Wikipedia

Jan Szczepanik

polski wynalazca

Jan Szczepanik (ur. 13 czerwca 1872 w Rudnikach k. Mościsk, zm. 18 kwietnia 1926 w Tarnowie) – polski wynalazca, zwany „polskim Edisonem”[1], „austriackim Edisonem”[2], „Leonardem da Vinci z Galicji”[3] i „galicyjskim geniuszem”[1]. Opisany w dwóch artykułach przez Marka Twaina. Pomimo że w dziedzinie techniki był samoukiem[4][5], jest autorem ponad 50 wynalazków i kilkuset opatentowanych pomysłów technicznych z dziedziny fotografii barwnej, tkactwa czy telewizji.

Jan Szczepanik
Polski Edison
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

13 czerwca 1872
Rudniki k. Mościsk

Data i miejsce śmierci

18 kwietnia 1926
Tarnów

Miejsce spoczynku

Stary Cmentarz w Tarnowie

Zawód, zajęcie

wynalazca, nauczyciel

Narodowość

polska

Edukacja

seminarium nauczycielskie

Wyznanie

katolickie

Rodzice

Marianna

Małżeństwo

Wanda

Dzieci

Andrzej, Zbigniew, Bogdan, Bogusław, Maria

Odznaczenia
Krzyż Orderu Izabeli Katolickiej (Hiszpania)
Multimedia w Wikimedia Commons

Życiorys

edytuj

Nieślubny syn Marianny, córki rolników ze Zręcina k. Krosna (ur. 1841). Do 1875 r. wychowywany przez matkę, a po jej zamążpójściu za Ludwika Panka, wychowywał się u swoich wujostwa, Salomei i Wawrzyńca Gradowiczów w Krośnie[6]. W mieście uczęszczał do pojezuickiej szkoły ludowej w latach 1878–1885. Towarzyszami dziecięcych zabaw byli późniejszy poeta i tłumacz Franciszek Pik zw. Mirandola, późniejszy geograf Eugeniusz Romer, przyszły generał Jan Romer oraz sędzia Jan Konstantynowicz. Następnie uczył się w Gimnazjum w Jaśle 1885–1888 i seminarium nauczycielskim w Krakowie. W gimnazjum jego kolegami byli późniejszy bankowiec Stanisław Szymański, prokurator Józef Kolbusz, sędzia Stanisław Sieradzki oraz księgarz i wydawca Kasper Wojnar, a w krakowskim seminarium Kazimierz Zimowski, autor podręczników do nauki historii. Maturę zdał 9 czerwca 1892 r. W latach 1887–1890 był nauczycielem wspomagającym w szkole powszechnej w Bączalu Dolnym koło Jasła, założonej w 1885[7][8]. Do 1896 r. pracował jako nauczyciel w podkrośnieńskich wsiach – najpierw w Potoku, następnie w Korczynie i Lubatówce oraz w podkrakowskiej Luboczy.

Z Korczyny przeniósł się do Krakowa, gdzie zatrudnił się w leżącym na rogu ulic Floriańskiej i Św. Tomasza „Magazynie aparatów fotograficznych” Ludwika Kleinberga. Tam poznał technologię oraz konstrukcję ówczesnych aparatów oraz przyborów fotograficznych[6]. Kleinberg zajął się później finansowaniem pomysłów swojego pracownika i założył w Wiedniu w 1898 roku towarzystwo zajmujące się wdrażaniem wynalazków Szczepanika pod nazwą „Societe des Inventions Jan Szczepanik et Cie”, które uruchomiło zakład produkujący karty perforowane do unowocześnionych przez wynalazcę maszyn żakardowych[6]. Wynalazca posiadał swoje pracownie m.in. w Wiedniu, Berlinie i w Dreźnie.

W 1900 w prasie donoszono o Szczepaniku, określając go mianem najsłynniejszego rekruta armii austro-węgierskiej, jako że po wystąpieniu z zawodu nauczycielskiego został zobowiązany do odbycia trzyletniej służby wojskowej i mimo starań jej uniknięcia na początku października 1900 wstąpił do 45 pułku piechoty w Sanoku[9]. W latach 1900–1902 odbywał służbę wojskową w Przemyślu, gdzie poznał swoją żonę Wandę z Dzikowskich, córkę lekarza powiatowego Zygmunta.

