Jan Jonston

Jan Jonston (ur. 3 września 1603 w Szamotułach, zm. 8 czerwca 1675 w Składowicach) – polski przyrodoznawca, historyk, filozof, pedagog, lekarz, pisarz medyczny i przyrodniczy; swoje prace publikował jako Joannes Jonstonus. Europejską rangę naukową zyskał jako autor prac z dziedziny historii naturalnej, a jego dzieła były tłumaczone i wielokrotnie wznawiane.

Jan Jonston

Johannes Jonstonus Polonus

Portret Jana Jonstona miedzioryt Christiana Romsteta, 1673
Data i miejsce urodzenia	3 września 1603 Szamotuły
Data i miejsce śmierci	8 czerwca 1675 Składowice
Miejsce spoczynku	cmentarz braci czeskich w Lesznie
Zawód, zajęcie	botanik lekarz historyk pedagog filozof
Tytuł naukowy	doktor medycyny
Alma Mater	Uniwersytet w Lejdzie
Rodzice	Simon Johnston (zm. 1618) i Anna Becker (zm. 1617)
Małżeństwo	1. Krystyna Hortensius (zm. 1637) 2. Anna Vechner
Dzieci	2.1. Mateusz 2.2. Jan 2.3. Anna Maria 2.4. Anna Regina

Rodzina

Był synem szkockiego imigranta Simona Johnstona (zm. 1618), który był kalwinem i w 1596 roku wraz z dwoma braćmi - Gilbertem oraz Franciszkiem uciekł ze Szkocji przed prześladowaniami religijnymi. Wraz z Franciszkiem osiadł w Polsce poślubiając w 1601 roku mieszczkę szamotulską Annę Becker (zm. 1617). W 1603 roku ze związku tego urodził się Jan Jonston. Para miała również drugiego syna Aleksandra  .

W 1637 roku Jan Jonston poślubił Krystynę, córkę Samuela Hortensiusa, aptekarza ze Wschowy, a po jej śmierci (zm. 12 lipca 1637) w roku 1638 poślubił Annę Rozynę, córkę lekarza królewskiego Mateusza Vechnera (1587–1630), także ze Wschowy. Z tego małżeństwa urodziła się czwórka dzieci (Mateusz, Jan, Anna Maria, Anna Regina), ale tylko Anna Regina przeżyła rodziców. Była żoną wrocławskiego patrycjusza Samuela von Schaff .

Życiorys i wykształcenie

Pomnik Jana Jonstona w Lesznie

Jan Jonston urodził się w 1603 roku w Szamotułach leżących wówczas w granicach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Przez prawie całe życie związany był z Wielkopolską i czuł się Polakiem. Wielokrotnie pisał o sobie w dokumentach i dziełach spisanych po łacinie „Polonus”, „Lesnense” lub „Scoto-Polonus”   . Świadczą o tym m.in. własnoręczne wpisy uczonego zachowane w księgach immatrykulacyjnych zagranicznych uczelni gdzie studiował: Polonus, medicinae studiosus w Groningen, Scoto-Polonus medicinae, philosophiae et atrium collentissimus we Franeker  .

Od 1611 uczył się przez trzy lata w szkole braci czeskich w Ostrorogu, skąd przeniósł się do gimnazjum ewangelickiego w Bytomiu Odrzańskim, gdzie uczył się w latach 1616–1617. Kontynuował naukę w gimnazjum Toruniu (1619–1623), skąd wyniósł doskonałą znajomość języka hebrajskiego. W latach 1623–1625 studiował w Szkocji (w St. Mary’s College na Uniwersytecie w St Andrews) język hebrajski, filozofię i teologię. Osiadł w Lesznie, gdzie pracował jako nauczyciel prywatny oraz gimnazjalny .

Przyjaźnił się z Janem Amosem Komenskim (Comeniusem), przebywającym w tym czasie również w Lesznie. Obaj byli wykładowcami w miejscowym gimnazjum. Wiele podróżował po Europie (Włochy, Francja) i doskonalił swoje wykształcenie we Frankfurcie nad Odrą, Lipsku, Wittenberdze, Berlinie, Groningen, Franeker (od 1629 studia medyczne), Lejdzie (1630, 1632–1633), Londynie (1631) i Cambridge (1631, 1634).

Powrócił do Leszna w 1632, wkrótce został lekarzem nadwornym wojewodzica Bogusława Leszczyńskiego oraz lekarzem miejskim miasta Leszna (nosił oficjalny tytuł Archiater et Civitatis Lesnensis Physicus Ordinarius).

W roku 1632 uzyskał doktorat z medycyny na uniwersytecie w Lejdzie i potwierdził w tym samym roku w Cambridge. Jego osiągnięcia badawcze znalazły uznanie i otrzymał propozycje objęcia katedr na uniwersytetach (w Deventer w 1631, we Frankfurcie nad Odrą w 1642, w Heidelbergu w 1642, w Lipsku w 1663), ale żadnej nie przyjął.

