Helena Kurcyusz
Helena Maria Kurcyusz, Helena Kurcyuszowa (ur. 10 maja 1914 w Sandomierzu, zm. 21 stycznia 1999 w Szczecinie) – polska architekt-urbanistka, malarka, animatorka kultury w powojennym Szczecinie[1][2][3].
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Miejsce spoczynku | |
| Zawód, zajęcie | |
| Miejsce zamieszkania |
Szczecin |
| Narodowość | |
| Alma Mater |
Politechnika Warszawska, |
| Rodzice |
Zygmunt Słomiński |
Życiorys
edytujMłodość i lata II wojny światowej
edytujCórka Zygmunta Słomińskiego[1], naczelnego inżyniera Warszawy (1924–1927), a następnie prezydenta Warszawy (1927–1934), i Teresy de domo Paszkiewicz. Miała starszego brata Michała (1907-1947), inżyniera. Siostra cioteczna pilota Ludwika Paszkiewicza, Mieczysława Paszkiewicza i Marii Herniczek - żony dr. Kazimierza Niemirowicza-Szczytta. Przez matkę, Teresę z Paszkiewiczów, spokrewniona z Witoldem Gombrowiczem[4][5].
W styczniu 1934 roku w Warszawie poślubiła prawnika Jerzego Kurcyusza (brata Tadeusza Kurcyusza)[4]. Podjęła studia na Politechnice Warszawskiej (Wydział Architektury). Studia skończyła w roku 1939, bezpośrednio przed wybuchem II wojny światowej[3].
Uczestniczyła w obronie Warszawy działając w medycznym Pogotowiu Technicznym[2]. Po kapitulacji miasta brała udział w akcjach konspiracyjnego ZWZ, a następnie AK. W październiku 1942 roku[a] została aresztowana przez gestapo. Była więziona przy alei Szucha i na Pawiaku.
Od początku roku 1943 przebywała w obozie koncentracyjnym na Majdanku. W tym obozie opiekowała się grupą uwięzionych białoruskich chłopców, szkicowała ich portrety i robiła notatki[1][2].
W kwietniu 1944 roku została przetransportowana do obozu kobiecego w Ravensbrück, a później w Neubrandenburgu[1][2].
Okres po II wojnie światowej
edytujPowrót
edytujW drodze z Ravensbrück do Warszawy zatrzymała się w Szczecinie, aby spotkać się z koleżanką, która znalazła się w szpitalu na Gumieńcach[b]. Zachwyciła się miastem – poświęciła mu resztę życia, „stając się jego legendą”[3]. Zamieszkała przy ulicy Wyspiańskiego (wówczas niem. Niebuhrstraße w pobliżu dzisiejszego Parku Kasprowicza), która jest uznawana za jedną z najpiękniejszych szczecińskich ulic[6][7]. Od tej właśnie ulicy odchodzi inna, która nosi imię Kurcyuszowej.
Świadek w procesie załogi Majdanka
edytujW latach 1975–1981 Helena Kurcyusz uczestniczyła, jako świadek koronny, w przeprowadzonym w Düsseldorfie procesie esesmańskiej załogi Majdanka – Herminy Braunsteiner-Ryan (nazywanej „Kobyłą”) i Hildegardy Laechert („Krwawa Brygida”). Jej obozowe notatki i szkice stały się po wojnie ważnym materiałem, który umożliwił upamiętnienie więźniów Majdanka[1].
Architekt zachodniopomorski
edytujOd wiosny 1945 roku pracowała w Wydziale Budownictwa Urzędu Miejskiego, a od roku 1946 – w Regionalnej Dyrekcji Planowania Przestrzennego. Pełniła w niej funkcję głównego urbanisty województwa szczecińskiego, prowadząc inwentaryzację zabytków i opracowując plany urbanistyczne dla 71 miast tego województwa[2]. W roku 1946 zajmowała się inwentaryzacją i ratowaniem zabytków Szczecina, a przede wszystkim Zamkiem Książąt Pomorskich[2][1]; odkryła krypty z sarkofagami książąt pomorskich[3]. Nadała polskie nazwy wielu ulicom, m.in. Bohaterów Warszawy (niem. Mackensenstraße), Ku Słońcu[c] (niem. Pasewalker Chaussee), Jasne Błonia (niem. Quistorpaue), Wiatru od Morza (niem. Holzmarktstraße). W jej mieszkaniu zapraszani profesorowie warszawskich uczelni (później również szczecińskiej Szkoły Inżynierskiej) opracowywali – wraz ze studentami – uproszczone plany zagospodarowania zachodniopomorskich miast[3]. W kolejnych latach – do emerytury – była projektantem w Wojewódzkiej Pracowni Urbanistycznej[2].
Utworzyła szczecińskie oddziały[2]:
- Stowarzyszenia Architektów Polskich (przez kilka kadencji przewodniczyła temu oddziałowi),
- Towarzystwa Urbanistów Polskich (otrzymała później tytuł członka honorowego)[8].
