wojny z Polską i współpracującego militarnie z bolszewikami przeciwko Polsce, nie stanowiłoby problemu z punktu widzenia wojskowego, szczególnie po bitwie warszawskiej 1920 r[potrzebny przypis]. Wiązałoby się to zapewne z pewnymi kosztami politycznymi na arenie międzynarodowej, ale na takie koszty nie zważano rozbijając w połowie 1919 roku silniejszą militarnie od Republiki Litewskiej, powstałą przy wsparciu austriackim Zachodnioukraińską Republikę Ludową, czy wspierając niemal jawnie w 1921 r. powstańców śląskich. W dodatku Republika Litewska została uznana przez państwa Ententy de iure dopiero 18 lipca 1922 r. (akt uznania odebrał w Paryżu litewski poseł Oskar Miłosz, kuzyn Czesława). Klimat polityczny w ówczesnej Polsce również sprzyjał jednoznacznie takiemu rozwiązaniu (prasa pełna była apeli o interwencję i informacji o prześladowaniach ludności Kowieńszczyzny przez Tarybę oraz o zbrodniach popełnionych w pasie neutralnym przez litewskie bojówki; zob. Samorząd Warwiszki)[15].
W tej sytuacji niepodjęcie interwencji militarnej można wytłumaczyć jedynie planami federacyjnymi, a przede wszystkim sentymentem Józefa Piłsudskiego (mającego mimo tego złą opinię wśród historyków litewskich), dla którego walka z ówczesną Litwą byłaby bratobójczą wojną domową, nawet jeśli by była – w związku z nikłym potencjałem drugiej strony – symboliczna[potrzebny przypis]. Piłsudski wierzył bowiem, że rządzący w Kownie, racjonalnie oceniając fakty uznają Polskę za jedynego sprawdzonego sojusznika i gwaranta bytu, a Rosję (białą jak i bolszewicką) i Niemcy za główne zagrożenie. Ta ocena sytuacji okazała się błędna, a skutkami polskiej polityki z lat 1918–1922 były nierozwiązane aż do wojny problemy w stosunkach dwustronnych oraz duża wrogość między władzami obu krajów, a w zakresie litewskiej polityki wewnętrznej lituanizacja Kowieńszczyzny.
Ocena jako wojna domowa
edytujZdaniem J. Wojasa, z uwagi na nieważność traktatów rozbiorowych Polska odrodziła się jako następca I Rzeczpospolitej, w granicach z 1772 roku, i miała prawo do ziem byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. W tym ujęciu konflikt był secesją ze strony Litwy, która mogła wprawdzie powoływać się na argument o prawie do samostanowienia narodów, lecz był on nieskuteczny w odniesieniu do Wilna i innych ziem, gdzie Polacy stanowili większość; przy tym Litwa nie odwoływała się do bycia następcą prawnym Wielkiego Księstwa Litewskiego po rozpadzie Rzeczpospolitej, co uzasadniałoby prawa do całości jego terytorium[16]. W konsekwencji, z uwagi na utworzenie polskiej administracji oraz obecność po stronie polskiej działaczy litewskich opowiadających się za utworzeniem wspólnego tworu państwowego i sił zbrojnych tworzonych z ludności tych obszarów, konflikt ten można rozpatrywać jako litewską wojnę domową[16].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Piotr Lossowski: Konflikt polsko-litewski 1918-1920. Warszawa: Książka i Wiedza, 1996.
- ↑ Wiesław Bolesław Łach. Zajęcie pasa neutralnego w lutym 1923 roku – próba oceny działań militarnych i politycznych. „Europa Orientalis. Studia z Dziejów Europy Wschodniej i Państw Bałtyckich”. 2, s. 86-89, 2010. Olsztyn: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
- ↑ Marta Mackiewicz. Wilno – kwestia sporna. Dyplomacja II RP wobec polityki rządu kowieńskiego w latach 1918–1920. „Acta Erasmiana”. Tom IV. Prace z teorii i historii prawa oraz administracji publicznej, s. 82, 2012. Wrocław: Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego.
- ↑ Jerzy Kłoczowski, Paweł Kras, Hubert Łaskiewicz, Unia lubelska i tradycje integracyjne w Europie Środkowo-Wschodniej, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, 1999, s. 137, ISBN 978-83-85854-43-2 [dostęp 2022-08-28], Cytat: Wojna polsko - litewska , bo o takiej trzeba mówić w latach 1919–1920 (pol.).
- ↑ a b c d Wiesław Bolesław Łach, Zajęcie pasa neutralnego w lutym 1923 roku – próba oceny działań militarnych i politycznych, „EUROPA ORIENTALIS. Studia z Dziejów Europy Wschodniej i Państw Bałtyckich”, 2, 2010, ISSN 2081-8742.
- ↑ Waldemar Rezner, Walki o Wilno w styczniu 1919 roku – początek wojny polsko-sowieckiej, Europa Orientalis, Studia z Dziejów Europy Wschodniej i Państw Bałtyckich, ISSN 2081-8742, 2 (2010), s.66
- ↑ Kurier Wileński | Polacy wygrali wybory samorządowe w Kownie!.
- ↑ Lesčius (2004), s. 268.
- ↑ 23 sierpnia 1919 roku wybuchło powstanie sejneńskie [online], histmag.org [dostęp 2022-08-28].
- ↑ Węzeł wileński – Polityka.pl.
- ↑ Piotr Łossowski, Konflikt polsko-litewski 1918-1920, Książka i Wiedza, ISBN 83-05-12769-9, Warszawa 1996, s.51
- ↑ Wojciech Roszkowski: Najnowsza historia Polski 1914–1945. Warszawa: Świat Książki, 2003. ISBN 83-7311-991-4.
- ↑ Piotr Łossowski, Konflikt polsko-litewski 1918-1920, Książka i Wiedza, ISBN 83-05-12769-9, Warszawa 1996, s.119
- ↑ Piotr Łossowski, Konflikt polsko-litewski 1918-1920, Książka i Wiedza, ISBN 83-05-12769-9, Warszawa 1996, s.127-128
- ↑ Krzysztof Buchowski, Litwomani i polonizatorzy. Białystok 2006.
- ↑ a b Wojas 2016 ↓, s. 163-167.
Bibliografia
edytuj- K. Buchowski: Litwomani i polonizatorzy. Białystok: 2006. ISBN 978-83-7431-075-8.
- Piotr Lossowski: Konflikt polsko-litewski 1918-1920. Warszawa: Książka i Wiedza, 1996.
- Jakub Wojas: Konflikt polsko-litewski 1918-1920 w świetle nieważności traktatów rozbiorowych Rzeczypospolitej. W: Pomniki prawa na przestrzeni wieków. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2016. ISBN 978-83-7638-791-8.
- Sytuacja polsko-litewska, ani wojna, ani pokój
- Litewsko-polski „stan wojny” w świetle Paktu Ligi Narodów.