Po spaleniu protestanckiego Leszna przez wojska polskie w czasie potopu szwedzkiego opuścił ziemie Rzeczypospolitej i w 1656 przeniósł się do swojego majątku w Składowicach koło Lubina. Tam też zmarł 8 czerwca 1675; jego zwłoki kilka miesięcy później przewieziono do Leszna.

Twórczość

Jonston stworzył wybitne dzieła typu encyklopedycznego. Zgłębiał filozofię, teologię oraz nauki przyrodnicze – szczególne zasługi ma w dziedzinie entomologii, botaniki i ornitologii.

Nauki przyrodnicze

Jonston był pierwszym polskim autorem, którego praca była popularyzowana w Japonii i miała wpływ na kształtowanie się wiedzy o historii naturalnej w tym kraju już w czasach sioguna Yoshimune Tokugawy.

W 1662 opublikował Dendrographias sive historiae naturalis de arboribus et fructibus tam nostri, quam peregrini orbis libri decem figuris aeneis adornati – pierwszą na świecie monografię dendrologiczną.

Filozofia

W epoce w której żył, filozofia i nauki przyrodnicze były ściśle związane. Jego prace zawierają liczne treści związane z filozofią przyrody i etyką.

W młodzieńczych pracach (np. O stałości natury) wskazywał na istnienie postępu moralnego w dziejach, w szczególności o coraz mniejszym okrucieństwie ludzkości.W Polymathiae filologicae podejmował problem charakteru, zachowań moralnych i cnót, rysując wzorzec człowieka pilnego, sumiennego i stałego w czynieniu dobra. Zajmował się też etyką lekarską, nawiązując do Hipokratesa .

Ważniejsze dzieła naukowe

Strona tytułowa "Historiae naturalis” (1653)

Ilustracja z pracy J. Jonstona Historiae naturalis de exanguibus aquaticis (1650)

• Enchiridion historiae naturalis, powst. 1625–1628, wyd. pt. Thautomatographia naturalis, in decem classes distincta, Amsterdam 1632, drukarnia G. Blaev; wyd. następne: edycja poszerzona, Amsterdam 1633, Amsterdam 1641, Amsterdam 1661, Amsterdam 1665, przekł. angielski (prawdopodobnie J. Rowlanda) pt. An History of the Wonderfull Things of Nature, Londyn 1657.
• Naturae constantia, Amsterdam 1632, drukarnia G. Blaev; wyd. następne: Amsterdam 1634, przekł. polski Maria Stokowska pt. „O stałości natury”, Warszawa 1960, PAN Biblioteka Klasyków Filozofii; przekł. angielski J. Rowlanda pt. An History of the Constancy of Nature..., 1657.
• Sceleton historiae universalis civilis et ecclesiasticae, Lejda 1633, drukarnia J. Marcus, wyd. następne: 2 edycje (brak miejsca, roku wydania); przekł. niemiecki: F. Kleinkirche pt. Sceleton das ist eine kurze Entwerffung aller weltlichen und Kirchengeschichte, Hamburg 1636.
• Idea universae medicinae practicae, Amsterdam 1644, drukarnia L. Elzevirius, wyd. następne: Wenecja 1647, Amsterdam 1648, Amsterdam 1652, Lejda 1655, Frankfurt 1664, Amsterdam 1664; pt. Syntagma universae medicinae pracicae libri XIV, Jena 1673, Jena 1674, Frankfurt (?), Lipsk 1722; przekł. angielski: Londyn 1652(?), wyd. następne: tamże 1665, 1684.
• Sintagma dendrologi specimen, Leszno, 1645.
• Theatrum universale historiae naturalis (wydane częściami):
  • Historiae naturalis de avibus libri VI, Frankfurt n. Menem 1650, drukarnia M. Merian (2 edycje); wyd. następne: Amsterdam 1657, Heilbrunn 1756; przekł. francuski pt. Histoire naturelle et raisonnée des différents oiseaux qui habitent le globe, Paryż 1773.
  • Historiae naturalis de exanguibus aquaticis libri IV, Frankfurt n. Menem 1650, drukarnia M. Merian (2 edycje); wyd. następne: Amsterdam 1655, Heilbrunn 1677.
  • Historiae naturalis de piscibus et cetis libri V, Frankfurt n. Menem 1650, drukarnia M. Merian; wyd. następne: Frankfurt n. Menem 1651, Amsterdam 1657, Heilbrunn 1677.
  • Theatrum universale omnium animalium quadripedum libri IV, Frankfurt n. Menem 1652; wyd. następne: Heilbrunn 1755.
  • Historiae naturalis de insectis libri III, Frankfurt n. Menem 1653, drukarnia M. Merian; wyd. następne: (łącznie z:) ... De serpentibus et draconibus libri II, Frankfurt n. Menem 1657, Amsterdam 1657, Heilbrunn 1757.
  • Historiae naturalis de serpentibus libri II, Frankfurt n. Menem 1653, drukarnia M. Merian; wyd. następne: Amsterdam 1657, Amsterdam 1665, Heilbrunn 1757.
• Theatrum universale historiae naturalis (wydane jako całość), Amsterdam 1718, t. 1–4; Frankfurt 1755–1757; Rouen 1768, t. 1–6.
• Idea hygieines recensita. Libri II, Jena 1661, nakł. W. J. Trescher, drukarnia J. Nisius, wyd. następne: Frankfurt n. Menem 1664, Jena 1674.
• Polyhistor, seu rerum ab exortu universi ad nostra usque tempora... series (dzieło encyklopedyczne), Jena 1660, nakł. W. J. Trescher, drukarnia J. Nisius, wyd. następne: Amsterdam 1665.
• Notitia regni mineralis, Lipsk 1661, nakł. W. J. Trescher, drukarnia „Collerianorum”.
• Notitia regni vegetabilis, 1661.
• Dendrographias sive historiae naturalis de arboribus et fructibus tam nostri, quam peregrini orbis libri decem figuris aeneis adornati, Frankfurt n. Menem 1662, nakł. dziedziców M. Meriana, drukarnia H. Potihius.
• Polymathiae filologicae, seu totius rerum universitatis ad sous ordines revocatae adumbratio horis subsecivis... concinnata, Frankfurt n. Menem 1666, nakł. E. Fellgibelus, wyd. następne: Frankfurt n. Menem 1667.
• Historiae naturalis de herbis et plantis (dzieło ukończone w 1666, zaginęło oddane do druku we Frankfurcie n. Menem).
• Polyhistor continuatus, seu rerum toto orbe a Carolo M. ad Albertum II Austriacum... gestarum... series, Jena 1667, nakł. W. J. Trescher, drukarnia J. Nisius; ... pars quinta seu rerum a Rudolpho Habsburgico ad Albertum II Austriacum gestarum series (brak miejsca, roku wydania), dedykacja dat. 1668.