Od 1902 Szczepanik był związany z Tarnowem. W dniu 8 listopada 1902 r. w tarnowskiej bazylice katedralnej poślubił Marię Hiacyntę Wandę Dzikowską. W latach 1902–1906 małżonkowie przebywali głównie w Wiedniu. Od 1906 r. zamieszkali na stałe w Tarnowie. Miał 5 dzieci: Andrzeja (1904–1907), Zbigniewa (1906–1969), Bogdana (1908–1978), Bogusława (1912–1942) i Marię zamężną Zboińską (1914–2005). Jego wnukiem jest Jerzy Szczepanik-Dzikowski, znany architekt. Jan Szczepanik zmarł 18 kwietnia 1926 r. w Tarnowie. Został pochowany na Starym Cmentarzu w grobowcu rodziny Dzikowskich.

Wynalazki

edytuj
 
Budynek w Wiedniu mieszczący pracownię Jana Szczepanika
 
Jan Szczepanik w swojej pracowni (przed 1901)

Szczepanik był autorem wielu wynalazków z dziedziny barwnego tkactwa, techniki filmowej oraz fotograficznej. Pierwsze wynalazki jakie opracował przeznaczone były dla przemysłu włókienniczego. Już podczas pobytu w Korczynie odwiedzał miejscowe warsztaty tkackie zastanawiając się nad udoskonaleniem sposobu produkcji tkanin. Zamierzał unowocześnić stosowane wówczas metody chałupnicze co w okresie późniejszym zaowocowało wynalazkami na tym polu. Szczególnie zainteresował się technologią barwnego tkactwa, które w owym czasie ze względu na stopień skomplikowania wykonywane były przez sterowane kartami perforowanymi maszyny żakardowe wynalezione przez Josepha Marie Jacquarda. Zarówno karty perforowane zwane wówczas patronami, które sterowały tymi maszynami, jak i praca na nich była wykonywana ręcznie. W 1896 roku Szczepanikowi udało się opracować tańszą od ówcześnie stosowanych fotoelektryczną metodą tkania wzorzystego[5]. Jego innowacje polegały na zastosowaniu metod fotograficznych w przygotowaniu kart, automatyczne wykonywanie na nich perforacji, zamontowanie automatycznego systemu odczytującego je oraz zastosowanie elektryczności w sterowaniu urządzeniem[10]. Wszystkie wynalazki tkackie Szczepanika opatentowano w Niemczech, Austrii, Anglii oraz Stanach Zjednoczonych, gdzie spotkały się z wielkim zainteresowaniem przemysłowców ponieważ znacznie skracały i upraszczały proces produkcji tkanin oraz obniżały ich koszt[6]. Jan Szczepanik wynalazł również:

  • telektroskop – urządzenie do przesyłania na odległość ruchomego obrazu kolorowego wraz z dźwiękiem, protoplastę dzisiejszej telewizji[5],
  • system barwnego tkactwa – wynaleziono w 1896 roku. Jest to elektryczna metoda fotograficznego kopiowania wzorów podczas produkcji tkanin. System ten stosowany był od 1898 roku przez austriacki oraz niemiecki przemysł włókienniczy,
  • system barwnego filmu – opracowany przez wynalazcę w 1899 roku system małoobrazkowej, barwnej kliszy filmowej, na którą w 1900 Szczepanik uzyskuje brytyjski patent[6]. Do odwzorowania kolorów wynalazca użył w niej czarno-białego filmu oraz filtrów w trzech kolorach: czerwonym, zielonym oraz niebieskim. W 1915 roku opracowuje kamerę filmową do filmu barwnego, a później także projektor[6]. Film został dopracowany w latach 1918–1925 i był wysoko ceniony za bliskie realizmowi oddawanie kolorów. Innowację Szczepanika na tym polu wyparł dopiero amerykański Technicolor[5],
  • system kolorowej fotografii oraz światłoczuły papier barwny[5] – metoda ta została wykorzystana później przez przedsiębiorstwa Kodak (1928) oraz Agfa (1932)[4],
  • telefot – udoskonalone urządzenie do przenoszenia obrazu na odległość przedstawione na Wystawie światowej w Paryżu w 1900 roku[11],
  • fotometr – urządzenie do pomiaru jasności[4],
  • kamizelka kuloodporna – projekt własnej kamizelki kuloodpornej z roku 1901[12][4] (opatentował ją niemal w tym samym czasie inny Polak – Kazimierz Żegleń), wykonany z jedwabnej tkaniny z cienkimi blachami stalowymi. Wynalazek ten przyniósł Szczepanikowi sławę, ponieważ obronił przed śmiercią w zamachu króla hiszpańskiego Alfonsa XIII, który w dowód wdzięczności udekorował Szczepanika wysokim odznaczeniem państwowym – Orderem Izabeli Katolickiej w 1902[13]. Podobnie zamierzał uczynić Mikołaj II, jednakże Szczepanik z pobudek patriotycznych odmówił przyjęcia orderu; zatem zamiast orderu car obdarował go złotym zegarkiem wysadzanym brylantami.
  • fotosculptor – przyrząd służący do kopiowania rzeźb metodą fotograficzną[4][5],
  • caloridul – wynaleziony w 1901 roku[4] samoczynny regulator ciągu kominowego w paleniskach kotłowych dający duże oszczędności węgla[6]. Opatentowany w Niemczech oraz Anglii,
  • film dźwiękowy,
  • silnik elektryczno-chemiczny[5].