Salon Heleny Kurcyusz i 13 Muz
edytuj
Była nie tylko architektem-urbanistą, ale również animatorką artystycznego życia miasta. Prowadziła dom otwarty[9], w którym spotykali się przedstawiciele całego środowiska kulturalnego miasta i które nazywano „Salonem Heleny Kurcyusz”[1]. W latach 70. w jej willi spotykali się też studenci architektury – działacze opozycyjni[10]. W roku 1949 współorganizowała – z Konstantym Ildefonsem Gałczyńskim i Jerzym Andrzejewskim (mieszkającymi wówczas w Szczecinie) – „Klub 13 Muz”. Według części źródeł była pomysłodawczynią jego nazwy[6][1], według innych nazwę zaproponował Gałczyński. Od roku 1957 pełniła funkcję prezesa tego klubu (Dom Kultury Środowisk Twórczych „Klub 13 Muz”)[11].
Twórczość
edytujHelena Kurcyusz jest autorką publikacji, m.in.[1][2]:
- Kilka wspomnień z Majdanka 17 stycznia 1943 – kwiecień 1944 (1960, maszynopis),
- Dziecięce komando [w:] oprac. Cz. Rajca, A. Wiśniewska: „Przeżyli Majdanek. Wspomnienia byłych więźniów obozu koncentracyjnego na Majdanku” (Lublin 1980),
- Helena Kurcyusz [w:] red. Krystyny Tarasiewicz: „My z Majdanka. Wspomnienia byłych więźniarek”(Lublin 1988),
- Moje pierwsze lata w Szczecinie („Przegląd zachodniopomorski” nr 3,Szczecin 1994).
Jej akwarele i grafiki – pejzaże, portrety, szkice zabytków Pomorza Zachodniego – były prezentowane na indywidualnych wystawach w latach 1970 i 1980. Pisała również poezje[3].
Odznaczenia i wyróżnienia
edytujHelena Kurcyusz została odznaczona Złotą Odznaką Stowarzyszenia Architektów Polskich i Złotą Odznaką Towarzystwa Urbanistów Polskich. Nadano jej tytuł honorowego Członka Towarzystwa Urbanistów Polskich[2].
Wspomnienia i upamiętnienie
edytuj
Wojenne przeżycia Heleny Kurcyusz oraz jej udział w procesie zbrodniczej załogi Majdanka zostały upamiętnione w filmie Świadek (aut. Andrzej Androchowicz)[12]. Jej nazwisko umieszczono na liście Pionierów Miasta Szczecin[1]; jej imieniem nazwano też małą uliczkę na Pogodnie oraz salon kominkowy w Klubie 13 Muz[13]. Uliczka Heleny Kurcyuszowej prowadzi od głównej arterii miasta – al. Wojska Polskiego (w pobliżu parku im. Gałczyńskiego z rzeźbą „Zaczarowanej dorożki”[14]) – do jej domu przy ul. Wyspiańskiego 7[6][7].
Znalazła się na 16. miejscu listy „Szczecinianie Stulecia”, utworzonej na przełomie XX i XXI w. w wyniku plebiscytu Gazety Wyborczej (wyd. szczecińskie), Polskiego Radia Szczecin i TVP Szczecin[3]. W książce przypominającej ich sylwetki szczeciński architekt, Stanisław Latour[15], zamieścił swoje wspomnienie zatytułowane „Helena Kurcyusz. Pierwsza dama Szczecina”. Na zakończenie stwierdził[3]:
Czym Skrzynecki, zresztą Jej przyjaciel, był dla Krakowa, tym Ona była dla Szczecina.
W 2017 roku na antenie Polskiego Radia Szczecin odbyła się premiera słuchowiska poświęconego jej osobie „Kurcyuszowa - Szczecin prezydentówny Słomińskiej” w reż. Sylwestra Woronieckiego[16].
W roku 2002 Stowarzyszenie Architektów Polskich podjęło inicjatywę upamiętnienia Heleny Kurcyusz (pochowanej w 1999 r. obok matki na Starych Powązkach (kwatera 201-2-1/2)[17]) na wielkim zabytkowym cmentarzu Centralnym w Szczecinie. Na placu tuż za cmentarną Bramą Główną (proj. Wilhelm Meyer-Schwartau) umieszczono cenotaf – głaz pamięci na niewielkim wzniesieniu, na którym umieszczono inskrypcję[18]:
Helena Kurcyusz, „Helunia” 1914–1999 żołnierz AK, więzień Majdanka, pierwszy polski architekt – urbanista w powojennym Szczecinie, życie i serce poświęciła temu miastu, spoczywa na Powązkach w Warszawie
Uwagi
edytuj- ↑ Według Stanisława Latoura została aresztowana w roku 1943.
- ↑ Według relacji Stanisława Latuora opiekowała się chorymi na tyfus plamisty koleżankami, ratując im życie.