Listy

• Do W. Schicharda, 5 kwietnia 1634, ogł. J. Kvačala Korespondenze J. A. Komenského, t. 2, Praga 1902, s. 7–8.
• Do Andrzeja Senftlebena, Leszno: 19 listopada 1641; 24 kwietnia 1642, ogł. T. Bilikiewicz Jan Jonston (1603–1675). Żywot i działalność lekarska, Warszawa 1931, s. 59 przyp., 98–99 przyp.

Upamiętnienie

W Lesznie znajduje się jedyny w Europie pomnik Jana Jonstona.

Bibliografia

• Bilikiewicz Tadeusz, Jan Jonston (1603–1675). Żywot i działalność lekarska, Warszawa 1931.
• Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 2 Piśmiennictwo Staropolskie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1964, s. 293–295.
• Lekarz i uczony XVII wieku. Materiały Sympozjum Naukowego, Leszno-Lubin, 6–8 czerwca 1975 r.
• Studia i materiały z dziejów nauki polskiej. Seria B Historia Nauk biologicznych i medycznych, zeszyt 28 – Jan Jonston, Polska Akademia Nauk, Instytut Historii Nauki, Oświaty i Techniki 1978.
• Europejskość myśli i twórczości naukowej Jana Jonstona po czterech wiekach, materiały sesji naukowej, Leszczyńskie Towarzystwo Kulturalne, Leszno, 23 maja 2003 r.
• Hieronim Kaczmarek: Jan Jonston z Szamotuł. U początków polskich zainteresowań Egiptem. Poznań: Wyd. Reprint, 2002. ISBN 83-86261-36-6.
• Aleksander Piwoń: Dzieciństwo i pierwsze nauki i studia Jana Jonstona. Jan Jonston 1603-1675. Leszno: 1974.
• Maciej Iłowiecki: Dzieje nauki polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1981, s. 82. ISBN 83-223-1876-6. OCLC 830296583.
• StanisławS. Jedynak StanisławS., Etyka w Polsce. Słownik pisarzy, Wrocław 1986, s. 80-81 .

Linki zewnętrzne

• Biografia w serwisie The Galileo Project (ang.) [dostęp 2015-07-19]
• A description of the nature of four-footed beasts: with their figures engraven in brass (ang.) – Historiae naturalis de quadrupedibus – tłumaczenie wydane w Londynie (1678); Biblioteka Cyfrowa University of Wisconsin [dostęp 2015-07-19]
• Dzieła Jonstona w zbiorach Biblioteki Narodowej – wersja cyfrowa na Polona.pl
• The Scientific Revolution [dostęp 2021-11-24] (ang)