Kamizelka kuloodporna

edytuj
 
Odtworzona kamizelka według wzoru z 1901

Zarówno Jan Szczepanik, jak i Kazimierz Żegleń uważali się za jedynego wynalazcę kamizelki kuloodpornej. Kazimierz Żegleń jako pierwszy uzyskał patent (1896 r. i 1897 r.) oraz dokonywał publicznych demonstracji skuteczności kamizelki na kilka lat przed Szczepanikiem (pierwsze publiczne pokazy swojej kuloodpornej tkaniny Kazimierz Żegleń przeprowadził z udziałem policji chicagowskiej 16 marca 1897 roku). 7 maja 1897 roku Kazimierz Żegleń zlecił firmie Szczepanika opracowanie technologii tkania maszynowego kamizelki kuloodpornej. Szczepanik znacząco ulepszył konstrukcje jedwabnej tkaniny kuloodpornej dzięki technice tkania wypukłych dywanów oraz dzięki swoim maszynom tkackim uzyskał materiał wyższej jakości niż Żegleń, który tkał materiał ręcznie[14].

Upamiętnienie

edytuj
  • Jan Szczepanik jest patronem szkół w Łodzi[15], Krośnie[16] i Tarnowie[17] oraz ulic w Tarnowie, Krośnie, Warszawie i Korczynie.
  • Od 2003 r. w Tarnowie działa Fundacja im. Jana Szczepanika[18], której głównym celem jest popularyzacja postaci patrona. Od 2010 r. wydaje publikacje z serii Biblioteka Fundacji im. Jana Szczepanika.
  • W Tarnowie znajdują się pomniki wynalazcy, autorstwa Michała Poręby: jeden na placu obok szkoły, której jest patronem, drugi na grobowcu na Starym Cmentarzu.
  • W 2013 r. BM Production z Krakowa nakręciło film dokumentalny Galicyjski Geniusz[19].
  • 24 listopada 1975 w Warszawie jednej z ulic na terenie obecnej dzielnicy Targówek zostało nadanie imię Jana Szczepanika[20].
  • 17 czerwca 2012 otwarto wystawę „Jan Szczepanik – polski Edison” w Narodowym Muzeum Techniki w Warszawie[21][22].
  • W 2011 r. Poczta Polska wydała znaczek pocztowy z Janem Szczepanikiem oraz modelem kamery filmowej[23].
  • Telewizja Polska wyprodukowała serial dokumentalny Geniusze i marzyciele – Szczepanik był bohaterem szóstego odcinka.
  •  
    Zdjęcie Jana Szczepanika z jego autografem
  •  
    Jan Szczepanik z żoną
  •  
    Prezentacja kamizelki kuloodpornej
  •  
    Maszyna tkacka opatentowana przez Jana Szczepanika
  •  
    Artykuł M. Twaina o Szczepaniku
  •  
    Opakowanie kolorowego papieru fotograficznego
  •  
    Nekrolog Jana Szczepanika
  •  
    Grób Jana Szczepanika na Starym Cmentarzu w Tarnowie
  •  
    Pomnik Jana Szczepanika w Tarnowie
  •  
    Dom rodzinny Jana Szczepanika w Tarnowie
  •  
    Tablica pamiątkowa w Tarnowie
  •  
    Tablica pamiątkowa w Krośnie