- ↑ Wspominając Helenę Kurcyusz Stanisław Latour wyjaśniał, że nazwała ulicę Ku Słońcu, ponieważ codziennie wędrowała z centrum do szpitala na Gumieńcach, ze zdobytym prowiantem i lekarstwami dla chorych koleżanek, idąc w stronę zachodzącego słońca.
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f g h i j Andrzej Androchowicz: Helena Kurcyusz, ps. Helunia (1914-1999). encyklopedia.szczecin.pl. [dostęp 2012-11-26]. (pol.).
- ↑ a b c d e f g h i j Katarzyna Stańczyk: Kurcyusz Helena. W: Praca zbiorowa, red. Tadeusz Białecki: Encyklopedia Szczecina. T. 1. Szczecin: Uniwersytet Szczeciński, Instytut Historii, Zakład Historii Pomorza Zachodniego, 1999, s. 520. ISBN 83-7241-089-5. (pol.).
- ↑ a b c d e f g h Stanisław Latour: Helena Kurcyusz. Pierwsza dama Szczecin. W: Szczecinianie stulecia. Wyd. Piątek trzynastego, 2000, s. 74–75. ISBN 83-87735-63-9.
- ↑ a b Zygmunt Joachim Słomiński, Polski Słownik Biograficzny, tom XXXVIII
- ↑ Helena Słomińska [w:] Wielka Genealogia Minakowskiego
- ↑ a b c Agnieszka Rodowicz: 10 powodów, aby pojechać do Szczecina; 2 Dzielnica Pogodno. voyage.pl, 2012-11-26. (pol.).
- ↑ a b Położenie ulicy Heleny Kurcyuszowej w Szczecinie. [w:] Mapa Google.pl [on-line]. maps.google.pl/. [dostęp 2012-11-27]. (pol.).
- ↑ 90 lat. Towarzystwo Urbanistów Polskich. Wydawnictwo jubileuszowe. Warszawa: TUP, 2013.
- ↑ Salon Heleny Kurcyusz w willi przy. ul. Wyspiańskiego 7. [w:] Transodra-Online; dwujęzyczny portal internetowy polsko-niemieckiego pogranicza [on-line]. [dostęp 2012-11-27].
- ↑ Marcin Stefaniak, Stanislaw Siekanowicz: Szczeciński Maleszka. swkatowice.mojeforum.net, 2010-01-19. [dostęp 2012-11-27]. (pol.).
- ↑ Teresa Jasińska: Dom Kultury Środowisk Twórczych Klub „13 Muz”. W: op.cit. Encyklopedia Szczecina. s. 197.
- ↑ Andrzej Androchowicz: Świadek (film A. Androchowicza z roku 1995). [w:] Hasło w encyklopedia.szczecin.pl [on-line]. [dostęp 2012-11-27]. (pol.).
- ↑ Westival Sztuka Architektury. [w:] Oficjalny Portal Miasta Szczecin [on-line]. szczecin.eu. [dostęp 2012-11-27]. (pol.).
- ↑ gustloff: Zaczarowana dorożka w Szczecinie. [w:] Pominiki [on-line]. sedina.pl, 2006-09-07. [dostęp 2012-11-27]. (pol.).
- ↑ Prof. Stanisław Latour, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI PIB) [dostęp 2012-11-27].
- ↑ Radio Szczecin, Kurcyuszowa - Szczecin prezydentówny Słomińskiej [dostęp 06.07.2017]
- ↑ Sowa: Pochowani na Cmentarzu Powązkowskim;. [w:] Cmentarz Powązkowski w Warszawie; Słomińska Teresa [on-line]. starepowazki.sowa.website.pl. [dostęp 2012-11-26]. (pol.).
- ↑ Stanisław Latour: Cenotaf poświęcony Helenie Kurcyusz (2002, plac przed bramą główną). [w:] Pomniki i tablice Cmentarza Centralnego w Szczecinie [on-line]. cmentarze.szczecin.pl. [dostęp 2012-11-26]. (pol.).
Linki zewnętrzne
edytuj- Lucyna Chabasińska, Stowarzyszenie Uniwersytet Trzeciego Wieku: Helena Kurcyusz – pierwszy architekt w powojennym Szczecinie. [w:] Informacja o wykładzie Danuty Łysakowskiej (w tekście – zdjęcia) [on-line]. sutw.szczecin.pl. [dostęp 2012-11-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]. (pol.).
- Sala Kominkowa w Klubie 13 Muz. [w:] Wirtualne zwiedzanie Pałacu pod Głowami [on-line]. go360.pl, 2010-01-17. [dostęp 2012-11-28]. (pol.).
- wizytka: Ulica Wyspiańskiego w Szczecinie. [w:] Galeria zdjęć [on-line]. mmszczecin.pl, 2010-01-17. [dostęp 2012-11-27]. (pol.).