Biskupin

Gród w Biskupinie – stanowisko archeologiczne na Pojezierzu Gnieźnieńskim we wsi Biskupin w województwie kujawsko-pomorskim. Odkrycie osady było jednym z najważniejszych wydarzeń w dziejach polskiej i europejskiej archeologii.

Stanowisko archeologiczne
w Biskupinie

nr rej. 50/412 z 8 września 1994
Widok rekonstrukcji osady od strony jeziora
Państwo	Polska
Miejscowość	Biskupin
Typ budynku	Osada obronna
Styl architektoniczny	Kultura łużycka
Kondygnacje	3
Ukończenie budowy	748 rok p.n.e.
Położenie na mapie gminy Gąsawa Stanowisko archeologiczne w Biskupinie
Położenie na mapie Polski Stanowisko archeologiczne w Biskupinie
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Stanowisko archeologiczne w Biskupinie
Położenie na mapie powiatu żnińskiego Stanowisko archeologiczne w Biskupinie
52°47′18″N 17°44′40″E

Domy w Biskupinie

Historia badań archeologicznych

W 1933 roku na skutek prac melioracyjno-irygacyjnych poziom wody w Jeziorze Biskupińskim obniżył się na tyle, że ponad lustro wody wyłoniły się pozostałości umocnień starożytnej osady. Miejscowi chłopi odnajdywali zabytkowe przedmioty, nie zdając sobie sprawy z ich wartości archeologicznej. Dopiero dzieci uczęszczające do miejscowej szkoły poinformowały o dziwnych znaleziskach nauczyciela Walentego Szwajcera, a ten nagłośnił sprawę. O odkryciu wystających z wody drewnianych bali powiadomił on prof. Józefa Kostrzewskiego z Poznania. Badania wykopaliskowe zostały zainicjowane w roku 1934 i kontynuowano je do wybuchu II wojny światowej. Początkowo ekspedycja dysponowała skromnymi środkami. 22 czerwca 1934 sześcioosobowa ekipa archeologów rozpoczęła prace wyposażona w 360 zł z dwudziestoma bezrobotnymi mężczyznami z Gąsawy i Biskupina do pomocy. Do 1939 prace prowadzono po kilka miesięcy rocznie. Ekspedycją wykopaliskową Uniwersytetu Poznańskiego kierowali prof. Józef Kostrzewski i dr Zdzisław Rajewski.

W czasie wojny, w latach 1939–1942, specjalny niemiecki oddział SS-Ausgrabung Urstätt, pod dowództwem Hauptsturmführera prof. Hansa Schleifa prowadził wykopaliska na terenie osady biskupińskiej w celu wykazania jej pragermańskości. Po wojnie ukuto teorię, że ponieważ niemieckie badania nie przyniosły oczekiwanych rezultatów, okupant postanowił zlikwidować stanowisko poprzez zasypanie go ziemią i piaskiem. Efektem miało być to, że część odsłoniętych przed wojną znalezisk nie nadawała się do ponownej ekspozycji. Następnie polscy archeolodzy pod kierunkiem Zdzisława Rajewskiego wznowili badania i kontynuowali je do roku 1974 (w 1950 otwarto muzeum, a w 1951 studencki obóz archeologiczny). Ogółem przebadano ok. 3/4 powierzchni osady. Obecnie większa część obiektu ponownie została zasypana ziemią i torfem.

Badania w Biskupinie – zarówno w okresie międzywojennym, jak i po wojnie – były przykładem najwyższego możliwego wówczas poziomu metodycznego prowadzenia wykopalisk. W Biskupinie w okresie międzywojennym zainicjowano interdyscyplinarne badania paleoekologiczne, dokonywano eksperymentów archeologicznych, kładąc w ten sposób podwaliny pod polską archeologię eksperymentalną. Wojciech Kóčka w czasie tych badań po raz pierwszy w Polsce zastosował fotografię dokumentacyjną, wykonywaną aparatem fotograficznym wyniesionym balonem wypełnionym wodorem.

Gród w Biskupinie jest jedynym w Polsce stanowiskiem archeologicznym, dla którego opracowano program długoterminowej konserwacji. Konserwacja polega na utrzymywaniu wysokiego poziomu wody w jeziorze oraz wdrożeniu systemu monitorowania parametrów środowiska, dla zapewnienia optymalnych warunków przetrwania autentycznej substancji zabytkowej.

16 września 1994 roku gród w Biskupinie uznany został za pomnik historii Polski. W uzasadnieniu stwierdzono, że zabytek ten nie posiada odpowiedników w swojej skali z tego okresu; porównać go można do osad palowych z neolitu w Szwajcarii, czy też do Pompejów (które pochodzą z innych okresów).