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Polskie Radio: Jan Szczepanik – „Edison z Tarnowa”. polskieradio.pl, 13 czerwca 2014. [dostęp 2016-04-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (23 września 2015)].
  2. ↑ Władysław Jewsiewicki: Polski Edison, Jan Szczepanik. Interpress, 1972, s. 39. [dostęp 2016-04-18].
  3. ↑ Tomasz Wieczorek: Marek Borucki, Wielcy zapomniani. Polacy, którzy zmienili świat – recenzja. nowastrategia.org.pl, 20 kwietnia 2015. [dostęp 2016-04-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (11 marca 2016)].
  4. ↑ a b c d e f Bolesław Orłowski: Nie tylko szablą i piórem. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1985, s. 219. ISBN 83-206-0509-1.
  5. ↑ a b c d e f g Maciej Iłowiecki: Dzieje nauki polskiej. Warszawa: Interpress, 1981, s. 201. ISBN 83-223-1876-6.
  6. ↑ a b c d e f g Lucyna Smoleńska, Mieczysław Sroka: Wielcy znani i nieznani „Polski Edison – Jan Szczepanik (1872–1926)”. Warszawa: Wydawnictwo radia i telewizji, 1988, s. 222–232.
  7. ↑ Stanisław Syzdek, Bączal Górny (zarys historyczny), 1998.
  8. ↑ Zespół (w tym Stanisław Mendelowski), W gminie Skołyszyn.
  9. ↑ Zblizka i zdaleka. „Gazeta Polska”. Nr 242, s. 2, 7/20 października 1900. 
  10. ↑ Władysław Jewsiewicki, Polski Edison Jan Szczepanik, Warszawa 1972.
  11. ↑ Słownik historii Polski, Wiedza Powszechna, Warszawa 1973.
  12. ↑ Pancerz Szczepanika. „Głos Narodu Ilustrowany”. 12, s. 12–13, 7 grudnia 1901. 
  13. ↑ Anna Pragłowska: Obrazy i barwy. O wynalazkach i życiu Jana Szczepanika.
  14. ↑ Sławomir Łotysz, Historia sporu o pewien wynalazek. Jan Szczepanik, Kazimierz Żegleń i kamizelka kuloodporna, „Analecta 18/1-2(35-36)”, 2009, s. 349–366.
  15. ↑ Historia szkoły -ZESPÓŁ SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH NR 10 im. JANA SZCZEPANIKA w ŁODZI [online].
  16. ↑ Statut Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych Nr 1 im. Jana Szczepanika w Krośnie [online].
  17. ↑ STATUT ZESPOŁU SZKÓŁ OGÓLNOKSZTAŁCĄCYCH I TECHNICZNYCH IM. JANA SZCZEPANIKA W TARNOWIE [online].
  18. ↑ Fundacja im. Jana Szczepanika. [dostęp 2019-03-03].
  19. ↑ Lista produkcji firmy BM Production [online] [dostęp 2019-02-19] [zarchiwizowane z adresu 2019-02-20].
  20. ↑ Uchwała nr 34 Rady Narodowej m. st. Warszawy z dnia 24 listopada 1975 r. w sprawie nadania nazw ulicom, „Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy, Warszawa, dnia 30 grudnia 1975 r., nr 16, poz. 115, s. 2.
  21. ↑ Galeria fotografii z otwarcia wystawy „Jan Szczepanik – polski Edison” w Narodowym Muzeum Techniki w Warszawie, 17.06.2012 r. [online] [dostęp 2019-02-19] [zarchiwizowane z adresu 2019-02-20].
  22. ↑ JAN SZCZEPANIK – WYSTAWA W MUZEUM TECHNIKI W WARSZAWIE [online].
  23. ↑ Katalog znaczków pocztowych [online].

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jan_Szczepanik&oldid=74979578”