Czystkowate

Czystkowate
	; Cistus monspeliensis
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	ślazowce
Rodzina	czystkowate
	Nazwa systematyczna
	Cistaceae Juss.; Gen. Pl.: 294. 4 Aug 1789
	Multimedia w Wikimedia Commons

Czystkowate, posłonkowate (Cistaceae) – rodzina roślin należąca do rzędu ślazowców (Malvales), w niektórych, zwłaszcza dawniejszych ujęciach grupowana w rząd czystkowców (Cistales). Liczy 8 rodzajów z 207 gatunkami^[2], spośród których do flory Polski należy tylko jeden – posłonek (Helianthemum)^[3]. Czystkowate to aromatyczne rośliny zielne lub krzewy, często rosnące w miejscach otwartych, słonecznych na podłożu piaszczystym lub wapiennym^[2]. Centrum zróżnicowania rodziny jest basen Morza Śródziemnego, ale jej przedstawiciele występują także na obu kontynentach amerykańskich, niemal całej Europie, północnej i wschodniej Afryce oraz w zachodniej Azji. Żywica z różnych gatunków czystka – ladanum – jest od dawnych czasów pozyskiwana i stosowana w medycynie, przy czym współcześnie znajduje zastosowanie głównie w przemyśle perfumeryjnym. Wiele gatunków w różnych odmianach uprawnych, także mieszańcowych, z rodzajów czystek Cistus, posłonek Helianthemum i Halimum uprawianych jest jako rośliny ozdobne^[4].

Morfologia

Tuberaria guttata

Fumana arabica

Pokrój: Rośliny zielne – jednoroczne (w tym efemerydy wydające nasiona po kilku tygodniach rozwoju^[5]) i byliny, także krzewy, rzadko drzewa. Okryte włoskami pojedynczymi lub skupionymi w pęczkach i wyglądającymi wówczas na gwiazdkowate, często gruczołowatymi, tak że w efekcie rośliny te bywają lepkie w dotyku^[4]. U roślin z siedlisk suchych często występują bulwiaste kłącza^[5].
Liście: Naprzeciwległe, rzadko skrętoległe lub okółkowe, pojedyncze. Przylistków zwykle brak, czasem są drobne, u Pakaraimaea okazałe. Blaszka liściowa całobrzega z użyłkowaniem dłoniastym, pierzastym lub z trzema lub więcej głównymi żyłkami biegnącymi równolegle^[4]. U wielu przedstawicieli przystosowanych do klimatu suchego blaszki są zwinięte, silnie owłosione lub szybko opadające^[5].
Kwiaty: Pojedyncze lub zebrane w wyrastające w kątach liści kwiatostany wierzchotkowe wiechowate lub groniaste. Kwiaty są obupłciowe i promieniste, czasem klejstogamiczne. Działki kielicha są trwałe. Mogą występować w liczbie trzech wolnych działek lub pięciu, ale wówczas dwie zewnętrzne są wąskie przyrośnięte do trzech wewnętrznych. Płatków korony jest pięć (trzy tylko w rodzaju Lechea) i w pąku są zmięte (skręcone u Pakaraimaea). Zwykle opadają po kilku godzinach kwitnienia. Pręciki są liczne, ich pylniki otwierają się podłużnymi pęknięciami, czasem wyróżniają się szerokimi łącznikami. Zalążnia jest górna i powstaje z trzech do pięciu owocolistków tworzących pojedynczą komorę (u Pakaraimaea komór jest pięć). Pojedyncza szyjka słupka zwieńczona jest jednym lub trzema znamionami^[4].
Owoce: Wielonasienne torebki^[4], rzadko pojedyncze nasiona^[6].

Systematyka

Pozycja systematyczna i podział według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)

Jedna z rodzin z rzędu ślazowców Malvales w obrębie kladu różowych roślin okrytonasiennych. W obrębie rzędu jest taksonem siostrzanym dla monotypowego rodzaju Pakaraimaea, wraz z którym z kolei stanowi grupę siostrzaną dla rodzin Sarcolaenaceae i Dipterocarpaceae^[2]. Takie powiązania filogenetyczne powodują, że według niektórych ujęć rodzaj Pakaraimaea, dawniej zaliczany do Dipterocarpaceae zaliczany jest do czystkowatych^[4].

ślazowce

Neuradaceae

Thymelaeaceae – wawrzynkowate

Sphaerosepalaceae

Bixaceae – arnotowate

Cistaceae – czystkowate

	Sarcolaenaceae

	Dipterocarpaceae – dwuskrzydłowate

	Cytinaceae – morzyczystkowate

	Muntingiaceae – rozcięgowate

Malvaceae – ślazowate

Pozycja w systemie Reveala (1993–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa ukęślowe (Dilleniidae Takht. ex Reveal & Tahkt.), nadrząd Malvanae Takht., rząd czystkowce (Cistales Rchb.), podrząd Cistineae Rchb., rodzina czystkowate (Cistaceae Juss.)^[7].

Wykaz rodzajów^[8]

Cistus L. – czystek
Fumana (Dunal) Spach – fumana^[9]
×Halimiocistus Janch.
Halimum (Dunal) Spach
Helianthemum Mill. – posłonek
Hudsonia L. – hudsonia^[10]
Lechea L. – cienkota^[10]
Tuberaria (Dunal) Spach

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2018-10-29] (ang.).
↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Maarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World. Richmond UK, Chicago USA: Kew Publishing, Royal Botanic Gardens, The University of Chicago Press, 2017, s. 397-398. ISBN 978-1-842466346.
↑ ^a ^b ^c Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 2. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 40-43. ISBN 83-7079-779-2.
↑ John L. Strother: Cistaceae Jussieu. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2019-07-25].
↑ Crescent Bloom: Cistaceae. The Compleat Botanica. [dostęp 2010-02-11]. (ang.).
↑ List of Genera in CISTACEAE, [w:] Vascular plant families and genera, Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2018-10-29] (ang.).
↑ Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste. D-H. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, s. 238. ISBN 83-01-12029-0.
↑ ^a ^b Nazwa polska rodzaju według Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 309, 330. (pol.).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2018-10-29] (ang.).

[checklist2002-3] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.

[christenhusz-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Maarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World. Richmond UK, Chicago USA: Kew Publishing, Royal Botanic Gardens, The University of Chicago Press, 2017, s. 397-398. ISBN 978-1-842466346.

[encyk-5] Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 2. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 40-43. ISBN 83-7079-779-2.

[america-6] John L. Strother: Cistaceae Jussieu. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2019-07-25].

[7] Crescent Bloom: Cistaceae. The Compleat Botanica. [dostęp 2010-02-11]. (ang.).

[8] List of Genera in CISTACEAE, [w:] Vascular plant families and genera, Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2018-10-29] (ang.).

[seneta-9] Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste. D-H. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, s. 238. ISBN 83-01-12029-0.

[rostaf-10] Nazwa polska rodzaju według Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 309, 330. (pol.).

[2]

[3]

[4]

[1]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]