Osada obronna kultury łużyckiej

Makieta osady

Zrekonstruowana brama i wał obronny osady

Rekonstrukcje chat

Rekonstrukcja „jednostki mieszkalnej” z ogniskiem

Festyn archeologiczny

Muzeum obok osady z eksponatami z wykopalisk

Konstrukcja obronnego skrzynkowego wału drewniano-ziemnego otaczającego osadę w Biskupinie (Rekonstrukcja z sierpnia 2018)

Osada w Biskupinie wiąże się z kręgiem kulturowym kultury łużyckiej, trwającym od środkowej epoki brązu, od ok. XIV w. p.n.e., po wczesną epokę żelaza, czyli do ok. V w. p.n.e. Kultura łużycka to pojęcie archeologiczne, przez które różni badacze rozumieli odmienne grupy etniczne – Germanów, Słowian lub Ilirów. Sprawa przynależności etnicznej Biskupina była wykorzystywana dla celów ideologicznych w sporach dotyczących praw różnych narodów do ziem dzisiejszej Polski. Obecnie przyjmuje się, że przynależności etnicznej kultury łużyckiej, podobnie jak i większości innych pradziejowych kultur archeologicznych, bezdyskusyjnie ustalić się nie da.

Na podstawie badań drewnianych bali stwierdzono, że 50% użytych do budowy grodu drzew dębowych ścięto w 748 roku p.n.e.

Gród założono na podmokłej wyspie na jeziorze Biskupińskim (obecnie półwysep), o kształcie zbliżonym do owalu i powierzchni ok. 2 ha; wały obejmowały ok. 1,3 ha. Wyspa wznosiła się 0,8–1,2 m ponad wody jeziora. Ocenia się, że gród biskupiński był zasiedlony przez 150 lat.

Na terenie osady znajdowało się ok. 106 domostw, o wymiarach przeciętnie ok. 8 × 10 m, usytuowanych rzędowo wzdłuż moszczonych drewnem 11 ulic, o szerokości ok. 2,5 m każda. Kubatura i rozkład grodu pozwalają sądzić, że w osadzie mieszkać mogło od 800 do 1000 osób. Osada otoczona była skrzynkowym wałem drewniano-ziemnym o długości 640 m, szerokości 3 m i domniemanej wysokości do 6 m, w którym znajdowała się brama wjazdowa. Gród otoczony był falochronem o szerokości od 2 do 9 m, zbudowanym z ukośnie wbitych pali.

Regularny schemat zabudowy grodu biskupińskiego powtarza się w innych grodach kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza (np. Sobiejuchy, Smuszewo, Izdebno na Pałukach, Jankowo na Kujawach czy Biehla w Saksonii).

Przyczyny budowy grodów obronnych o regularnej wewnętrznej zabudowie szeregowej przez ludność kultury łużyckiej, są przedmiotem sporów. Z punktu widzenia ekonomicznego zamieszkiwanie ludności rolniczej w zamkniętej przestrzeni grodu otoczonego wodą lub podmokłymi obszarami, nie jest racjonalne. W literaturze przedmiotu pojawiły się co najmniej trzy, związane z tą rozbieżnością bytową, próby wyjaśnienia tego fenomenu:

1. zagrożenie ze strony ludów koczowniczych – Kimerów i Scytów;
2. walki wewnątrzplemienne;
3. chęć naśladownictwa miast greckich, z którymi społeczności kultury łużyckiej mogły się zapoznać dzięki dalekosiężnej wymianie handlowej organizowanej przez kolonie greckie.

Podobnie do precyzyjnej genezy powstania, nieznana jest przyczyna upadku Biskupina i innych grodów tego typu. W tej kwestii przedstawiono również kilka konkurencyjnych hipotez:

• zniszczenie grodów przez Scytów (niektóre grody zostały spalone, w niektórych znaleziono groty od strzał scytyjskich);
• podniesienie się poziomu wód w jeziorach w związku z pogorszeniem klimatu;
• wyeksploatowanie środowiska naturalnego wokół grodu i konieczność przeniesienia się na inne tereny.

Osada w Biskupinie przedstawia koncepcję zwartej, obronnej zabudowy i jest przykładem myśli protourbanistycznej.

Osadnictwo w Biskupinie

Obszar Pałuk, na którym znajduje się Biskupin, został ukształtowany przez lodowiec, który wyżłobił w czasie ostatniego zlodowacenia liczne doliny. Od północy graniczy z Krajną, południową granicą jest rzeka Wełna.

Najstarszymi pozostałościami na terenie Biskupina są obozowiska łowców reniferów sprzed 10 tysięcy lat (górny paleolit), a także neolityczne domostwa pierwszych rolników, położone na wschód od osady łużyckiej, interpretowane jako osada neolityczna z IV tysiąclecia. p.n.e. oraz kraal z wczesnej epoki brązu, otoczony systemem rowów.

Pierwotna łużycka osada obronna została opuszczona w VI wieku p.n.e. z powodu podniesienia się poziomu wody w jeziorze Biskupińskim wskutek zmian klimatycznych i wyeksploatowania środowiska naturalnego (drewno, erozja gleb). W V i IV wieku p.n.e. powstała na jej miejscu osada otwarta. Ludność Biskupina zajmowała się rolnictwem, rybołówstwem, zbieractwem i rzemiosłem (garncarstwo, tkactwo).

Na zachód od osady łużyckiej we wczesnym średniowieczu funkcjonowały grody i tzw. wioska wczesnopiastowska (VIII w. – XI wiek). Ostateczny upadek Biskupina, w ujęciu historycznym, wiąże się ze wzrostem znaczenia Piastów. W XI wieku obszary te należały do biskupstwa gnieźnieńskiego, o czym wspomina bulla Innocentego II (1136).

Rekonstrukcja, popularyzacja i edukacja

Gród w Biskupinie jest jednym z nielicznych stanowisk archeologicznych w Polsce zawierających pełnowymiarowe rekonstrukcje wału obronnego, falochronu, bramy, ulic i budynków mieszkalnych. Rekonstrukcje te są cyklicznie wymieniane w celu ich aktualizacji na podstawie nowych ustaleń naukowych. Pierwsze z rekonstrukcji powstały do 1939 roku.

Oprócz rekonstrukcji w Biskupinie jest muzeum, a w każdym trzecim tygodniu września odbywa się tam festyn biskupiński, obejmujący prezentacje eksperymentalne i pokazy odtwórcze. Festyn w Biskupinie był pierwszym festynem archeologicznym w Polsce. Biskupin jest też jednym z dwóch w Polsce laboratoriów konserwacji drewna mokrego wydobytego ze stanowisk archeologicznych oraz ośrodkiem archeologii eksperymentalnej.

Skansen archeologiczny w Biskupinie stanowił plan dla realizacji filmowych. Kręcono tam ujęcia do filmów Jerzego Hoffmanna Ogniem i mieczem, Stara baśń. Kiedy słońce było bogiem.

Z okazji 85. rocznicy odkrycia Biskupina Google przygotował Doodle. Na stronie głównej wyszukiwarki pokazano grafikę bramy w wałach ochronnych Biskupina.

Filatelistyka

Stanowisko biskupińskie ukazało się na następujących znakach pocztowych:

• kartka pocztowa z 11 listopada 1938 (widok rekonstrukcji wschodniej części, 20. rocznica odzyskania niepodległości, nominały 15 i 30 groszy), zapasy przedrukowane w 1944 na 25 groszy,
• dwie kartki pocztowe z 25 lipca 1959, każda o nominale 40 groszy (plan grodu i misa z ornamentem, nakłady 650 i 638 tys. egzemplarzy),
• trzy znaczki z 10 grudnia 1966 z wykopaliskami i makietą osiedla (nakład każdego – 5 milionów egzemplarzy, nominał każdego – 60 groszy),
• znaczek o nominale 1 zł z roku 1978, wchodzący w skład serii „Historia kolei polskich”, przedstawiający lokomotywę ze skansenu kolejowego w pobliskiej Wenecji, na tle wieży żnińskiego ratusza i rekonstrukcji głównej bramy grodu w Biskupinie;
• datowniki okolicznościowe stosowane przez UPT Gąsawa i UPT Warszawa 1 – lata 1936, 1947, 1960 i 1966.

Pierwsze starania o wydanie znaczków z wykopaliskami biskupińskimi czyniono już w 1935 (bezskutecznie). Zachowały się z tego okresu trzy projekty autorstwa Haliny Gołkortt-Szczerkowskiej.

Zobacz też

• Biskupin (powiat żniński)
• Skansen w Wolinie
• Stanowiska archeologiczne w Smuszewie

Linki zewnętrzne

• Muzeum Archeologiczne w Biskupinie
• Biskupin z lotu ptaka – film
• Odkrycie archeologiczne w Biskupinie w kronice PKF w bazie Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej
• Biskupin w Google Street View
• Archiwalne zdjęcia i publikacje dotyczące Biskupina w bibliotece Polona